Muhammad Solih yo’lnoma

2. SOBİQ MİRSHABNİNG AYTGANLARİ 
Men partiyaning... e, kechirasiz, hukumatning soldatiman. Nimani buyursa, kiprik qoqmay  
bajaraman. Men o‘zim tergovchi edim, ammo mitinglar paytida ancha-muncha qora ishlarni  
ham qilishga to‘g‘ri keldi. Qo‘lga to‘qmoq olib, maydonga ham chiqqanman. Kimnidir urishga  
to‘g‘ri keldi, kimnidir otishga... men chekinmadim. chekinishga haqqim yo‘q edi. Ba’zi  
ahmoqlar buni tushunmaydi. Chekinsam, navbatdagi unvonni yo‘qotishim mumkinligini 
anglamaydi. 
O’zim tabiatan yumshoq odamman. hatto ko‘ngilchanman. Birovga ozor berishni 
istamayman. Axir, mening ham bolalarim bor. Lekin boshqalarning bolalari ko‘chaga chiqib,  
miting qilishsa, tutoqib ketaman. Ularning ota-onasi bormi o‘zi, deyman.
144

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Xoh ishoning, xoh ishonmang, bultur yanvarda talabalar shaharchasida to‘polon bo‘lganda 
bolalarning ahvolini ko‘rib, ho‘ng-ho‘ng yig‘ladim. Komandirimiz buni ko‘rib, ancha uyaltirdi.  
Lekin ko‘z yoshlarimni to‘xtatolmadim, qo‘limda to‘qmoq, yig‘lab turib, zumrashalarni  
kaltakladim. Ko‘zim yoshlangani sababli, qaeriga urdim, ko‘rolmadim, ammo ikkitasini  
yiqitdim, shuni bilaman. Talabalar-ku, mayli, yana demokrat degani paydo bo‘lgan. Avval ular 
"qayta qurish," deb hayqirdilar. Keyin "mustaqillik," deb boshni qotirdilar, endi "diktatura," deb  
baqirmoqdalar.
Prezidentimizga ham hayronman, qayta qurishni berdi, mustaqilligini berdi, diktaturasini ham 
berib qo‘yaqolsa nima qilarkan? Bu demokrat degan o‘jar xalq, uning so‘raganini bermasa,  
tinch qo‘ymaydi, bachchag‘ar. Shu toifadan bittasini uyidan haydadik. Tashqarida sovuq, 
bolalarim bilan qaerga boraman, deydi qiztaloq. Men jahlim chiqib, karovotidagi yostiqni otib  
yuborgan edim, u yostiq emas, demokratning chaqalog‘i ekan. Men, albatta, achindim, ammo 
kechirim so‘rashga yurak dov bermadi, tuman hokimi o‘rinbosari turgan edi. Ko‘rib qolsa, bu 
ko‘ngli bo‘sh latta ekan, deb ishdan haydab yuborardi.
Ko‘nglim bo‘shligimni yashirib, dahlizga chiqsam, komandirimiz qaqqayib turibdi.  
"Demokratni chaqir!," dedi u menga. Chaqirib keldim. "Qorniga ur!," dedi komandir.  
Ikkilandim, yana ko‘zim qurg‘ur yoshlana boshladi. "Ur devopman sanga!" deb baqirdi 
boshliq. Ko‘zim yoshlangani sababli, qorniga emas, pastrog‘iga tushiribman. Demokrat  
dodlab yubordi. Men o‘girilib, yuzimni yashirdim. Demokratdan emas, komandirdan. Chunki,  
ko‘ngilchanlik professional mirshabga zarar keltiradi.
Komandirimiz aqlli odam. "Agar tinch uxlayman desanglar, avval demokratlarning ta’zirini  
beringlar. Bu ishda kim yalqovlik qilsa, ishdan ketadi. Sizlar xalq militsiyasi a’zolarisiz. Buning  
mazmuni shunda-ki, siz xalqni emas, xalqdan hukumatni himoya qilishlaring zarur," dedi u.  
Uning nutqi murakkab bo‘lgani uchun, ba’zan boshim aylanib ketadi, kimni kimdan himoya  
qilishni unutib qo‘yaman. Lekin qo‘limga to‘qmoq berib, birovning aqlini kiritib qo‘y desalar,  
kiritib qo‘yaman. Har holda, birovga aql kiritish o‘zing aqlli bo‘lishdan ko‘ra ancha oson ekan.
Ayniqsa, demokratlar bilan ishlash oson. Ularni urasan, tepasan, "miq" etmaydilar. Xotinlari 
ham shunday. Sovmin binosiga miting qilib kelishgan ekan, bittasining emchagidan tutib 
shunday silkitdim-ki, inson bolasi chiday olmas edi bunga. Ammo yig‘lamadi enag‘ar. Yana 
yuzimga qarab, "onangizni ham shunday emganmisiz?" deydi.
Men, to‘g‘risi, uyalib ketdim. Haqiqatan ham bu xotin onam tengi edi. Ammo professional  
mirshab "onangni olib kel," deyishsa, olib kelishi kerak. Burch shuni taqozo etadi, 
komandirimiz aytgan.
Demokratlarning joni qattiqligiga ko‘p marta shohid bo‘lganman. Ularning paxanlarini olib  
kelib, kabinetda kun bo‘yi ushlab o‘tiramiz, "miq" etishmaydi. Bittasini o‘zim so‘roq  
qilganman. Komandirimiz "ishsiz o‘tirma, mana shuni so‘roq qilib tur," deb chiqib ketuvdi.  
Men nima haqda so‘roq qilishni bilmaganim uchun, "yaxshimisiz?" deb yuboribman.  
Demokratning yuzi yorishib ketsa bo‘ladimi! "Raxmat," deydi yana. Men darrov o‘zimni  
o‘nglab oldim. Yaxshiyam komandir ko‘rmadi. Zudlik bilan xo‘mrayib so‘roq protokolini  
to‘ldirdim: 
Savol: Bu yerda nima qilib o‘tiribsan?
Avob: Siznikilar olib kelishdi.
Savol: Nimaga olib kelishdi?
Javob: Buni sizdan so‘ramoqchi edim.
145

