Muhammad al-Xorazmiy nomidagi tatu farg’ona Filiali Kompyuter Injineringi Fakulteti

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
TATU Farg’ona Filiali Kompyuter Injineringi Fakulteti
Kompyuter Injineringi yo’nalishi
612/21-guruh talabasi
Najmiddinov Olimjonning
WEB Dasturlashga kirish
Fanidan tayyorlagan
7-joriy nazorat ishi

SAVOLLAR

1. 
   Backend deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   FrontEnd deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   AngularJS da qanday afzalliklar bor?
   
4. 
   Angular JS da SQL bazasiga qanday ulanadi?
   
5. 
   CMS deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Wordpress haqida tushuncha bering.
   
7. 
   YII so’zi qanday talqin qiladi?
   
8. 
   URL bilan qanday ishlanadi?
   
9. 
   SQL dagi SELECT buyrug’i qanday amalga oshiriladi?
   
10. 
    WHERE buyrug’i qanday hollarda qo’llaniladi?
    

JAVOBLAR
1. Backend deganda, bir dastur yoki bir saytning arkasida ishlashga oid barcha jarayonlarni anglatish uchun foydalaniladigan server tomonidagi kodlarni va infrastrukturani tushunishdan ma'nosiz. Backend, foydalanuvchilar bilan direkt ravishda aloqada bo'lmay, ammo sayt yoki dasturning ishga tushishini ta'minlaydigan qismini ifodalaydi.

Backend dastur o'rnatish, boshqarish, ma'lumotlarni saqlash, foydalanuvchi sorovlariga javob berish, ma'lumotlar bazasiga kirish va chiqish, uchun xavfsizlikni ta'minlash kabi vazifalarni o'z ichiga oladi. Shuningdek, backend dasturlar o'rnatilgan serverlarni monitoring qilish, qulayliklar va tezlikni ta'minlash, bog'liqlilikni ta'minlash va boshqa imkoniyatlarni ham o'z ichiga oladi.

Asosan, backend dasturlashda server tomonida ishlovchi tilda (masalan, Java, Python, Node.js, PHP kabi) yoki ma'lumotlar bazasini boshqarishda (masalan, SQL, MongoDB kabi) ishlatiladigan texnologiyalardan foydalaniladi.

2. Frontend, veb dasturlashning bir qismi bo'lib, foydalanuvchilar bilan to'xtashgan qismi ifodalaydi. Frontend, dastur yoki saytning foydalanuvchilar tomonidan ko'rish, interfaqsini boshqarish va ularga interaktivlikni ta'minlash bilan shug'ullanadi.

Frontend, veb brauzerda ishlovchi dasturlash tillarini (masalan, HTML, CSS, JavaScript) va ularga qo'shimcha kutubxonalarni (masalan, React, Angular, Vue.js) foydalanadi. Ushbu texnologiyalar orqali frontend dasturlash mutaxassislarining foydalanuvchilar uchun sezilarli, responsive va interaktiv interfeyslar yaratishlari mumkin bo'ladi.

Frontend dasturlash bo'yicha vazifalar quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1. HTML: Veb sahifalarni strukturallashtirish uchun ishlatiladi. HTML elementlari yordamida matn, rasmlar, videolar va boshqa kontentlarni sahifaga joylash va tashkil etish mumkin.

2. CSS: Veb sahifalarga ko'rinish berish uchun ishlatiladi. CSS orqali sahifaning ranglari, shriftlar, elementlarining joylashuvi, cheklovlari va boshqa ko'rinish xususiyatlari belgilanadi.

3. JavaScript: Veb sahifalarda interaktivlik va dinamiklik yaratish uchun ishlatiladi. JavaScript yordamida foydalanuvchilar bilan interaktivlik o'rnatish, formalar va tugmalar ustida amalni bajarish, sahifalarni dinamik ravishda yangilash va boshqa funktsiyalar yaratish mumkin.

