Muammoli metodlar Muammoli ta’lim berish usuli Darsda hal qilinadigan muammo

Olingan natijani tahlil qilish. Avtomobillarda gaz ballonli uskunalarning qo'llanilishi, ularning tuzilishi va ishlash prinsiplari, uskunalarga texnik xizmat ko'rsatishga zaruriy va murakkab ishlar nuqtai nazaridan qaramoq lozim.
Talaba uskunalarning qo'llanilishi, uning tarkibiy qismlari, ishlash prinsipi, sodir bo'ldaigan nosozliklar, doimiy nazorat qilib turiladigan ishlar, tizimda uchraydigan nosozliklar va ularni bartaraf etish usullarini bilishi lozim.
Mana shu barcha masalalar yuzasidan qo‘yidagi tarzda muammoli vaziyatlar tuzish mumkin:

1. 
   Yengil avtomobillarga metanli gazballonli uskunalarni qo'yish mumkin lekin ular suyuqlikda ishlaydigan uskunalarga nisbatan ohirroq. Siz nima deb o‘ylaysiz? Bu turdagi uskunalar qaysi engil avtomobillarga o'rnatish mumkin? Barcha turdagi engil avtomobillarga o'rnatish uchun nima ishlarni amalga oshirish kerak? Sizning fikringiz? Fikringizni to'laroq bayon eting?
   
2. 
   Jahon iqtisodiy inqirozi davrida avtomobillarda gaz ballonli uskunalarning qo'llanilishi qanday samaralar beradi? Bu haqda sizning fikringiz qanday? Respublikamizdagi buborada amalga oshirilayotgan ishlarga izoh bering? Fikrlaringizni to'ldiring? Yana qanday qo'shimchalar qilishingiz mumkin? Sizning shaxsiy fikringiz?
   
3. 
   Yengil avtomobillarda gaz ballonli uskunalardan foydalanishda qanday havflar yuzaga kelish mumkin ularning oldini olish usullari mavjudmi? Uskuna ishonchli ishlashini ta'minlashning ta'minlashni ayting? Fikringizni oydinlashtiring? Yana qanday qo'shimcha fikrlaringiz bor?
   
4. 
   Gaz ballonli uskunalarning keying avlodlarini yaratish ko'zda tuilganmi? Agar ko'zda tutilgan bo'lsa qaysi jihatlarga e'tibor beriladi. Gaz balloni massasini engillashtirshi mumkinmi? U holda qanday materiallardan foydalanish mumkin? Uskuna qismlarini yanada soddalashtirish imkoniyatlari majudmi? Fikringizni misollar orqali yoriting?
   

 Radiatorga kelib tushgan suyuqlikni sovishi qiyinlasha boshladi. Buni shamol parragining buzuqligi oqibati desa bо‘ladimi ?
Endi shunday axborotga ega bо‘lgan holda о‘quvchilarni keng jalb qilib, berilgan izlanish vaziyatlarini hal etishga о‘tamiz. Shundan keyin darsda qо‘yilgan asosiy muammolar hal etildi deb hisoblasa bо‘ladi.
О‘quvchilarning о‘quv jarayoniga tadqiqotlar usulini, muammoli va dasturlashtirilgan ta’lim berishni, о‘quvchilar yakka tartibda ishlashini turli kо‘rinishlarini keng tadbiq etishga asoslangan aktiv mustaqil faoliyat jarayonida egallagan bilimlari eng chuqur va mustahkam hisoblanadi.
O'quvchi mavzuni o'zlashtirish orqali uning xalq xo'jaligidagi ahamiyati, kelajakda amalga oshirilish zarur bo'lgan asosiy muammolar, hamda uskunalarning ishonchli ishlashini ta'minlab beruvi omillar to'g'risida tushuncha va bilimlarga ega bo'ladi.
Muamoli vaziyatni keltirib chiqarish va hal etishda o'qituvchi asosiy vazifani bajaradi. O'quvchining shaxsiy fikrlari, guruhning fikri va olgan tushunchalarini to'g'ribaholab boradi va bu haqda o'quvchilarga etkazib turadi. Bilimlarni nazorat qilishda “Blis-so'rov”, insert jadvali, pinborl metodi va boshqa bir qancha usullardan foydalanish mumkin.
Mavzuni o'zlashtirishda qo'llanilgan barcha muammoli metodlarning natijasida o'quvchining mazkur mavzu bo'yicha nazariybilimlari va amaliy ko'nikmalari bilan birqatorda ilmiy soviyasi va gaz ballonli uskunalar to'g'risida ilmiy dunyoqarashlari shakllanadi.
Ayniqsa hozirgi jahon iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarishni modernizasiya qilish inqirozga sarshi tadbirlardan biri ekanligi avtomobillarning arzon gaz yonilqisi ilan ta'minlashda gaz ballonli uskunalarning o'rni katta ekanligini tushunib oladilar.
Muammoli metodlar, o’quv materiallari, muammolar paydo qilish, mustaqil fikrlash, metodlar oluvchilarning izlanuvchanlik qobiliyati, tahlil jaaryoni, pedagogik va psixologik muhit, fikrlash faoliyati, o’quv axoboti.
Hozirgi kunda metodlar tizimida "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ni maktab amaliyotiga tadbiq etishning yakuniy bosqichi davom etmoqda.
Pedagogika fanida o’qitish jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi tomonidan bajariladigan o’kuv faoliyati va metodlar beruvchining o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu qoidani inkor etib bo’lmagani kabi zamonaviy metodlar mazmuni umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil topshi ham xayotiy xaqikatdir.
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, "agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past bo’lishi mukarrar".
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli metodlar tashkillash maksadga muvofikdir.
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy maqsad:
a) talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish;
b) mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1;
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh:
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan iboeatdir.
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan muammoli vaziyat yaratilmokda.
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli foydapanishmoqda.
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, "Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "metodlar va tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa xam, uni echish, unga javob topish , asoslash metodlar oluvchini o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga soladi. Bu jarayonda metodlar beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi shart:

1. Metodlar o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish.

   
   

2. Metodlar oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish.

   
   

3. Taxlil jarayonida metodlar oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish.

   
   

4. Metodlar sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish.

   
   Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, metodlar oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir qancha afzalliklarga ham ega:
   
   

1. Muammoli metodlar metodlar oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, fikrlashga o’rgatadi.

   
   

2. Muammoli metodlar o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib keladi.

   
   

3. Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini vujudga keltirish.

   
   

1. Metodlar oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar chiqarishga imkon yaratadi.

   
   

2. Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u metodlar oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy e’tiqodlarini chuqurlashtiradi.

   
   

3. Metodlar oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi.

   
   

4. Metodlar oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish hissini o’stiradi.

   
   

5. Metodlar oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi.

   
   

Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi".

Muammoli metodlar ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol metodlardan biridir. Bu metodlaro’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili metodlarida hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak.
Muammo darsning ma’lum qismida yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.
Xat qalamda yozildi. Bu kitob akamda bor.
U eshikni qo’li bilan ochdi. Men do’stlar bilan maslahatlashdim.
Guruh a’zolari muammoni echishda quyidagilarga asoslanadilar:
Qurol-vosita holi ham, vositali to’ldiruvchi ham fe’l kesimga bog’lanadi.
Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Vositali to’ldiruvchi yuqoridagi shakllarda kelganda kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi.
Berilgan gaplar juftligini qiyoslaydilar va kerakli xulosa chiqaradilar.
O’quvchilar shu uch asosga tayangan holda quyidagicha xulosa chiqaradilar:
“Tafakkur” guruhi. Qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
“Iste’dod” guruhi. Biz ham shu fikrga qo’shilamiz. Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’lsa, vositali to’ldiruvchi esa kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Bu fikrimizga yuqorida berilgan gaplar tahlili dalil bo’ladi.
“Zakovat” guruhi. Biz ularning fikrini to’ldirmoqchimiz. Yuqorida berilgan gaplarni tahlil qilamiz. Xat qalamda yozildi. Gap tarkibidagi qalamda so’zi nima bilan? so’rog’iga javob bo’lgani uchun qurol-vosita holi hisoblanadi. Bu kitob akamda bor gapi tarkibidagi akamda bo’lagi kimda? so’rog’iga javob bo’lib, vositali to’ldiruvchi hisoblanadi. Ikkinchi gap juftligidagi qo’l bilan (yozdim), do’stlarim bilan (maslahatlashdim) bo’laklari ham so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Shundan so’ng muammo echimiga oid nazariy tushunchani mustahkamlash uchun amaliy ishlar bajariladi. Har bir guruhga amaliy topshiriqlar beriladi.
“Iste’dod” guruhi o’rin-payt kelishigidagi so’zlar bilan ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan gaplar tuzadi:
Men akam bilan telefonda gaplashdim.
Anvarjon akamda telefon bor.
“Tafakkur” guruhi ko’makchi vositasida ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan quyidagicha gaplar tuzadi:
Hakimjon ota gullar ostiga ketmon bilan ishlov berdi.
Biz gullar parvarishi haqida Hakimjon ota bilan suhbatlashdik.
“Zakovat” guruhi har ikki gap bo’lagini aniqlashga oid test savollari tuzadi.
1. Qaysi qatorda qurol-vosita holi ishtirok etgan?
A) Biz O’zbekistonda yashaymiz.
V) O’zbek xalqida ajoyib urf-odatlar bor.
S) U hovlini yangi supo’rgida supurdi.
2. Vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan qatorni aniqlang?
A) Ahmadali o’z farzandlari bilan faxrlanadi.
V) Onaning ko’ngli bolada, bolaning ko’ngli dalada.
S) Abdullajon shiddat bilan oldinga intildi. Pedagogika fanida o’qitish jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi tomonidan bajariladigan o’kuv faoliyati va metodlar beruvchining o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu qoidani inkor etib bo’lmagani kabi zamonaviy metodlar mazmuni umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil topshi ham xayotiy xaqikatdir.
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, "agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past bo’lishi mukarrar".
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli metodlar tashkillash maksadga muvofikdir.
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy maqsad:
a) talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish;
b) mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1;
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh:
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan iboeatdir.
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan muammoli vaziyat yaratilmokda.
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli foydapanishmoqda.