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Savol: Savolni men beraman, tushundingmi?
Javob: Tushundim.
Savol: Nimaga baqrayasan?
Javob: Baqrayganim yo‘q.
Savol: Baqrayding-ku, nimaga yolg‘on so‘ylaysan?
Javob: Yolg‘on so‘ylamayman.
Savol: Yolg‘on guvohlik berganing uchun jazo olasan, tushundingmi?
Javob: Tushundim.
So‘roq protokoli xulosasida aybdorning yolg‘on guvohlik berganligi haqida yozib, ishni sudga 
oshirishni tavsiya etdim.
Buni aybdorga e’lon qilsam, "inson huquqlarini toptayapsiz!" deb chinqirib qoldi. Oyog‘im  
tagiga qaradim, hech narsa yo‘q. Bu bachchag‘ar menga ochiqdan-ochiq tuhmat qilgan ekan. 
Yana protokolni olib, "militsiya xodimiga tuhmat ham qildi," deb qo‘shib qo‘ydim. Bir kunda 
sud chaqirilib, aybdorni ikki yilga kesib yubordi.
Men oddiy tergovchi edim, shu ishdan keyin shahar prokurori qilib qo‘yishdi. Shunday qilib,  
endi men mirshab emas, prokurorman. Shahar katta, ish ko‘p.
Demokratlarning ancha-munchasining tanobini tortib qo‘ydik. Kattakonlaridan to‘rttasiga  
jinoiy ish ochdik, ular hozir yerto‘lada o‘tirishibdi. Davlatni to‘ntarmoqchi ekanlar. Vaqtida bilib  
qoldik. Hozircha bo‘yniga olishmayapti, ammo yanagi oyning o‘n beshida bo‘yniga olishadi,  
hujjati tayyor. Prokuror bo‘lib tayinlanganimdan keyin ko‘ngilchanlik kasalidan ham qutilib  
oldim. Ko‘zim yoshlanganlarini eslasam, o‘zimdan uyalib ketaman. Endi demokratlarning  
qaeriga urishni men boshqalarga o‘rgataman. O’zim urib qo‘limni harom qilmayman,  
yugurdaklar ko‘p, ishni o‘shalar bajaradi. 
Yaqinda oqsoqol chaqirdi. "Agar davlat to‘ntaruvchilarining aybini bo‘yniga qo‘yib bersang,  
ehtimol, respublika prokurorligiga nomzodingni o‘ylab ko‘ramiz," dedi. 
Uf-f, yana qo‘ng‘iroq!.. Tinchlik yo‘q, ko‘rayapsiz... Allo, eshitaman, gapiring... Nima? G’oyib  
bo‘libdi? Nega g‘oyib bo‘ladi?.. Miting tayyorlamoqchi shekilli, deysizmi? O’rtoq polkovnik,  
bizda "shekilli" degan gap bo‘lmaydi, aniq ma’lumot bering. Qaerga g‘oyib bo‘lgan bo‘lsa,  
topib keling! Qo‘ng‘irog‘ingizni kutayapman...
 
3. YOZUVCHİLAR UYUSHMASİ KOTİBİNİNG AYTGANLARİ 
"Avval vatan, keyin jon". Bu haqiqat uchun biz ancha-muncha jonlardan voz kechib 
yuborishga tayyormiz. Prezidentimiz sessiyada aytdi: "Minglab odamlarning osoyishtaligi  
yo‘lida 100-150ta boshi buzuqning boshini to‘g‘rilab qo‘yishga qodirmiz," dedi. Bu pozitsiyani  
to‘la qo‘llab-quvvatladik. Va "Birlik" raisdoshining boshini to‘g‘rilab qo‘yishganda, biz 
telegramma yubordik. 
146

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Umuman, vatan degani biz yozuvchilar uchun havoiy tushuncha emas. Uni sevmoq - bizning  
kasbimizdir. Ertalab soat to‘qqizda Uyushmaga kelib, kechqurun soat beshgacha vatanni 
sevamiz.
Vatanning bir nozik joyi bor. U gapirolmaydi, javob berolmaydi, do‘q urolmaydi. Bundan 
foydalangan ayrim boshi buzuqlar "biz ham vatan farzandlarimiz," deydilar. Agar vatanning 
tili bo‘lganda edi, qo‘li bo‘lganda edi, boshi buzuqlarni allaqachon chet elga uloqtirgan 
bo‘lardi. Boshi buzuqlarni men yaxshi taniyman. Hatto o‘zim ham bir paytlar "Birlik"  
faollaridan edim. Keyin qarasam, hammasining boshi buzuq. Avvaliga indamadim, chunki 
"Birlik"ning avom xalq o‘rtasida obro‘si katta edi. Hatto shu obro‘ yordamida, o‘zim  
xohlamasam ham, meni Uyushmaga kotib qilib saylashdi. Ammo, kotib bo‘lgandan keyin,  
aqlim yanada tiniqlashdi va boshi buzuqlarni tark etdim.
Men gumanist odamman, boshi buzuqlarni "qora kuchlar" deb atashlariga unchalik  
qo‘shilmayman. Terminda adashmaslik kerak. Bu haqda Uyushmamiz hukumatga,  
gazetlarga, XDP va "Vatan taraqqiyoti"ga xatlar jo‘natdi. Ammo hanuzgacha ular boshi  
buzuqlarni "qora kuchlar" deb yozishmoqda. Bu, albatta, e’tiborsizlik oqibati. Men hukumatni  
e’tiborsiz deyotganim yo‘q, aksincha, hukumatimiz xalqqa qattiq e’tibor bergani uchun ham  
mayda narsalarga fursati qolmayapti. Biz buni yaxshi tushunamiz Umuman olganda, "qora 
kuchlar" desa ham bo‘laveradi. Chuqurroq o‘ylansa, o‘zi haqiqatan ham shunday. Bu 
kimsalar chindan ham qora kuchlar. Buni biz o‘ylab ko‘rmagan ekanmiz. Termin xususidagi  
xatni zudlik bilan bekor qilish kerak. Aks holda, raqiblarmiz qora kuchlarni himoya qilayapti,  
deb Prezidentimizga yozishlari mumkin. 
Raqiblarmiz sizga ma’lum - Adiblar Ittifoqi rahbarlari. Bu nokaslar Uyushmani ikkiga bo‘lib  
yuborishdi, bizning bir qancha a’zolarimizni avrab, "Adiblar ittifoqi" tuzishdi...
Mundoq o‘ylab qarasam, Uyushmaning bo‘lingani ham yaxshi bo‘lgan ekan. Bo‘linmasdan  
oldin Uyushma xuddi qozondek qaynab turar edi, tinchlik yo‘q edi. Jumhuriyatda neki boshi  
buzuq bo‘lsa, e-e, kechirasiz, neki qora kuch bo‘lsa, hammasi shu Uyushmaga kelardi va 
hukumatimizga tinchlik bermas edi. Majlis, miting, piket - hamma balo shu Uyushmadan  
boshlanardi. "Orol" deyishdi, "davlat tili" deyishdi, xullas, butun dordan qochganlar shu yerda 
yig‘ilishardi.
Mana, xudoga shukr, jim-jitlik o‘rnatildi. Goh-goh bir-ikki yozuvchi paydo bo‘lib, "majlis  
o‘tkazaylik", deb qolardi, ularning dumini tugdik. Majlisga balo bormi, mitingga aylanib ketsa, 
kim javob beradi? Yana bizga tushadi kaltak.
Qora kuch yozuvchilardan biri Uyushmani laganbardorlikda ayblab, Moskvada maqola ham 
chiqardi. Biz ularga zarba sifatida yigirmata qora kuch yozuchining ro‘yxatini Davlat sirini  
saqlash raisi hurmatli R. Shog‘ulomovga berdik. Endi birortasining ham kitobi bosilmaydi.
Xullas, vatanni sevish ham oson emas. Buni chidaganga chiqargan. Masalan, Adiblar ittifoqi 
rahbarlari xalqni aldab, vatan, deya lof uradi, ammo sevishga kelganda, kuniga bor-yo‘g‘i  
to‘rt-besh soat sevadi va qosh qoraymasdan juftakni rostlaydilar.
Bizning Uyushmamizda ham shunday yalqovlar bor edi, biz ularning shtatini qisqartirib  
yubordik. Ishda qolganlarga konkret vazifa qo‘ydik: har kim barqarorlik haqida haftasiga she’r  
yoki hikoya, osoyishtalik haqida ikkita she’r yoki uchta maqola yozishi lozim. Prezidentimiz  
haqida ham yozish kerak, ammo bunga norma belgilamadik. Har kim ko‘ngliga siqqanicha  
yozsin. Har holda ishmiz yomon emas. Shu o‘rnatilgan tartib tufayli bizning a’zolarimizdan  
o‘ntasi xalq yozuvchisi, o‘ntasi xalq shoiri unvoniga sazovor bo‘lishdi. Davlat mukofoti 
olganlarni sanamasa ham bo‘ladi. Uyushmaning bu samarali faoliyatini qora kuchlar 
ko‘rolmayapti. Nima emish, biz laganbardorligimiz bilan O’zbekistonda diktaturaning  
147