4. Frontend kutubxonalari (masalan, React, Angular, Vue.js): Bunday kutubxonalardan foydalanib, frontend dasturlarni osonlik bilan yaratish, komponentlarni yaratish, sahifalarni rivojlantirish va ularga ko'plab funktsiyalarni qo'shish mumkin.

Frontend dasturlash, foydalanuvchilar uchun yaxshi tajribani ta'minlash va dastur yoki saytni yaxshi ko'rinishga keltirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.

3. AngularJS, Google tomonidan yaratilgan va TypeScript asosida yozilgan bir frontend kutubxonasi (framework) hisoblanadi. Uning bir nechta afzalliklari mavjud:

1. MVC (Model-View-Controller) arxitekturasi: AngularJS, dasturlarni MVC arxitekturasi asosida tashkil etishga imkon beradi. Bu, kodning alohida bo'lgan qism-larini ajratish, yaxlitlash va boshqarishga imkon beradi. Bu arxitektura qismlarini ajratib, kodning o'zgarishlarga ham hujjatlarni qo'llab-quvvatlashga olib keladi.

2. Two-way data binding: AngularJS, ma'lumotlarni model (model) va foydalanuvchiga ko'rsatish (view) o'rtasida otamatik sinxronizatsiyalashuv bilan bog'liq o'zaro munosabatlarni yaratish imkonini beradi. Bu, dastur qismidagi o'zgarishlar tomonidan otomatik ravishda sayt interfeysi va ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlar o'rtasidagi aloqani ta'minlaydi.

3. Dependency injection: AngularJS, qulayliklar va reusability ni oshirish maqsadida Dependency Injection (DI) texnikasini qo'llab-quvvatlaydi. Bu, bir komponent yoki xizmatning biror boshqa komponent yoki xizmatdan foydalanishini osonlashtiradi va tizimning har bir qismidagi obyektlar va xizmatlar o'rtasidagi aloqalarni boshqarishga yordam beradi.

4. Testlash imkoniyatlari: AngularJS, boshqa test avtomatizatsiyasi vositalarini ishlatmayotgan holda frontend dasturlarini yaxshi test qilishga imkon beradi. Bunda, kodning xuddi shu qismiga oid bo'lgan isolatsiyalash va test qilish imkoniyatlarini yaratish uchun kutilgan texnologiyalar mavjud.

5. Biror projektlarni yaxshi boshlash uchun rivojlanishi: AngularJS, kompleks, katta va ko'plab qismlardan iborat dasturlarni yaratish va boshqarish uchun juda yaxshi platforma hisoblanadi. Uning katta bir jamoasi va kuchli o'rnatilishi, barcha asosiy xususiyatlarni boshqarish, ma'lumotlar ombori integratsiyasi, animatsiyalar va migratsiyalar uchun osonliklar ta'minlaydi.

Shunday qilib, AngularJS bu erda keltirilgan afzalliklar bilan birlikda, kompleks va muhim dasturlarni rivojlantirish uchun kuchli bir frontend kutubxonasi hisoblanadi.

4. AngularJS o'zining o'zida SQL bazasiga to'g'ridan-to'g'ri ulanishga imkon beruvchi bir kutubxonani emas. AngularJS frontend development framework'ini frontend interfeysi yaratish, boshqarish va interaktivlikni ta'minlashda ishlatish mumkin. SQL bazasiga ulanishning esa backend dasturlashning yoki server tomonidagi texnologiyalar yordamida amalga oshirilishi kerak.

Backend dasturlashda, odatda REST API'lar yoki GraphQL kabi kommunikatsiya protokollari va server tomonida ishlaydigan dasturlash tillari (masalan, Node.js, Java, PHP, Python) foydalaniladi. Bu server tomonidagi kodlar SQL bazasiga so'rov yuborish, ma'lumotlar omboriga qo'shish, ma'lumotlarni o'qish va o'zgartirishni amalga oshirishni ta'minlaydi.

