Mulk, huquq va iqtisodiyoT

MULK, HUQUQ VA IQTISODIYoT

MULK G'oyasi instinktiv tarzda tushuniladi. Hududiy chegaralarni belgilovchi hayvonlar mulk huquqini aniqlayd. Hurgan itlar ularni majbur qiladi. Ushbu elementar sifatga qaramay, mulkning qisqacha ta'rifi har doim advokatlar tomonidan chetlab o'tilgan va bir marta bu advokatlarni tanqid qilish uchun emas. Tafsilotlarida mulk cheksiz soya, murosa va murakkablikni tan oladi. Oddiy ta'rif taklif qilinishi bilanoq, istisnolar va yangi farqlar o'zlarini taklif qiladi. Tarixda mulk shaxs va narsa o'rtasidagi huquqiy yoki odatiy munosabatni tasvirlaydi deb o'ylangan. Bu narsa jismoniy yoki mavhum bo'lishi mumkin. Ko'rib chiqilayotgan narsaga nisbatan mulk huquqiga ega bo'lgan shaxslar qonuniy ravishda ta'minlanadigan da'volardan foydalanadilar. XVIII asr huquqshunoslari tomonidan tez-tez maslahatlashgan Giles Jeykobning yangi qonun lug'atida mulk "insonning hamma narsaga ega bo'lishi mumkin bo'lgan eng yuqori huquq" deb ta'riflangan; Oksfordda (yoki biron bir universitetda) ingliz huquqi bo'yicha birinchi professor bo'lgan ser Uilyam Blekstoun (1723-1780) o'zining "Angliya qonunlariga sharhlar" asarida mulkni "bir kishi da'vo qiladigan va tashqi narsalar ustidan amalga oshiradigan despotik hukmronlik" deb ta'riflagan. dunyo, koinotdagi boshqa har qanday shaxsning huquqini butunlay istisno qilgan holda."

Yigirmanchi asrda mulkni "huquqlar to'plami" deb ta'riflash odatiy holga aylandi. 1961 yilda nashr etilgan nufuzli inshoda Oksford universiteti professori, Rim huquqi bo'yicha mutaxassis Toni Onor to'plamdagi turli tayoqlarni batafsil tahlil qilgan. Eng muhimi - bu narsadan foydalanish va boshqalarni undan chetlashtirish, uning jismoniy tuzilishini o'zgartirish, uning mevalaridan, shu jumladan daromadlaridan bahramand bo'lish va, eng muhimi, mulk huquqini boshqasiga o'tkazish huquqidir. Honore qo'shimcha qildiki, mulkchilik turli huquqiy tizimlarda deyarli bir xil narsani anglatadi. Biror kishi haqida uning soyaboni borligini aytganda, u erda juda yaxshi

ENG SOLIB G'ALABA

Angliya, Frantsiya, Rossiya yoki boshqa zamonaviy mamlakatlarda bu nimani anglatishi o'rtasidagi o'xshashlik:

Hamma joyda egasi oddiy, murakkab bo'lmagan, bu narsaga boshqa hech kimning qiziqishi bo'lmagan holatda, undan foydalanishi, boshqalarning foydalanishini to'xtatishi mumkin. uni qarzga bering, soting yoki vasiyat bilan qoldiring. Hech qayerda qo‘shnisining qovurg‘asiga sanchish yoki guldonini yiqitish uchun foydalana olmaydi. Egalik, hukmronlik, mulk va shunga o'xshash so'zlar faqat muayyan tizimlardagi narsalarga bo'lgan eng katta qiziqishni emas, balki muayyan tizimlardan oshib ketadigan umumiy xususiyatlarga ega qiziqish turini anglatadi. AQSh Oliy sudining Pruneyard Savatga markazi Robinsga qarshi (1980) ishida sudya Uilyam Renquist ta'kidlaganidek, boshqa odamlarni istisno qilish huquqi mulk huquqlari to'plamidagi muhim tayoqlardan biri. So'nggi 30 yil ichida bu metafora keng tarqaldi, garchi uni kim ixtiro qilgani aniq emas. Bu 1916 yildan 1936 yilgacha Garvard Lav maktabining dekani Rosko Paund bo'lishi mumkin, u huquqshunoslikka oid besh jildlik risolasining so'nggi jildida foydalangan.