Muhammad Solih - Yo'lnoma
o‘rnatilishiga yordam berayotgan emishmiz. Qarg‘a cho‘qilagan "o"ni yebsan, dedim ularga.  
Birinchidan, prezidentimiz biror narsa o‘rnatar ekan, hech qachon bizning yordamimizga  
muhtoj bo‘lmagan. Ikkinchidan, prezidentni xalq saylagan, nimani o‘rnatsag‘ ixtiyor o‘zida.  
Xalq rozi bo‘lsa, bas. O’zingiz ko‘rib turibsiz, xalq rozi. Bizga bu haqda juda ko‘p xatlar  
kelayapti. Ularni to‘plab, nashr qilish niyatimiz bor.
Xullas, ish ko‘p. Ana, yana telefon jiringladi. Tepadan qo‘ng‘iroq qilishayapti, o‘zi kutib 
o‘tirgan edim... Allo, assalomu alaykum, domla... Nima? Kim bu?.. Nima deyapsiz?.. Qanaqa  
xat?.. Kimni qamashibdi?.. Mening bu bilan ishim yo‘q. Uyushma qizil yarim oy jamiyati  
emas. Qamalsa, o‘zi aybdor. Men unga siyosatga aralashma, deb aytgan edim... Yo‘q, yo‘q.  
Uyushma hech bir xatga imzo chekmaydi. Biz siyosatga aralashmaymiz... Ha, shunday!
 
  
4. BETARAF ZİYOLİNİNG AYTGANLARİ 
Betaraflik bu to‘polonli davrda eng yaxsh yo‘l ekan. Men birorta partiyaga kirmadim, XDPsiga  
ham, EDPsiga ham. Juda to‘g‘ri qilgan ekanman. XDPga kirsam, xalqning qarg‘ishiga duchor 
bo‘lardim. "Erk"ka kirsam, turmaga tushardim, "Vatan taraqqiyoti"ga kirsam, undan battar, 
nozaninlar partiyasiga kiribdi, deb kulgan bo‘lishardi. Odamlar shunaqa, madaniyatsiz bo‘lib  
ketishgan, haqorat qilishdan ham toymaydilar. Kecha to‘rt soat nonga navbatda turdim. Ana 
o‘sha yerda ko‘rdim madaniyatsizlikni. Ikki soat jim turishdi, uchinchi soatda asabiylasha  
boshladilar, to‘rtinchi soatda bir madaniyatsiz "miq" etgan edi, do‘konchi ham zo‘rg‘a turgan  
ekan, so‘kinchni yog‘dirdiki, ko‘raverasiz. Bir zumda hamma bir-birini kurakda turmas so‘zlar  
bilan haqorat qila boshladi. Keyin mushtlashuv boshlandi. Militsiya chaqirdik, kelmadi.  
Nihoyat, bir kishi chiqib, "Ho‘, og‘aynilar, nonning yo‘qligiga sizlar emas, hukumat aybdor, 
nega bir-birlaringizni ur-kaltak qilayapsizlar," degan edi, mushtlashuv taqqa to‘xtadi. Hamma  
hushiga keldi, jim-jitlik cho‘kdi. Shu payt osmondan tushganday, militsioner paydo bo‘ldi.  
"Kim hukumatga til tekkizgan?" deb so‘radi. Hech kim "miq" etmadi. Militsioner bir ishshaydi-
da, til tekkizganni topdi va aybdorning qo‘lini to‘rxaltasi bilan bog‘lab, olib ketdi. Agar shu 
yerda betaraf bo‘lmaganimda, aybdorni himoya qilganimda, meni ham olib ketgan bo‘lishardi.  
Madaniyatli odam doim betaraf bo‘ladi. Katta olim va katta san’at arboblarining hammasi  
betaraf.
Hozir zamon shunday-ki, birov bilan do‘st bo‘lish ham xatarli. Tanlagan og‘ayning "Erk"chi 
yoki "Birlik"chi bo‘lib chiqishi hech gap emas. Keyin boshing baloga qoladi. Bu sohada ham 
men betarafman.
Umuman, har qanday savolga "betarafman," deb javob berishga odatlanganman. Bu, 
birinchidan, o‘zgalar fikriga suqilmaslik, odob va madaniyatni bildirsa, ikkinchi tomondan, har  
ehtimolga qarshi... ya’ni, kim biladi bu savolning ostida nima yotganini?
Betaraflik prinsipimni hamma ham tushunavermaydi. Yaqinda bir jonon bilan tanishib, uni 
o‘payotgan edim, "meni sevasizmi?" deb qoldi. Albatta, odatdagiday "betarafman," dedim. U 
ketib qoldi. Mana, qirqqa kirayapman, hamon bo‘ydoqman, prinsipimga sodiqligimdan. Men 
hozir betaraflikning foydasi haqida doktorlik dissertatsiyamni yozib tugatdim. Juda qiziq  
faktlar bor. Ijtimoiyatchilarning aytishicha, O’zbekiston ziyolilari ichida bir millionga yaqin  
betaraf bor. Ha, bir million! Kichikroq bir mamlakat aholisi bu. Ularni bemalol betaraf davlatlar  
safiga qo‘shsa bo‘ladi...
Kechirasiz telefon jiringlab qoldi... Allo, kim bu? Kimni?.. yo‘q, yo‘q, men siyosatdan uzoq  
odamman... Ha, men betarafman, sog‘ bo‘ling... 
148