AngularJS, REST API'lar yoki GraphQL protokollariga so'rov yuborish uchun JavaScript yordamida HTTP to'plamlarini (HTTP client) ishlatishga imkon beradi. Bunda, backend dasturlash tomonida taqdim etilgan RESTful endpoint'lar yoki GraphQL schema'lariga moslikka ega HTTP so'rovlarni yaratish va shu so'rovlarni serverga yuborish mumkin.

Frontend dasturlashda, AngularJS o'zining $http yoki $resource servislari orqali backendga so'rov yuborishni yoki shaxsiy HTTP to'plamlarini ishlatishni ta'minlaydi. Bu orqali, backend tomonidan taqdim etilgan API endpoint'lari bilan aloqani o'rnatish, ma'lumotlarni olish, o'zgartirish va o'chirish amalga oshiriladi.

Shuningdek, bazisiz frontend tezlatuvchi bibliotekalardan yoki AngularJS xususiyatlarini qo'llab-quvvatlaydigan kutubxonalardan (masalan, ng-sqlite, ng-mysql, ng-postgres) foydalanish orqali JavaScript yordamida SQL bazalariga o'zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Bunday kutubxonalarning backend bilan to'g'ri integratsiyasi kerak bo'ladi.

Bundan tashqari, bazisiz web ilovalarining SQL bazasiga qanday ulanishni belgilash uchun siz backend dasturlash, server tomonidagi kodlarni va ma'lumotlar omborini qo'llaydigan texnologiyalarga murojaat qilishingiz lozim.

5. CMS (Content Management System) - bu dasturlash platformasi yoki vositalar to'plami hisoblanadi, bu sayt va veb ilovalarni yaratish, tahrirlash va boshqarishga imkon beradi. CMS, ma'lumotlarni saqlash, saytlar va dasturlar uchun shablonlar yaratish, tarkibni boshqarish, tahlil qilish va boshqalar qabi jarayonlarni osonlashtiradi.

CMS-ning quyidagi asosiy xususiyatlari mavjud:

1. Tarkibni boshqarish: CMS, sahifalarni yaratish, tahrirlash va o'chirish imkonini beradi. Bu, kontent elementlarini (matn, rasmlar, videolar, havolalar) qo'shish, o'zgartirish va o'chirishni osonlashtiradi.

2. Shablonlar va dizaynlar: CMS, foydalanuvchilarga hazir shablonlar va dizaynlarni taqdim etadi. Bu shablonlar yordamida foydalanuvchilar sahifalarni shakllantirish, ko'rinishini o'zgartirish va personalizatsiyani amalga oshirishlari mumkin.

3. Ma'lumotlar ombori: CMS, ma'lumotlarni (tarkib, fayllar, kontaktlar, ma'lumotlar bazasi yozuvlari kabi) saqlash va ularga murojaat qilish imkonini beradi. Bu ma'lumotlar omborlari, CMS tarkibida yotuvchi turli xil ma'lumotlarni tashkil etish va ularga boshqarishga imkon beradi.

4. Foydalanuvchilar va ro'yxatdan o'tish: CMS, foydalanuvchilar bilan shaxsiy hisoblanishlar yaratish, ro'yxatdan o'tish va autentifikatsiyani boshqarish imkonini ta'minlaydi. Bu CMS administratorlari, redaktorlar, foydalanuvchilar va boshqa tarkib egasini boshqarishga imkon beradi.

5. SEO va analitika: CMS, saytlar uchun SEO (Search Engine Optimization) va tahlil qilish imkonlarini osonlashtiradi. Bu, sahifalar uchun URLlar, meta ma'lumotlar, ba'zi avtomatik tahlil qilish funktsiyalari kabi optimizatsiya vositalarini o'z ichiga oladi.

