Muhmmad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

2.2. Tashkiliy va iqtisodiy modellar (B2B, B2C, C2C)
Iqtisodiyot va tadbirkorlikning izchil rivojlanishi biznes yuritishning yangi tamoyillarini va xususan, elektron tijoratni joriy etish zarurligini keltirib chiqardi. Internetda har qanday ikki tomon bitim tuzishi mumkinligiga qaramay, odatda, xalqaro amaliyotda ular quyidagi asosiy turlarga bo'linadi: B2B (Biznesdan biznesga - kompaniyaning kompaniya bilan tuzgan bitimi) B2S (Biznesdan
iste'molchiga - kompaniyaning iste'molchi bilan tuzgan bitimi) C2C (Iste'molchidan iste'molchiga - iste'molchidan iste'molchiga tranzaksiya) Boshqalar: C2B (Consumer to to business - iste'molchining kompaniya bilan tuzgan bitimi), G2B (Government to business - davlat organining kompaniyalar bilan tuzgan bitimi), G2C (Government to business - davlat organining iste'molchilar bilan tuzgan bitimi) Yuqoridagi operatsiyalar turlari orasida ularning asosiy ulushi birinchi uchlikka
to'g'ri keladi. Biznesdan biznesga (B2B) Agar biz bitimlarning har bir turiga xos
xususiyatlarni hisobga olsak, u holda B2B elektron tijoratning eng keng tarqalgan turi bo'lib, tadbirkorlik subyekttlariga ishbilarmonlik aloqalarini elektron tarmoqlar, shu jumladan Internet orqali har qanday faoliyat sohasida: reklama, kadrlar agentliklari, moliyaviy vositalar orqali amalga oshirishga imkon beradi. vositalar (kredit), tovarlar yoki xizmatlarni sotish, bozorni o'rganish, texnik qo'llab-quvvatlash va boshqalar. B2B tijoratining namunasi - ma'lum bir kompaniyaning vebsaytidagi kim oshdi savdosi yoki tender shaklida bo`lishi mumkin. Masalan, har qanday kompaniya Internet-sahifasida ma'lum bir mahsulotni sotib olish to'g'risida reklama berishi mumkin. Internetdan foydalanuvchi yetkazib beruvchilar o'zlarining tijorat takliflarini yopiq (faqat yetkazib beruvchida mavjud) yoki ochiq (hamma uchun ochiq) shaklda qoldirishlari mumkin. Bugungi kunda yirik kompaniyaning deyarli har qanday Internet sahifasi B2B tijoratining namunasidir. Xarojdagi yirik electron tijorat tadqiqoylari kompaniyalari, xususan Yanki guruhi, 2003 – yilda B2B tijoratni 1999 – yildagi 138 milliard dollardan 541 milliard dollarga yetishini kutmoqda. Ushbu hajmlar biroz pastroq, Visa International B2B operatsiyalari hajmining o’sishini kutmoqda 1998 – yilda, 7,2 milliard dollar, 2003 – yilda 176 milliard. B2B tijorat turli shakllarga ega. Ular orasida B2B portallari juda mashhur bo’lib, ularning faoliyatini shu tarzda tasvirlash mumkin.
Ma'lumki, barcha xaridorlar va sotuvchilar haqidagi ma'lumotlar har doim ham bozor ishtirokchilari uchun mavjud emas. Ushbu muammo ko'plab xaridorlar va sotuvchilarga ega bo'lgan qismli bozorlarda dolzarbdir. Xaridorlar har doim yetkazib beruvchilardan foydalana olmaydilar va aksincha. Internet-tijoratning rivojlanishi bilan "B2B-portal" yangi kontseptsiyasi paydo bo'ldi. Aslida, B2B portali – bu ma'lum bir bozor ishtirokchilari - sotuvchilar va xaridorlar to'g'risida
ma'lumot to'planadigan vositachi. B2B portalidan foydalangan holda sotuvchilar potentsial yetkazib beruvchilarning joriy takliflarini ko'rishlari mumkin, yetkazib beruvchilar esa xaridorlarning so'rovlarini ko'rishlari mumkin. Quyidagi misol B2B portallariga ega bo'lishning iqtisodiy qiymatini namoyish etadi. Bozorda B1, B2, ..., Bn va S1, S2, ..., Sn deb belgilangan sotuvchilarning teng miqdordagi xaridorlari bor deb taxmin qilaylik. Sotuvchi va xaridor o'rtasida mahsulot yoki xizmat
uchun bitta so'rov narxi $1 ni tashkil qiladi. Qulayroq narxni topish uchun xaridor barcha sotuvchilardan tovar haqida ma'lumot so'raydi va sotuvchi barcha xaridorlarga ma'lum bir mahsulot mavjudligi to'g'risida xabar beradi. Bozorda 2 xaridor va 2 sotuvchi bor deylik (1-rasm). Bozorda xaridorlar va sotuvchilarni qidirishning umumiy qiymati N2 ni tashkil etadi, bu $4.