Muhammad Solih - Yo'lnoma
5. MAKKAGA BORİB HOJİ BO‘LİB KELGAN VİLOYAT HOKİMİNİNG AYTGANLARİ  
Poshsho - Xudoning yerdagi soyasi, degan ekanlar. Biz avvalambor o‘sha soyaga 
bo‘ysunishimiz kerak. Uning siyosati to‘g‘rimi-noto‘g‘rimi, qora kuchlarga o‘xshab muhokama  
qilish katta gunohdir. Shunday ko‘rnamaklar bizning viloyatimizda ham yo‘q emas. Ularning  
bittasining uyiga odamlarimni yuborib ottirgan edim, joyida yo‘q ekan, o‘q yostiqqa tegibdi.  
Baribir tinch qo‘ymadim, ishdan bo‘shatib, badarg‘a qildim. Unga yaqin bo‘lgan ellikta kishini  
ishdan haydadim. G’alabani yuvib, rosa ichdik.
Darvoqe, Makkaga borib ko‘rdik-ki, u yerda aroq ichmas ekanlar. Biz ancha qiynaldik. Uyga 
kelgandan keyin rosa to‘yib ichdik. Bu aslo hojiligimizni buzmaydi. Chunki, payg‘ambarimiz  
"aroqning o‘zi emas, mastligi haromdir," deganlar. 
Ammo tunov kuni, poshshomizning tug‘ilgan kunida rosa otibmiz. Hoji bo‘lganim uchun 
menga so‘z berishdi. Barcha viloyat hokimlari o‘tirgan edi. Ozgina kayf qilibman, shekilli, ellik  
besh yosh o‘rniga oltmish besh yosh deb yuboribman. Ertasiga rosa so‘kinch eshitdim.  
Siyosiy xato qilganimni tushundim.
Umuman, siyosatga aralashmagan ma’qul ekan. Bizning ishimiz qishloq xo‘jaligi bo‘lishi  
kerak. Xalqning qornini to‘ydirish lozim. O’rni kelganda shuni aytish kerak-ki, xalqimiz ham  
ancha mechkay xalq. Makkaga borganda ko‘rdik, u yerda odamlar juda kam ovqat yeyishadi.  
Bizda-chi, oyda bir marta albatta go‘sht yeydilar. Non har kuni, choyni aytmasangiz ham 
bo‘ladi. Makkadan kelib viloyatda mechkaylikni yo‘qotish haqida farmon chiqardim. Xalq  
xursand bo‘ldi, bozor qimmat zamonda oziq-ovqatga pul yo‘qotmaydi.
Bu tashabbus tepadan qo‘llab-quvvatlandi. Iqtisodiy masalalrni shunday hal qilish lozim, deb 
alohida ta’kidlandi. Siyosiy xatomni shu bilan yuvdim. Poshshomiz aqlli, dono odam, meni 
kechirdilar.
Biz Makkaga borib ko‘rdik, Saudiyada poshshosining qo‘lidan o‘par ekanlar. Bizda ham bu 
odatni joriy qilish kerak. Biz hozir viloyatimiz markazida poshshomizga haykal yasayapmiz.  
Fuqarolar uning qo‘lini o‘pishsin. Chunki, poshshomizning viloyatga kelishga vaqtlari 
bo‘lmasligi mumkin.
Farg‘onada shunga o‘xshagan bir inshoot qurishibdi. Faqat juda balandda, deyishadi.  
Odamlar narvon qo‘yib o‘payotgan emishlar. Bu demokratiyaga to‘g‘ri kelmaydi. haykalni sal  
pastroq qo‘yish kerak, shunda yosh-qari, bola-chaqa - hammasi o‘pish imkoniga ega 
bo‘ladilar.
Buni kofirlar "shaxsga sig‘inish," deb aytishlari mumkin. Biz shaxsga emas, soyaga 
sig‘inamiz!  
6. "VATAN TARAQQİYOTİ" FİRQASİ KOTİBİNİNG AYTGANLARİ 
Prezidentdan boshqa kim siyosatga aralashsa, o‘sha qora kuchdir. 
Moskov televideniesini ko‘raverib boshi buzilgan kimsalar - qora kuchlardir. Nima emish,  
xalqni uyg‘otish kerak emish. Ho‘, bachchag‘ar, xalqni uyg‘otib nima qlasan, dam olsin,  
hordiq chiqarsin, yetmish yil paxta terdi, endi besh-olti yil uxlasa nima bo‘pti?
Yo‘q, qora kuchlar, insonni ham, qonunni ham tushunishmaydi, uxlab yotgan zahmatkashni 
uyg‘otish - jamoat tartibini buzish ekanini anglamaydi va albatta, shunga yarasha jazo  
oladilar.
149