6. Keng tarqalgan: CMS, keng tarqalgan va doimiy rivojlanayotgan bir jamaat tomonidan qo'llaniladi. Shu sababli, CMS-ni osonlik bilan moslashtirish, keng tarqalgan ekstensiya va modullar yuklash imkonini beradi, bu orqali tarkibni ko'paytirish va CMS-ni kengaytirish mumkin

6. WordPress, taniqli bir CMS (Content Management System) hisoblanadi va eng keng tarqalgan veb sahifalar, bloglar, e-dokumentlar va dastur asosida veb ilovalar yaratish uchun ishlatiladi. Quyidagi tushunchalarni Wordpress haqida berishim mumkin:

1. Platforma: WordPress, PHP dasturlash tili va MySQL ma'lumotlar ombori bilan ishlaydigan bir veb ilovalar yaratish platformasi hisoblanadi. U Wordpress.org (mualliflikni olish) va Wordpress.com (bulut asosida xizmat) olamiga bo'lingan.

2. Oson o'rnatish: WordPress o'rnatilishi oson va uning ishlashi minimal konfiguratsiya talab qiladi. Bir hosting xizmati orqali WordPress-ni o'rnatishingiz, keyin admin panel orqali veb saytingizni boshqarishingiz mumkin.

3. Shablonlar va dizaynlar: WordPress, foydalanuvchilarga keng qamrovli shablon va dizaynlarni taklif etadi. Bu shablonlar, veb sahifalarni shakllantirish, ko'rinishini o'zgartirish va personalizatsiyani amalga oshirishga imkon beradi. Shuningdek, siz o'zingizning dizaynlarizni ham qo'shishingiz mumkin.

4. E'tibor odatiy foydalanuvchilar uchun: WordPress, odatiy foydalanuvchilar uchun minimal texnik bilim talab qiladi. Admin panel oson, yorqin va intuintiv hisoblanadi va yangi sahifalar, blog postlari, rasmlar va boshqalar qo'shish, o'zgartirish va o'chirishni osonlashtiradi.

5. Keng tarqalgan: WordPress dunyoda eng keng tarqalgan CMS hisoblanadi. Bu odatda bloglar, haber saytlari, korporativ veb-saytlar, portfellar, elektron do'konlar, shaxsiy saytlar va hokazo yaratish uchun ishlatiladi.

6. Extensiya va plaginlar: WordPress-ni osonlik bilan moslashtirish imkonini beruvchi kengaytirish va plaginlar jamiyatining juda ko'p sifatida mavjud. Bu plaginlar va kengaytirishlar veb saytingizga qo'shimcha funktsiyalar qo'shish, SEO optimizatsiyasi, tahlil qilish, guruh foydalanuvchilari, xaritalar, aloqa shakllarini qo'llash va ko'p narsalar bilan tashkil etishga imkon beradi.

7. Ochiq manba: WordPress ochiq manbali dasturlash platformasi hisoblanadi. Bu, Wordpress o'rnatilgan veb saytingizni personalizatsiya qilish, o'zgartirish va kengaytirish imkonini beradi. Shuning

7. Yii (bosh harfda YII) PHP dasturlash tilida ishlatiladigan bir MVC (Model-View-Controller) arxitekturaga ega bo'lgan bir web ilovalar framework'idir. Yii, "Yes, It Is!" (ha, bu!) deyish so'zining qisqartmasi hisoblanadi. So'z ovozli "yi" qo'llanilganda esa "ji" deb talqin qilinadi.

Yii framework'i keng tarqalgan veb ilovalar yaratish uchun yaratilgan va o'rtacha va katta mahsulotlarga, forumlarga, CMS'larga, RESTful ilovalarga, CRM sistemalarga va boshqalarga ishlatiladi. U yuqori samarali va yorqin bir framework hisoblanadi, shuningdek, yozuvlar bazasiga ulanish va shakllantirish imkoniyatlarini osonlashtiradi.

