Muhandislari instituti qarshi filiali

Mavzuning maqsadi: talabalarga galvanik qoplash
jarayonining mohiyati, tiklash usullari, hisoblash ishlari
tug‘risida yangi bilimlar berish.

Galvanik qoplam –
elektr toki ta’sirida metall
tuzlarining
eritmasidan
metallarning
ajralib
chiqishi
xossasiga asoslangan
.
Detal tok manbaining manfiy
qutubiga –katodga ulanganda, uning yoyilgan sirtiga
metall o‘tiradi. Tok manbaining musbat qutbiga ulangan
anod ikkinchi elektrod sifatida xizmat qiladi. Ikkala
elektrod
ajraladigan
metall
tuzlarining
eritmasiga
joylashtiriladi

---

+ -anionlar ; - -kationlar ;CrO
3
+H
2
SO
4
+distrlangan suv ; F
A
(2…2.5)>F
k
F
A
, F
k
–
anod va katod yuzalari nisbati ; H
2
SO
4
–Sulfat kislotasi
CrO
3
–xrom agidridi.
Detal – katod (-) plastinka –anod (+) (qo‘rg‘oshin va surma). 1 – tok manbai; 2 –
rubilnik (ajratkich);
3,5 - ampermetr va voltmetr; 4 - reastat; 6 – galvanik
eriydigan metall tuzi; 7 – katod plastinkasi (tiklanadigan detal) ;
8 – anod
plastinkasi (eruvchan plastinka).
1-rasm :
Elektroliz 
jarayoning 
sxematik 
ko‘rinishi

---

Galvanik
va kimyoviy qoplamalar detalning yeyilgan joyini
to‘ldirish uchun yotqiziladi, shuningdek, ulardan
zanglashdan
saqlaydigan yoki pardoz qoplamalar
olishda foydalaniladi. Galvanik
qoplash usullarida tiklashda –
xromlash, temirlash, nikellash, ruxlash
va sinkllash, mislash ishlatiladi, kimyoviy qoplash usulida tiklashda
–oksdlash va fosfatlash
ishlari kiradi.
Galvanik
qoplamlar
detalga
yotqizilishi
zarur
bo‘lgan
detallarning suvdagi eritmasidan tuzilgan elektrolitlardan olinadi.
Elektrolitdan tok o‘tganda katod (detalga) metall o‘tiradi, anod esa
eriydi. Bu usulda qoplam olishda detal ko‘p qizimaydi va yoyilgan
detallarni nominal o‘lchamga keltirib tiklash mumkin bo‘ladi.
Xromlash ko‘pi bilan 0,25...0,30 mm yeyilgan detallarni tiklashda
va zangdan saqlash uchun qo‘llaniladi. Xromli qoplamlar
ko‘kimtir –oq rangda bo‘lib qoplam qattiqligi НВ (Brinell
bo‘yicha) 800 -1000 ga teng –ularning yeyilishi va zanglashga
qarshiligi katta bo‘ladi.

---

Bu usulda qoplangan detallarning xizmat muddati ish
sharoitlariga
qarab
4...10
marta
oshadi.
Xromli
qoplamalarni xrom va toblangan po‘latlarga o‘tqizish
mumkin.
Elektrokimyoviy (galvanik) tiklash usuli Faradey qonuniga
asoslangan.
Xrom qoplami qattiqligi
HV (Vikkers bo‘yicha) 1200 ga
teng, sink qoplami esa 50-70 HV ga teng. Ta’mirlash korxonalarida
ko‘pincha galvanik xromlash va po‘latlash (temirlash), kamroq esa
–nikellash, mislash va sinklash (ruxlash ) ishlatiladi. Reaksiya
oqibatida xrom kislatasi (H
2
CrO
4
) hosil bo‘ladi.