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Bularni jazolasang ham yoqmaydi. Darrov "O’zbekistonda inson huquqlari toptalayapti," deb 
butun dunyoga jar solishadi, oqibatda, bizning davlatimizni bilmaydigan chulchitlar yog‘ilib  
kela boshlaydi. Ular qora kuchlar bilan qo‘shilib, kulrang kuchga aylanadilar va jahonga 
kulrang xabarlar keta boshlaydi. Natijada asosiy boyligimiz - barqarorlik yuziga chak-chak  
kulrang dog‘lar tomadi.
Hukumatimiz qora kuchlarni uzoq vaqt nazarga ilmay yurdi. Hatto do‘stimiz M. M. Do‘st  
aytganday, prezidentimizning o‘zi ularning "piligini" ko‘tarib qo‘ydi. Bu noshukrlar yaxshilikni  
bilmay, haddidan oshaverdi. Va jazosini oldi, olayapti ham.
Xalq ichida obro‘sini yo‘qotib, ular chet eldagi maslakdoshlariga suyanamoqdalar. "O’zingdan  
chiqqan baloga, qayga boray davoga" daganlaridek, asli namanganlik Boymirza Hayit degan 
odam bor. Olmoniyada yashaydi. Xotini olmon. Davlat tilimizni bilmaydi. Boymirza Hayitni  
men ko‘rganman. Qop-qora kuch. Mo‘ylovi ham bor. Ana o‘sha kimsa bultur Namanganga  
kelib, rosa to‘polon qildi. Uni kutishga minglab avom xalq yo‘lga chiqdi, bu siyosiy  
qoloqligimiz oqibati. Bu qora kuch Namanganga keliboq, o‘z maslakdoshlarini axtara 
boshladi. Boyligimiz - barqarorlikka putur yetkazish uchun harakatga tushdi. Biz uning yo‘lini  
kesdik. Unga Prezidentimizning O’zbekistondan chiqib ketishi haqidagi buyrug‘ini men  
yetkazganman. Buyruqni eshitib, qora kuch yanada qorayib ketdi. Shuni aytish kerak-ki, qora 
kuchlar tuzog‘iga ba’zan sodda odamlar ham tushib qolishadi. Bu sodda odamlarning  
anchasini biz to‘g‘ri yo‘lga soldik. Bu odamlarnin hammasi hozir "Vatan taraqqiyoti" firqasiga  
kirgan. Ammo bu soddalarning ichida o‘jarlari ham uchrab turadi. Bittasi, "Nima qilasan  
Prezidentni tanqid qilib, lo‘lining eshagini sug‘orib, pulini olavermaysanmi?," desam, sodda  
nima deydi, deng: "Prezident lo‘li emas, samarqandlik, ikkinchidan, uning eshagini  
sug‘orsam, sizga ish qolmaydi-ku," deydi-ya bezbet. Xullas, bundaylarni faqat turma odam  
qiladi... Bu haqda men Prezidentga ochiq aytganman. Shafqatsiz bo‘lish kerak, deganman. U 
meni yaxshi tushunadi. Men ham uning psixologiyasini o‘rganib olganman. Deylik, birovni 
mansabga qo‘yish kerak bo‘lsa, buni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytib bo‘lmaydi. Men odatda , prezident  
sekretariga "Ertaga qora kuchlar miting qilmoqchi, oqsoqolga batafsil axborot berishim  
kerak," deyman. Prezident zudlik bilan qabul qiladi. Qabulxonasida kun bo‘yi o‘tirgan  
vazirlarni qabul qilmaydi-yu, meni darrov kutib oladi. Axborotni eshitib, tutoqadi, so‘kinadi.  
Men bundan foydalanib, unga sekin, ish bo‘yicha yozilgan hujjatni beraman. U qaramay imzo  
chekadi-da, oldimga irg‘itadi. Shu bilan ish bitadi. Axborotning to‘g‘ri-noto‘g‘riligining  
ahamiyati yo‘q. Qora kuchlar bir kuni baribir miting qiladi-ku. Biz faqat oldini olamiz, xolos.  
Umuman, OLDINI OLISh - "Vatan taraqqiyoti" firqasining asosiy ish uslubidir.
Bizni ko‘rolmaydiganlar ham bor. Ular "Vatan taraqqiyoti" cho‘ntak partiyasi, deb gap  
tarqatishgan. Biz fisqu-fasoddan baland turganimiz uchun, kulib qo‘yaqoldik. Ha, biz cho‘ntak  
partiyasimiz, dedik. Bu qora kuchlar shu qadar bezbetlar-ki, go‘yo o‘zlari cho‘ntakni  
o‘ylamaydilar, go‘yo hammasi boyvachcha. Prezident firqamizni tuzayotib, cho‘ntak - partiya  
uchun asosiy narsa, cho‘ntaksiz partiya bo‘lmaydi, deganlar. Shuning uchun ham "Vatan 
taraqqiyoti" faqat iqtisod bilan shug‘ullanadi.
Iqtisodning hayotimizda naqadar muhim faktor ekanligini qishloqqa borib bilish mumkin.  
O’tgan yili choyxonada o‘tkazilgan qurultoyimizda (biz dabdabani yomon ko‘ramiz,  
majlislarimizni doim choyxona yoki restoranalarda o‘ttkazamiz) bir choldan "Sizga iqtisod  
kerakmi, siyosatmi?" deb so‘raganimizda, chol avval tushunmay turdi. Keyin "Sizga non 
kerakmi yoki safsatami?" degan edik, darrov tushundi, "Non kerak, bolam, non,"dedi. Shu 
yerning o‘zidayoq unga firqamiz nomidan to‘rtta issiq non haddya etdik va bu nonlarning  
iqtisod ekanini tushuntirdik.
Tashviqotning kuchini qarang-ki, eshitishimizcha, o‘sha chol endi uyida ham "xotin, non 
obke," demas emish, balki "xotin, issiqqina iqtisodingni obke," deydigan bo‘libdi. 
150

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Xalq bilan shunday ishlash kerak. Bir kuni xalq bilan ishlab turgan edim, qishloqi demokrat  
kelib qoldi. U ham xalq bilan ishlashga urina boshladi. Men unga qarshi kontrpropagandani 
boshlab yubordim. "Demokratlar sizni jarga olib boradi," dedim xalqqa. Bitta cho‘pon nima  
deydi deng: "Jarga o‘zim boraman, menga yo‘l ko‘rsatishning keragi yo‘q," deydi. U qishloq  
chekkasidagi jarda mol boqar ekan, keyin tushundim.
Xalq bilan ishlash shunaqa nozik ish. U hamma narsani to‘ppa-to‘g‘ri tushunadi. Buning 
ustiga, xalq degani juda o‘jar narsa bo‘lar ekan. "Menga yo‘lboshchining keragi yo‘q, o‘zim  
boraman," deb ketaveradi.
Buning OLDINI OLISh kerak.
 