Yii, bir nechta afzalliklarga ega:

1. Yii yozuvlar bazasi o'zida ORM (Object-Relational Mapping) bilan ishlaydigan Active Record imkoniyatini taklif etadi. Bu, ma'lumotlar omboridagi (masalan, MySQL, PostgreSQL) ma'lumotlar ustida osonlik bilan boshqarish imkonini beradi.

2. Tizimni saqlash va xususiyatlar so'zlamalari orqali konfiguratsiyani boshqarish uchun osonliklar ta'minlaydi. Bu, Yii-ni engil qilish va qo'llash uchun minimal va moslashtirish imkonini beradi.

3. Kengaytirish va plagin tizimi orqali Yii-ni qo'shish imkonini beradi. Yii plaginlari va kengaytirishlari keng sayda tayyor yordamchilar bilan ta'minlanadi va bu orqali saytlar va ilovalar funktsionalitetini kengaytirish imkonini beradi.

4. Asosiy dokumentatsiyalari va kengaytirilgan jamoasi o'zini talabalarga ham yoqadi. Yii-ning o'zining rasmiy sayti ham mavjud, bu sayt yordamida foydalanuvchilar bilan bog'lanish, so'rov va javoblar, qo'llanmalar va boshqa yordamlar bilan tanishishga imkon beradi.

5. Tizimning tezlik va samaradorligi Yii-ni ilg'or, qulay va yuqori darajada optimallashtirilgan qiladi. Yii keshlash imkoniyatlarini va yuqori darajali kechiktirishni ta'minlaydi, shuningdek, efektiv so'rov yuborish va boshqarish uchun optimallashtirilgan bo'lgan.

Yii, yuqori darajada joylashtirilgan bir framework hisoblanadi va o'rtacha va katta o'lchamdagi veb ilovalarni yaratish uchun

8. URL (Uniform Resource Locator) veb saytlar, fayllar yoki boshqa ma'lumot resurslarining manzili, yoki ma'lumotlarga murojaat uchun xizmat qiladi. URL, veb brauzerlarga boshqa ma'lumot resurslarga murojaat qilish yo'lini aniqlaydi.

URL quyidagi qismlardan tashkil topadi:

1. Protokol: URL boshlanishi protokol bilan, masalan, "http://" yoki "https://". Protokol, ma'lumotlarni qanday shaklda o'zgartirish va jo'natishni aniqlaydi.

2. Domain nomi: Domain nomi, veb saytingizni yoki resursning joylashgan serverning nomidir. Masalan, "www.example.com" yoki "subdomain.example.com".

3. Port: Port, ma'lumotlarga murojaat qilish uchun ishlatiladigan to'lovlangan port raqamini ifodalaydi. Agar port belgilanmagan bo'lsa, odatiy HTTP (80) yoki HTTPS (443) portlari qo'llaniladi.

4. Yolg'izlari: URL dagi yolg'izlar, veb saytda turli sahifalarga o'rin berish uchun ishlatiladi. Yolg'izlar odatda so'rovingizning maqsadiga bog'liq bo'ladi va sahifa nomi, ma'lumotlar, tahrirlash buyruqlari va boshqalarni o'z ichiga oladi. Masalan, "/sahifa", "/maqola/123" kabi.

5. Parametrlar: Parametrlar, URL-ga qo'shilgan ma'lumotlar bo'lib, serverga murojaatda qo'shimcha ma'lumotlarni o'zgartirish uchun ishlatiladi. Parametrlar odatda so'rov belgisi ("?") bilan boshlanadi va kalit va qiymat juftligi sifatida ifodalaydi. Masalan, "?id=123&lang=uz" kabi.

6. Fragmentlar: Fragmentlar, veb sahifaning ma'lum bir qismini belgilaydi. Fragmentlar, URL-ga "#fragment" bilan qo'shiladi va veb sahifaning belgilangan joyiga qaratiladi. Masalan, "#ust" yoki "#bo'lim".