Rim davridan beri mulk huquq sohasining eng muhim bo'limi bo'lib kelgan. Narsalarning tasnifiga ko'ra, u Yustinian institutlari deb nomlanuvchi Rim huquqining VI asr konspektidagi asosiy toifadir. Shaxslar huquqi boshqa muhim kategoriya bo'lib, turli guruhlarning huquqiy holatini tavsiflaydi. asosan fuqarolar, qullar va ozod qilinganlar. Xuddi shu bo'linish XVIII asrda ham hukmronlik qilgan, uni mulkchilikning gullab-yashnagan davri deb hisoblash mumkin. Biroq, o'sha paytga kelib, shaxslar qonuni eskirgan narsalar qonuni nisbatan muhimroq bo'lib qolgan edi.

Amerika yuridik institutining mulk huquqini qayta ko'rib chiqishi bilan biz mulk haqidagi tushunchani qayta ko'rib chiqishga jiddiy harakat qildik. 1923-yilda tashkil etilgan Amerika huquq instituti ekspertlarning fikri va bir qator huquq maktabi dekanlarini birlashtirib Qo'shma Shtatlar umumiy qonunchiligining tartibli bayonotini taqdim etishga urinishdi. Bu birinchi navbatda akademik mashg'ulot edi. Institut ishi sud amaliyotida rivojlangan Angliya-Amerika huquqiy an'analariga, huquq maktablarida ishlab chiqilgan ko'proq akademik va kontinental elementlarni joriy etish orqali ta'sir o'tkazishga sokin urinish sifatida qaralishi mumkin.

Mulk ta'rifini ishlab chiqishga (samarasiz) urinishda institut 1913 yildan keyingi yillarda "Asosiy huquqiy tushunchalar" risolasini yaratgan Yellik yosh huquq professori Uesli Nyukom Xoxfeld (1879-1918) ishiga katta tayandi. Sud mulohazasida qo'llanilganidek. Uning asosiy fikrlaridan biri huquqiy munosabatlar faqat odamlar o'rtasida bo'lishi mumkin edi. Chunki narsalar na sudga da’vo keltira oladi, na himoya qiladi. ular qonun tomonidan tan olinmaydi. Va bu o'z navbatida eski tushunchani shubha ostiga qo'yadi .

MULK, HUQUQ VA IQTISODIYoT

Mulk shaxs va narsa o'rtasidagi munosabat sifatida. U yaxshi gegelchi bo‘lgani uchun har bir narsaning o‘ziga xos “teskarisi” yoki o‘zaro bog‘liqligi borligiga ishongan va shuning uchun u bir kishining huquqi boshqa shaxsning burchi, bir kishining kuchi boshqa birovning javobgarligi va hokazo, deb ta’kidlagan. Uning maxsus terminologiyasi va oʻzining oʻzaro bogʻliqlik va qarama-qarshiliklardan iborat koʻzgu labirintasi baʼzilarni yoritib yubordi, biroq boshqalarni chalkashtirib yubordi va Amerika yuridik instituti koʻmagisiz u boshqa Hegel tasniflash sxemalari bilan birga yoʻqolib ketgan boʻlardi.

Rosko Pound boshidanoq Xohfeldning barcha dalillarini shubha ostiga qo'ydi. Xohfeld "butun mavzuni qayta ko'rib chiqish va uni qayta yozish kerak" deb javob berdi."" Ammo u ko'p o'tmay vafot etdi. O'shandan beri uning g'oyalari, birinchi navbatda, huquq maktabining mulkiy risolasining "Asosiy terminologiya" bo'limida, Pauellning ko'chmas mulk haqidagi risolasida saqlanib qoldi. (Kolumbiya universiteti yuridik fakultetidan Richard R. B. Pauell ko'p yillar davomida Amerika yuridik institutining mulkni qayta ko'rib chiqishni qayta ko'rib chiqishga rahbarlik qilgan va "Amerika mulki bo'yicha yuristlar dekani" bo'lgan.)"