7. O’ZBEKİSTON XDP FİRQASİ MAS’UL KOTİBİNİNG AYTGANLARİ 
Bizni "sobiq kommunistlar" deb atashadi. Bu tuhmat gap. Biz kommunist niqobi ostida  
yetmish yil O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashganmiz.
Mana, nihoyat shu kurashlar mahsuli - istiqlolga erishdik. Shunga qaramay, bugun ham bizni  
ko‘rolmaydiganlar uchrab turadi. Bu qora kuchlar endi "O’zbekistonda diktatura o‘rnatildi,"  
deya baqirmoqdalar. Xudoga shukr-ki, diktatura bor. Shuning sharofati bilan O’zbekistonning  
hamma joyida barqarorlik bor. To‘rt tarafimiz barqarorlik. To‘g‘ri, bozorlar qimmat, oziq-ovqat  
yetishmaydi, ammo barcha do‘konlarda barqarorlik bor. Shu qadar serobki, chet ellik  
sayyohlar bizdan ilgarigiday suvenir qilib do‘ppi emas, barqarorlik olib ketishadi. 
Chet el gazetalari o‘zbek barqarorligi haqida tinmay yozadigan bo‘lishgan. Bunday sifatli 
mahsulot mustaqil O’zbekistonda yaratilishi vatanparvarlarning ko‘ksini g‘ururga 
to‘ldirmoqda. 
Faqat ular emas, Prezidentimizning shaxsan o‘zi "Barqarorlik eng katta boyligimiz," degan.  
Bu iborani Mirzo Ulug‘bek tumani hokimi Solor bo‘yiga osib ham qo‘yibdi: "BARQARORLIK -  
ENG KATTA BOYLIGIMIZ I. KARIMOV." Lekin bu hokimda ham farosot degani yo‘q ekan.  
Yozishga yozibdi-yu, iborani ikkiga bo‘lib, ishni rasvo qilibdi. Oqibatda, yozuv "Eng katta 
boyligimiz I. Karimov," deb o‘qilmoqda. Men Prezidentimiz bizning boyligimiz emas,  
demoqchimasman. Ammo buni Prezidentning o‘zi aytsa yarashadi, qandaydir tuman hokimi  
emas. Prezidentimiz dangal odam, aytsa aytaveradi. Bu haqda Murod Muhammad Do‘st  
batafsil yozgan. Uning dangalligiga men ham bir misol keltiraman. Sessiya mibaridan turib, 
dangal shunday dedi: "Meni maqtashni bas qilinglar, hali Niyozovga qo‘yganday menga ham 
anavi yerga haykal qo‘yib o‘tirmanglar, tag‘in," dedi. Pastda o‘tirgan maslahatchilardan biri 
beixtiyor "Qaerga?" deya Prezidentga termuldi. Prezident eshitmadi yoki atayin javob 
bermadi, chunki maslahatchilar farosatli bo‘lsa, qaergaligini o‘zlari bilishlari lozim,  
dovdiramasliklari kerak.
Prezidentimiz nafaqat ichki siyosatda, tashqarida ham dangal siyosat yuritadi. Butun 
O’zbekiston ahli buni televizor orqali ko‘rib qoyil qolgan. Men ham ko‘rganman. Eron islom  
jumhuriyatining bir vaziri bilan bo‘lgan suhbatda prezidentimiz dangal so‘radi: "Nega sizlar  
(eronliklar - M. S.) yengil sanoatga tashqi investitsiyani jalb qilmayapsizlar?" dedi. Bu savol  
ohangidan sho‘rlik eroniy suvga tushgan jo‘jaga o‘xshab shalvirab qoldi. U Eronning yengil 
sanoati ancha rivojlangan, hatto yengil sanoat mahsulotlarini tashqariga sotayapmiz,  
demoqchi edi, prezidentimiz vajohatini ko‘rib, pisib qoldi. Vazir bunday mahsulotlarni  
O’zbekiston ham chetga sotayotgan bo‘olsa kerak, deb o‘yladi va O’zbekiston delegatsiyasi  
kiygan ingliz yoki fin kostyumlari ham uni hushiga keltirmadi.
151

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Xorijiy siyosatchilar g‘alati bo‘lishadi. Tinmay iljayadilar, iltifot ko‘rsatadilar, har qadamda  
"ruxsat eting", "marhamat qiling" deya o‘ralashadilar. Suhbat boshlagani zamon dovdiray 
boshlaydilar. Chunki, nimjon va omi insonlar. O’zbekistondan kelgan delegatsiya meni  
dovdiratish uchun kelgan, deb o‘ylamaydilar.
Diplomatiya - bu raqibini dovdiratish demakdir. Qashshoq bo‘lsang ham o‘zingni boy kabi 
tutish - diplomatiyadir. Biror davlatning sanoati haqida ma’lumot bo‘lmasa, bu "sanoatga"  
do‘q urilsa bas, raqib dovdiraydi-qoladi. Siyosatga aralashar ekan yana bitta narsani yodda 
tutish kerak: kadrlar bilan iloji boricha salomlashmaslk lozim. Aks holda, sizni hech kim  
pisand qilmay qo‘yadi. O’zimizga o‘xshagan odam ekan-ku, deb o‘ylaydi. Vaziyat taqozo  
etsa, bir-ikki vazirni haqorat ham qilib qo‘yish lozim. Buni chet elliklar eshitishsa, yanada  
ta’sirli bo‘ladi, haqiqiy prezident ekan, deb qoyil qolishadi. Yana bir narsa bor - bu vajohat.  
To‘nni teskari kiyib o‘tirish kerak. Hatto xorijiy davlat kiydirgan to‘nni ham. Bu xalqaro  
obro‘mizni ko‘taradi.
Albatta, siyosatning boshqa, ikkinchi darajali qoidalari ham mavjud. Masalan, Turkiyaga 
borib, O’zbekiston iqtisodda "turk modelini tanladi," Xitoyga borib "xitoy modeli", Singapurda  
"singapur modelini tanladi," deyish ham mumkin. Bu aniq yo‘lning yo‘qligi emas, balki  
birdaniga uchta davlatning ko‘nglini olish hisoblanadi.
Siyosatga aralashib yurgan Prezidentlar buni yaxshi bilishadi. Bizning prezidentimiz ham ana  
shunday prezidentlardan. 
Ayrim qora kuchlar buni ko‘rolmaydi. Prezidentimiz "Men - iqtisodchi, siyosatchi emasman,"  
deb intervyu bergan, deyishadi. Prezident siyosatchi bo‘lmasa, qanday prezident bo‘ladi,  
deyishadi. Qora kuchlar bilmaydilar-ki, xalqning qornini siyosat emas, iqtisod to‘ydiradi. (Bu 
haqda "Vatan taraqqiyoti" firqasi ilmiy ish olib bormoqda). Qora kuchlar yana shuni bilsinlar-
ki, O’zbekistonda yuz ellik yil davomida birorta siyosatchi bo‘lmagan va xalq to‘q-faravon  
yashagan. Safsataboz siyosatchilarning hammasi Moskovda bo‘lgan. Ular siyosat bilan 
shug‘ullanaverib, mana, nima bo‘ldi. Sovet imperiyasi parchalandi. Agar ruslar siyosat haqida  
kamroq gapirib, iqtisodni yo‘lga qo‘yganda, imperiya parchalanmagan bo‘lardi va biz faravon 
hayot kechirishda davom etgan bo‘lardik. Xudoga shukr, bugun ham hayotimiz farovon. 
Bozor-o‘charda so‘kinayotgan ba’zi shaloq qora kuchlarni aytmasa, butun xalqimiz 
hukumatga tasanno aytmoqda. Barcha gazet-jurnallar, radio-televidenie, axborot agentliklari 
farovon turmushimizdan daraklar bermoqdalar.
Bu mo‘‘jizaning siri shunda-ki, Prezidentimiz siyosatdan ham ko‘proq iqtisod bilan  
shug‘ullanayotibdi. Rus imperiyasi yo‘l qo‘ygan xatoni takrorlamayapti. Siyosat ishqibozlariga  
minbar berib, erkalatmayapti. Juda o‘jarlari bo‘lsa, turmaga tashlayapti. Va juda to‘g‘ri  
qilayapti. Bu siyosatning to‘g‘riligi xususida nafaqat yozuvchi va olimlar, hatto yuz yoshdan 
o‘tgan qariyalar ham simpoziumlar o‘tkazmoqdalar. Odam yuz yoshdan o‘tsa, aqli yana 
tiniqlasharkan, yaqinda yuz yoshlilar simpoziumi "Prezidentga ochiq xat" qabul qilib,  
gazetlarda e’lon etdi. Bu maktub O’zbekiston donolikning ham makoni ekanligiin isbotlaydi.
 