Deylik, bozor ishtirochilari soni (N) 4 ga ko’paydi. Endi qidiruvning umumiy qiymati 42 = 16 ga teng
Endi faraz qilaylik, bozorda xaridorlar va sotuvchilarning barcha buyurtmalari yuboriladigan B2B portal paydo bo’ldi. Xaridorlar va sotuvchilar o’z takliflarini B2B portaliga yuboradilar, unda barcha takliflar va so’rovlar haqida ma’lumot mavjud. Umumiy qidiruv qiymati endi 2 * N (N = 4 bo’lgan bozor uchun $8).
B2B portali bo'lgan va bo'lmagan bozorlarda qidirish xarajatlari o'rtasidagi farq N2-2N = N * (N-2) ni tashkil etadi, uning qiymati har doim N> 2 uchun noldan katta. B2B portalidan foydalanishning afzalliklari xaridorlar va sotuvchilar soni ko'p bo'lgan (ya'ni yuqori N) bo'linib ketgan bozorlarda ko'payadi. B2B portalining misoli http://www.eSteel.com veb-sayti bo'lib, u orqali xaridorlar va sotuvchilar temirga bo'lgan talab va taklif to'g'risida ma'lumot olishlari mumkin.
Agar B2B sherik kompaniyalar o'rtasidagi ishbilarmonlik aloqalarini nazarda tutadigan bo'lsa, unda B2C bitimi asosan tovarlarni Internet orqali keng ommaga sotishdir. B2C shaklidagi electron tijoratning afzalligi global va tezkor operatsiyalar bo'lib, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarga pulni tejashga imkon beradi. B2C
tijoratiga misol qilib butun dunyo bo'ylab xaridorlarga 24 soat davomida xarid qilish imkoniyatini beradigan amazon.com va buy.com kabi onlayn-do'konlarni misol keltirish mumkin. Hozirgi vaqtda B2C operatsiyalari AQSh va G'arbiy Yevropada keng rivojlangan. B2C tijoratining ishlashi oddiy. Potentsial iste'molchi mahsulotning tavsifi va rasmini o'z ichiga olgan virtual hisoblagichga tashrif buyuradi, o'zi uchun qiziq bo'lgan mahsulotlarni tanlaydi, ular tanlanganidan so'ng,
potentsial xarid to'g'risida ma'lumot saqlanadigan "virtual savat" ga joylashtiriladi. Iste'molchi undan kerakli mahsulotni tanlaydi va uning manzili va kredit karta ma'lumotlarini taqdim etadi. Qoidaga ko'ra, tovarlarni yetkazib berish bir hafta ichida amalga oshiriladi.
Iste'molchidan iste'molchiga (C2C) C2C tijorat ko'p jihatdan o'xshash va B2C ga muqobil hisoblanadi. C2C ning farqi shundaki, tovar va xizmatlar almashinuvi xo'jalik yurituvchi subyekttlar va iste'molchilar o'rtasida emas, balki iste'molchilar o'rtasida ikkilamchi bozorga o'xshash tarzda amalga oshiriladi. Bunga Ebay.com kabi virtual kim oshdi savdosi misol bo'la oladi. C2C tranzaktsiyasi qanday amalga
oshiriladi? Birinchidan, potentsial xaridor onlayn-kim oshdi savdosiga tashrif buyuradi va o'zi uchun qiziq bo'lgan toifalarni (tovarlarni) tanlaydi. Keyin u ma'lum bir mahsulot uchun o'z takliflarini joylashtiradi. Ushbu takliflar sotuvchi tomonidan belgilangan ma'lum bir cheklangan vaqt ichida amalga oshirilishi kerak. Nihoyat, vaqt o'tganidan so'ng, kim oshdi savdosiga qo'yilgan narsa eng yuqori narxga
taklif qilinadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, Internetni bozorni o'zgartirish va raqobat muhitini yaratishdagi salohiyati juda katta. Shubhasiz, ushbu imkoniyatlardan foydalanish mahalliy ishlab chiqaruvchilarga yangi bozorlarni, yangi xaridorlarni kashf etish va o'zlarini jahon bozorida e'lon qilish imkoniyatini beradi. Internet O'zbekistonga tovar yetkazib beruvchilar uchun katta imkoniyatlarni ochib beradi. Bugungi kunda ham Internetning ta'siri tanlangan bozorlarda ko'rinadi. Masalan, uzreport.com va uza.uz kabi internet nashrlari respublikadagi bosma nashrlar bilan raqobatlashadi, deb ishonch bilan aytishimiz mumkin. Biroq, Internetning imkoniyatlaridan to'liq foydalanish uchun ko'proq foydalanuvchilar soni kerakligi sir emas. Bugungi kunda foydalanuvchilarning o'sishida ham, provayderlar
sonida ham ijobiy tendentsiya mavjud. Ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Internetni rivojlantirishni bundan buyon ham davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash raqobatni rivojlantirishda ham, mahalliy kompaniyalarni jahon bozoriga chiqarishda ham foyda keltiradi.