Aftidan, institutning tez-tez keltiriladigan “bizning qonunchiligimizdagi huquqiy munosabatlar faqat shaxslar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Shaxs va narsa o‘rtasida yoki ikki narsa o‘rtasida huquqiy munosabat bo‘lishi mumkin emas” degan xulosasi bizning tushunchamizga unchalik ahamiyat bermaydi. mulk nima. Boshqacha o'ylash - chalkashtirish"shaxs va narsa yoki ikki narsa o'rtasidagi" iborasining mulk nima ekanligini tushunishimizga juda kam aloqasi bor. Aksincha o'ylash muayyan ishni umumiy ta'rif bilan chalkashtirib yuborishdir. Haqiqatan ham sudya kimligini hal qilish uchun da'vogar kerak. muayyan nizoda aynan nimaga egalik qiladi: lekin mulkning umumiy ta'rifiga kelish uchun sizga da'vogar kerak emas.

Xohfeld o'sha paytdan beri ilmiy doiralarda mulkka nisbatan zamonaviy skeptitsizmning ma'rifatli kashshofi sifatida yashab, izohlarda qayd etilgan. Professor Bryus Akerman o'zining "Xususiy mulk va Konstitutsiya" (1977) asarida shunday yozgan edi: "Men shuni aytishim to'g'ri bo'ladiki, birinchi yil Mulk kursining asosiy nuqtalaridan biri huquqshunoslik fakultetiga kiruvchi talabalarni o'z fakultetlariga kiruvchi talabalarga suiiste'mol qilishdir. Mulkchilikka oid ibtidoiy oddiy tushunchalar.Ular faqat johillargina narsaga tekin va keyingi majburiyatlardan holi bo‘lish haqida gapirishni mazmunli deb bilishlarini bilib oladilar.Mulk huquqi inson va uning narsasi o‘rtasidagi munosabatlarni belgilash o‘rniga, odamlar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni muhokama qiladi. narsalarga nisbatan. Aniqrogʻi, mulk huquqi narsadan foydalanish huquqlarini raqobatdosh resurslardan foydalanuvchilarning koʻpchiligi oʻrtasida taqsimlanishini koʻrib chiqadi”*10.

Huquqlar to'plami, albatta, ajratilishi mumkin. Ya'ni, mulk huquqi bo'linishi mumkin. Bir kishi binoga egalik qilishi mumkin, boshqalari esa uni ijaraga olishi mumkin. Ba'zilar mulkning bo'linish qobiliyatini mulkning "parchalanishi" deb talqin qilishdi. Masalan, Stenford universiteti yuridik fakultetidan professor Tomas Greyning yozishicha, eski «mulk haqidagi narsa-mulk tushunchasini siqib chiqarish yakuniy natijaga olib keladiki, mulk huquqiy va siyosiy nazariyaning muhim kategoriyasi bo'lib qoladi». Aslida, uning qo'shimcha qilishicha, u "egalik tushunchasini yo'q qilishga" moyil.