8. DAVLAT SİRİNİ SAQLASH QO‘MİTASİ XODİMNİNG AYTGANLARİ 
Sovet Ittifoqini parchalagan kimlar, bilasizmi? Ichki va tashqi josuslar. Ular demokratiya  
niqobini kiyib, avval chet elda, keyin mamlakat ichkarisida yuzlab gazeta va jurnallar chiqara  
boshladilar, bu nashrlarda davlat sirlarini fosh qildilar. Masalan, SSSRning imperiya ekanligi,  
totalitar davlat ekanini birorta sovet kishisi bilmas edi, josuslar buni aytdi. Inqiroz shundan 
boshlandi. Bizda josuslar ko‘p. Ular ham demokratiya niqobini kiygan edi, lekin biz bu niqobni  
darrov yulib oldik va XDPga berdik.
152

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Endi josuslar o‘z basharalarini xalqdan yashira olmaydilar. Qaerga borsa, darrov ma’lum  
bo‘ladi, otning qashqasiday.
Davlat sirini saqlash qo‘mitasi o‘shalarga qarshi tuzilgan. Biz davlat sirlarini ulardan  
muhofaza qilamiz. 
Davlat siri nima, degan savolga shunday javob berishim mumkin: asosiy davlat siri - bizning  
hukumatimiz. Biror gazet yoki jurnalda hukumat va uning boshlig‘i tanqid qilinsa, davlat siri 
fosh bo‘lgan hisoblanadi, bunga yo‘l qo‘ygan nashr zudlik bilan ta’qiqlanadi. Misol sifatida 
"Erk" haftaligini keltirishim mumkin.
Bizning ishimizda doim hushyor bo‘lishga to‘g‘ri keladi. Ishda ham, ko‘chada ham. hatto uyda  
ham. Tunov kuni divanda yonboshlab, televizor ko‘rayotgan edim, ekranda shubhali bir 
qo‘shiqchi paydo bo‘ldi. Bir qarashda aytgan qo‘shig‘i durust, ammo zaminida tuzumga  
qarshi gap bor ekan. Paxtazorni maqtab turib, oxirida "bobodehqon yuzingda ajin," deydi  
siniq ovoz bilan. Bu bizning professional tilimizda "tuzum yuzida ajin" degan ma’noni  
bildiradi. Darrov qo‘ng‘iroq qildim...
Afsuski, televidenie bizning nazoratimizda emas, ammo bizning tavsiyamizdan ular  
foydalanishadi, ularga siyosiy ko‘rsatuv bermaslikni tavsiya etuvdik, qabul qilishdi. Hozir  
faqat raqqosa yoki ashulachilarni ko‘rsatadi. Lekin, boya aytganimday, ashulachilardan ham 
ehtiyot bo‘lish kerak.
Ishimizning og‘ir jabhasi - tashqi josuslar bilan kurash. Tashqi josuslar Moskov matbuoti,  
axborot vositalari orqali davlat sirlarimizni fosh qiladi. Masalan, O’zbekistonda  
demokratiyaning yo‘qligini o‘shalar fosh qilishdi. Ammo qo‘mita, brinchi galda, mahalliy  
josuslarni yo‘q qilishga intiladi. Men bu ishga butun vujudim bilan kirishganman. Sirlilikka shu 
qadar o‘rganibman-ki, uyga borsam, xotinim ham sirli jilmayayotganday tuyulaveradi. "Erk"  
partiyasiga a’zo bo‘lib kelmadingmi?" deb qo‘yaman.
Bundan hayron bo‘lmang, bu shunchaki professional sezgi. Agar shu sezgi bo‘lmasa, meni  
Qo‘mitaga ishga olmas edilar. Shu sezgi tufayli biz nashriyotlarda o‘nlab josuslarni fosh 
qildik, ishdan haydadik. Ularning ko‘pchiligi "Erk" partiyasi a’zosi ekanlgi ma’lum bo‘ldi. 
Lekin josuslar ham ancha ehtiyotkor, tajribali bo‘lib qolishdi. Ilgari davlat sirlarini ochiqdan-
ochiq o‘z maqolalarida fosh qilaverardilar. Bugun konspirativ yo‘lga o‘tganlar: ular endi she’r  
yoza boshladilar.
Keyingi uch oyda yigirmata josusning oltmish yettita she’rida davlat sirlari fosh qilingani  
aniqlandi. Bu ishda bizga Yozuvchilar Uyushmasidagi do‘stlar katta yordam berdilar.
Bittasi "Muvashshah" degan she’r yozibdi. Har satrning bosh harflarini qo‘shib o‘qisangiz,  
odamning ismi, familiyasi chiqarkan. Kimning nomi chiqdi deng, aytishga til bormaydi, prosto  
dahshat!.. Keling, aytmay qo‘yaqoliy, xullas, bu eng katta davlat siri.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, maqoladan ham ko‘ra she’r xavfli narsa ekan. Josuslarning deyarli  
hammasi she’r yozishni biladi (chet ellik rahnomalari o‘rgatishgan bo‘lishsa kerak). Ular  
ko‘proq Yozuvchilar Uyushmasi atrofida o‘ralashadilar, ba’zi birovlari Uyushma a’zoligiga  
ham o‘tib olgan. Umuman, bu nusxalar asosan shaharda yashashadi. Qishloqda bir kun ham 
turolmaydilar. Chunki, qishloqda sir yo‘q. Ular shaharga kelishadi, davlat sirlariga yaqinroq  
yurish kerak-da.
Ularning bir guruhini Prezident Saroyi yonida ko‘rganman. Ob’ktga qarab turishgan ekan, 
meni ko‘rishdi-yu, jo‘nab qolishdi...
153