---

CrO
3
+H
2
O = H
2
CrO
4
Bu eritmaga tok uzatilganda qoplash jarayoni boshlanadi.
Lekin, xromlash jarayoni sifatli kechishligi uchun bu eritmaga yana
(H
2
SO
4
) moddasi solinadi. Ularning nisbati quyidagicha olinadi
Faradey qonunini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin
Q
н=
c*I*Т , gramm 
bu yerda
Q
н
–elektroliz jarayonida ajralib chiqadigan
metal modda miqdori, gramm;
С –elektrokimyoviy ekvivalent г/а*соат;
I – tok kuchi , А;
Т – elektroliz jarayoni vaqti, soat.

---

Birinchi tomondan tok bo‘yicha chiqish qiymati:
Ikkinchi tomonidan katotdagi F, h va γ parametrlarini bilgan 
xolda tok bo‘yicha chiqish qiymati:
Q
1(х)
=c*
I*T *η, gramm; η=Q
x
/Q
H*
100%
1000 
bu yerda Q
x
, Q
H
– tok bo‘ycha xaqiqiy va nazariy hisobiy
chiqish miqdori, gramm;
η-FIK(gidroliz jarayoning foydali ish koefitsiyenti ):
η
хром
=15…20% ; η
Fe
=85… 90% .
Q
2(x)
= F
*
h
*
γ , garmm
bu yerda F –qoplanadigan yuza, sm
2
;
h –qoplamaning o‘rtacha qoplanganligi, sm;
γ-qoplangan metalning nisbiy massasi zichligi, g/sm
3

---

Sifatli xrom qoplamini olish uchun quyidagilarga amal 
qilish tavsiya etiladi:
1. Detallarni kir, zang va matlardan tozalash, issiq ishqor eritmali
vannasida yuvish. Zanglarni najdak terisi yoki po‘lat shetkasi bilan
tozalash.
2. Tiklanadigan detallar dastlab jilvirlanadi.
3. Detal o‘lchami nazorat qilinadi (aniq qoplam berish uchun), mexanik
ishlov berish quyimini hisobga olgan holda.
4. Xromlash kerak bo‘lmaydigan joylarni izolatsiya qilish, shu jumladan
podveskalarniyat (silluloid eritmasini atsetondagi eritmasidan, 9 -32 lakdan,
АК -20, va Бф kleylaridan 2 -6 qatlam qilib surkalishi kerak).
5. Podveskalarga tiklanadigan detallarni ilish , ekranlovchi vositalaridan
foydalanish.
6. Yog‘sizlantirish, aks holda xrom zarrachalari yaxshi yopishmasligi
mumkin (benzin bilan yuvish, vena oxagi bilan surkash, kimyoviy
yog‘sizlantirish ; Elektrolitik yog‘sizlantirish suyuuq shisha;(t=70…75
0
с)-
5...8 min davomida; U=8…10 В kuchlanish issiq suv eritmasi tarkibida 30
... 50 g/l yedkiy natriy 50...75 g/l kalsiy sodasi ,2 ...5 g/l.

---

Elektrolit temperaturasi va zichligiga qarab uch xildagi xrom
qoplamini olish mumkin:
A.
Bo‘z rangli xrom qoplamini olish. U juda yuqori qattiqlikka ega
900 -1200 HV, lekin ular ancha mo‘rt keladi, onson sinib tushadi, bu
usulda qoplash detallarni tiklashda ishlatilmaydi, ularga mexanik
ishlov berish qiyin.
B.
Yaraqlovchi (yaltiroq rangli) xrom qoplamini olish, 600 ... 900
HV –ga teng, ularning yeyilishiga bardoshliligi past. Mo‘rtligi
pastroq, lekin detallarni tiklashga imkon bermaydi, ular dekaratsiya,
taqinchoqlar ishlashda samaradorlidir.
C.
Sut rangli xrom qoplamini olish (400...600 HV ) –ular yetarli
darajada plastik xossaga ega, mexanik ishlov berishga qulay va
yeyilishga bardoshli. Bu usulda ilgarigi tik shpindellar, zalotniklar,
plunjerlar xromlanar edi. Qishloq xo‘jaligida yeyilgan detallar
tiklanadi. Bu usul keng qo‘llaniladi.
Xromlash jarayonini amalga oshirish. 

---