ENG SOLIB G'ALABA

To'plamdagi tayoqlarning oson ajratilishi mulkning eng foydali xususiyatlaridan biri bo'lib chiqadi. Agar u haqiqatan ham "yoki hech narsa" qoidasiga bo'ysungan bo'lsa, mulk bo'linib bo'lmaydigan bo'lsa, trestlarni bo'linib bo'lmaydi. va binolar va avtomobillarni ijaraga olish mumkin emas edi, biz ancha qulayroq dunyoda yashaymiz. Masalan, lizing ijarachilarga to'liq egalik qilish xarajatlari va mas'uliyatini o'z zimmasiga olishga majburlamasdan, ba'zi bir egalik hodisalaridan foydalanishga imkon beradi. Mulk huquqlarining bo'linishi ijtimoiy tuzilmalarni yanada moslashuvchan qiladi, bu turli hodisalarni yoki "tayoqlarni" sotib olish va ularni eng yuqori baholaganlar tomonidan foydalanishga imkon beradi. Bu fikrni tushunish uchun, dam olish kondominiumlari uchun vaqtni taqsimlashning qulayligi haqida o'ylash kerak.

Mulk huquqlarining bo'linishi asrlar davomida tushunilgan. O'n to'qqizinchi asr mualliflari yerning bir qismi bir kishi tomonidan ishlov berilishi, boshqasi tomonidan yo'l huquqi sifatida foydalanishi, uchinchisining mollari o'tlanishi mumkinligini ta'kidladilar. to'rtinchisi tomonidan qarz uchun kafolat sifatida saqlanadi; ammo, ehtimol, bularning hech biri egasi deb hisoblanmaydi. Shunga qaramay, bu huquqlarning barchasi bir shaxsga qaytarilishi mumkin. Huquqlarning ajralishi va keyinchalik yagona shaxsda birlashishi mulkning hal qiluvchi xususiyati hisoblanadi. Sir Uilyam Markbi yuz yil avval ta'kidlaganidek, mulkchilik "bir chelak suv alohida tomchilar yig'indisi sifatida tushunilganidan ko'ra, alohida huquqlar yig'indisi sifatida tushunilmaydi

Hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan narsa shundaki, egasiga tayoqlarning "ajralishi" sodir bo'ladigan shartlar ustidan nazoratni saqlab qolishga ruxsat berish kerak. Agar davlatHukumatlar o'zlari egalik qilishning ba'zi hodisalarini tortib olishlari mumkin, keyin mulk haqiqatan ham bekor qilinadi. Ijara nazorati bo'yicha keskin qonunlar mavjud bo'lganda, masalan, nominal mulkdorlar "o'z" binolarini ta'mirlash uchun javobgarlikdan ko'proq narsaga ega bo'lishi mumkin. Bunday sharoitda ijara bozorlari vayron bo'ladi. Qo'shma Shtatlarning g'arbiy shtatlarida suvdan foydalanish huquqi uzoq vaqtdan beri suvga egalik qilishning boshqa hodisalaridan majburiy ravishda ajratilgan. Bu 18-bobda ko'rsatilganidek, qimmatbaho tovarning katta isrof bo'lishiga olib keldi.

Huquqning qadimiy kategoriyalariga nazar tashlasak, XX asrgacha Gʻarb tarixining tendentsiyasi shaxslarning huquqiy tafovutlarini minimallashtirish va bir vaqtning oʻzida mulk boʻlinishlarini ishlab chiqishga qaratilganligini koʻrishimiz mumkin. Rim qulagandan keyingi ming yillikda maqom farqlari asta-sekin qonundan olib tashlandi. Darhaqiqat, Rim davridan beri G'arbiy dunyoda huquqning o'zgarishi teng bo'lmagan yuridik sinflar uchun yagona yuridik shaxsning o'rnini bosishiga qaratilgan; buni demokratlashtirish tendentsiyasi deb atashimiz mumkin. Bu o'zgarish G'arbda erkin bozor yoki "kapitalistik" iqtisodiyotning paydo bo'lishi uchun boshqa har qanday o'zgarishga qaraganda ko'proq zamin yaratdi. Yigirmanchi asr esa dahshatli o'zgarishlarga guvoh bo'ldi.

MULK, HUQUQ VA IQTISODIYoT

Nogironlar bilan to'liq shaxslarning huquqiy farqlarini tiklashga urinish. Borgan sari qonunlar irqi, jinsi va etnik kelib chiqishi kabi xususiyatlarni hisobga oladi. Shu bilan birga, narsalar qonunini buzishga urinish ham bo'lgan; mulkni qonunsizlantirish, uni dekonstruksiya qilish, uni bekor qilish yoki ekspropriatsiya qilish, hech bo'lmaganda qayta taqsimlash.