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Davlat sirini saqlashda davlat tilimiz ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, boshliq o‘zbek tilida  
nutq qilsa va uni rus yoki ingliz tiliga tarjima qilish kerak bo‘lsa, tarjima matnini albatta 
tekshirib ko‘rish lozim. Chunki, davlat tilida aytilgan hamma gapni tarjima qilaversa,  
boshliqning obro‘siga, demak, davlatimizning obro‘siga putur yetishi mumkin. Davlatimiz  
obro‘sini saqlash davlat sirini saqlash bilan barobardir. Buni ba’zi kaltafahmlar tushunmaydi  
va "nega rahbarimiz nutqi tarjimada qisqartirilgan?" deb janjal qiladilar. Yaqinda  
shunaqalardan bittasi kelib boshimni qotirdi, uning qulog‘iga shipshib tushuntirgan edim, 
bechora qo‘rqib ketganidan xayr-ma’zurni ham nasiya qilib, jo‘navordi.
Yana shuni aytish kerak-ki, biz mustaqil jumhuriyat bo‘lmaganda, davlat sirlarini saqlash  
ancha qiyin bo‘lardi. Ya’ni, mustaqillik davlat sirini saqlashning muhim omillaridan biridir.  
Davlat siri, o‘z navbatida, mustaqillik uchun kurashning muhim omilidir.
Davlat siri faqat bor narsalar emas, yo‘q narsalar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, bizning  
milliy armiyamiz yo‘q, ammo uning yo‘qligini yozish - davlat sirini fosh qilish demakdir.  
Shuningdek, do‘konda non yo‘qligi, sariyog‘ yo‘qligi ham davlat siriga kiradi. Buni yozish  
iqtisodiy xoinlik hisoblanadi.
Yo‘q narsalarning ichida eng dolzarb sir - demokratiyadir. Uning yo‘qligini yozish eng katta 
siyosiy jinoyat sanaladi. Bu sirni fosh qilganlardan bir nechtasi hozir turmada o‘tirishibdi.
Xullas, mustaqil O’zbekistonimiz dunyo davlatlari bilan yaqinlashgan sari sirlarining ro‘yxati  
ham uzayib bormoqda. Yaqinda bu ro‘yxatga yana bitta sir qo‘shildi - inson huquqlari. Bunisi  
yaqin kelajakda eng aktual davlat siri bo‘lib qoladi.
 
9. DEHQONNİNG AYTGANLARİ 
Prezidentimizga rahmat, bu yil hosil yaxshi bo‘ldi. Paxtani nes-nobud etmay terib oldik.  
Prezidentimizga rahmat, o‘n besh foyizi dehqonga berilsin, degan edi. Biz bu paxtani qaerda 
ham sotardik, Prezidentimizga rahmat, og‘irimizni yengil qildi - o‘zlari sotadigan bo‘ldi.  
Prezidentimizga rahmat, o‘zlari juda karomatli kishi ekanlar. Yozuvchi Pirimqul Qodirov  
degani televizo‘rdan aytdi, prezidentmiz Hindistonga borganlarida bulutlar tarqab, birdan  
quyosh chiqib ketibdi. Bizni quyoshli O’zbekiston deyishadi, ammo Hindistonda quyosh 
chiqarishning o‘zi bo‘ladimi?
Prezidentmizga rahmat, bizda ham havo yaxshi keldi. Tomorqadan olgan hosil bilan kun 
kechirayapmiz. Ikkita sigirimiz bor, Prezidentimizga rahmat, ikkalovi ham tug‘di, sut-qaymoq  
tekin bo‘ldi.
Prezidentmizga rahmat, qishloqda un yo‘q. Paxta ekib, bug‘doy ekmagan edik. 
Prezidentimizga rahmat, ancha qiyin bo‘ldi. Un olib kelishgan edi, janjal boshlandi. Qo‘shnilar  
jiqqa-musht bo‘lishdi. Prezidentimizga rahmat, janjalkashlar qamaldi. 
Prezidentimizga rahmat, mening xotinim ancha chidamli chiqdi, unsiz ham ovqat qilaveradi.
Prezidentimizga rahmat, qishloqda go‘sht yo‘q. Qo‘shnilar bir-birining go‘shtini yeydi.  
Prezidentimizga rahmat, buni hech kim bilmaydi.
Prezidentimiz sog‘ bo‘lsinlar, qishloqda har xil kasalliklar ko‘payib ketdi. Mening kuyovim  
jigari chirib, o‘ldi. Ikkita bola yetim qoldi. Prezidentimizga rahmat, onasi nafaqa olayapti.
154

Muhammad Solih - Yo'lnoma
Prezidentimizning yuzi doim yorug‘ bo‘lsin, qishloqda chiroq yo‘q. Qorong‘u tushgan zahot  
hamma kappalariga kirib ketadi, sham yoqib, ovqat pishiradi. Prezidentimizga rahmat, hali  
hech kim noligani yo‘q.
Yaqinda eshagimni sotdim. Prezidentimizga rahmat, bozorlar ancha qimmatlab ketibdi,  
eshakni naq ikki mingga olishdi. Bu pulga go‘sht olib uyga kelsam, xotin janjal qildi, butun 
eshakka to‘rt kilo go‘sht oldingmi, dedi. Prezidentimizga rahmat, yig‘lab-yig‘lab jim bo‘ldi.
Prezidentimizga rahmat, hayot jonga tegdi. Hatto o‘zimni osmoqchi bo‘ldim, prezidentimizga  
rahmat, arqon chirik ekan, tirik qoldim. Yosh bolalarimni o‘ylab yashay boshladim.
Prezidentmizga rahmat, kenjatoyim bultur maktabni tugatdi. Toshkentga o‘qishga boraman,  
deb xarxasha qildi. Menga yordamchi bo‘l, qishloqdan ketma, deb yolvordim. Bola o‘jar  
chiqdi, ketdi. Prezidentimizra rahmat, porasiz o‘qishga kirish mumkin emas ekan, bolam  
bag‘rimga qaytib keldi. U ham menday yashaydigan bo‘ldi.
Prezidentmizga rahmat.