Shunga misol, to'liq URL quyidagicha ko'rinishda bo'lishi mumkin:
http://www.example.com:8080/sahifa?id=123&lang=uz#ust
Bu URL-ning maqsadi, "www.example.com" serverida joylashgan "sahifa" nomli sahifaga murojaat qilishni, "id" parametri bilan 123 qiymatini o'zgartirishni, "lang" parametri bilan tilni "uz" qilib so'rashni va sahifa ko'rsatilganda yuqori qismiga o'tishni ifodalaydi.
9. SQL'da SELECT buyruği, bir yoki bir nechta jadvaldan ma'lumotlarni o'qish uchun ishlatiladi. SELECT buyruği quyidagi sintaksisga ega:
sql
SELECT column1, column2, ... FROM table_name;
Bu yerda:
- `column1, column2, ...` o'qish uchun kerakli ustunlar nomlari yoziladi. Agar barcha ustunlarni olishni istasangiz, `*` belgisini ishlatishingiz mumkin.
- `table_name` o'qish uchun jadval nomi yoziladi.
Misol uchun, agar "users" nomli jadvalda "name" va "email" ustunlari bo'lsa, quyidagi SQL buyruqi yordamida barcha foydalanuvchilarning ism va elektron pochtalarini olish mumkin:
sql
SELECT name, email FROM users;
Natija sifatida, ustunlarning qiymatlari ro'yxati olinadi. Agar belgilangan ustunlar yo'q bo'lsa, bo'sh ro'yxat qaytariladi. SELECT buyrug'i yordamida qo'shimcha funksiyalar, filtrlar, tartiblash va boshqa muharrirliklar ham qo'llanish mumkin, shuningdek, jadvalni boshqa jadval bilan birlashtirish va jadvalni gruplash imkoniyatlarini beradi.
10. WHERE buyruği SQL'da ma'lumotlarni filtirlash uchun ishlatiladi. WHERE buyruği, SELECT, UPDATE, DELETE buyruqlari bilan birgalikda ishlatiladi va quyidagi sintaksisga ega:
sql
SELECT column1, column2, ...
FROM table_name
WHERE condition;
Buyerda:

- `column1, column2, ...` o'qish uchun kerakli ustunlar nomlari yoziladi. Agar barcha ustunlarni olishni istasangiz, `*` belgisini ishlatishingiz mumkin.

- `table_name` o'qish uchun jadval nomi yoziladi.
- `condition` filtirlash shartini ifodalaydi. Shart yozilganida, faqat shartni qondirishga mos keluvchi ma'lumotlar olinadi.

WHERE buyruği quyidagi muhim operatorlarni ishlatish imkonini beradi:

- `=`: Tenglikni tekshirish uchun ishlatiladi.

- `<>` yoki `!=`: Teng emasligini tekshirish uchun ishlatiladi.
- `<`: Kichiklikni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `>`: Kattalikni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `<=`: Kichik yoki tenglikni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `>=`: Katta yoki tenglikni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `BETWEEN`: Bir ikki chegarani o'rtasidagi qiymatlarni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `LIKE`: Qiymatning belgilangan qismiga mos keluvchi qiymatlarni tekshirish uchun ishlatiladi.
- `IN`: Bir ro'yxatdagi qiymatlar orasida mos keluvchi qiymatlarni tekshirish uchun ishlatiladi.
Misol uchun, agar "users" nomli jadvalda "age" ustuni mavjud bo'lsa, quyidagi SQL buyruqi yordamida 18 yoshdan katta foydalanuvchilarni olish mumkin:
sql
SELECT * FROM users WHERE age > 18;
WHERE buyruği, ma'lumotlarni filtirlash, qidirish va shartlarni belgilashda juda qo'l keluvchi qismlardan biridir. Bu buyruq orqali ma'lumotlar ustida qo'shimcha nazorat va tartiblash imkonini beradi.