Taxminan 1980-yillarning o'rtalaridan boshlab, qisman qarshi hujum sodir bo'ldi. Albatta, mulkka bo'lgan qiziqish tiklandi. Chikago universiteti yuridik fakulteti professori Richard Epshteyn o'zining quroli sifatida Beshinchi tuzatish bandini olib, Takingsda (1985) Yangi kelishuvdan keyin daromadlarni qayta taqsimlash dasturlarining aksariyati konstitutsiyaga zid ekanligini ta'kidladi. Mulk huquqlari to'plamidagi tayoqlarni tavsiflovchi 1961 yilgi maqola. Keyinchalik u mulkchilik G'arb madaniyatidagi "eng muhim huquqiy tushuncha" degan xulosaga keldi. Oldingi versiyada u faqat "xarakterli xususiyatlardan biri" ekanligini aytdi. O'tgan o'n yilliklarda mulk uning uchun muhim bo'lib ko'rindi, xuddi o'sha davrdagi ko'pchilik uchun bo'lgani kabi.

Yana bir muhim voqea 1993 yilda bo'lib, asosiy asar nashr etildi

Yel universiteti huquq professori Robert C. Elliksonning "Yerdagi mulk" nomli maqolasi. Mulkni "standart qoidalar" yoki "Blekston huquqlar to'plami" ni o'zida mujassamlashtirganini tushunish mumkin. taklif qildi. Yakka tartibdagi shaxs gorizontal chegaralar bilan ajratilgan hududga abadiy egalik qiladi, yerdan foydalanish va suiisteʼmol qilish, boʻlajak kiruvchilarni istisno qilish hamda uning toʻliq yoki bir qismini sotish, hadya qilish yoki vasiyat qilish yoʻli bilan kimgadir berish huquqiga ega. Amalda, deya qo'shimcha qildi u, Angliya-Amerika odatlari va qonunlari odatda qo'shnilarga noqulaylik kiritishga qarshi qoidalar bilan "oddiy to'lov" deb ataladigan kamroq mutlaq huquqlar to'plamini yaratgan.

Mulk huqqi bo'lmagan jamiyatga advokatlar kerak emas. Bekorga emas"Sovet advokati" iborasi oksimoron deb tushunilgan edi. Yustinianning Dijesti asosan mulkiy masalalarga bag'ishlangan. Shunga qaramay, XX asrda mulkka bo'lgan norozilik ba'zan advokatlik kasbiga ham tarqaldi. Buning sabablaridan biri shundaki, kundalik huquq amaliyotchilari mulkning jamiyatdagi roli kabi mavhum narsa haqida o'ylash uchun kam imkoniyatga ega. Advokatlar alohida va amaliy qiziqishga ega. Mijoz nomidan shartnomani bajarish uchun, masalan, ular qaysi qonun, qaysi sud va qaysi guvohlar qoniqarli qarorga erishishga yordam berishi mumkinligini aniq bilishlari kerak. Agar mijoz vasiyatnoma qoldirmasdan vafot etgan bo'lsa, raqobatchi da'vogarlar yoki kreditorlar tomonidan qo'yilgan muammolarni hal qilish uchun advokatlar chaqirilishi mumkin.

cENG SOLIB G'ALABA

Ular qonun tafsilotlari va istisnolari bo'yicha mutaxassis bo'lib, bu vazifani qoniqarli bajarishi mumkin; ular mulk huquqini sotib olish uchun xavfsiz asosni ta'minlash zarurati bilan qanday ildiz otgani haqida o'ylash uchun vaqt sarflashlari shart emas. boylikdan zavqlanish va o'tkazish.

Advokatning qiziqishi iqtisodchining qiziqishiga qarama-qarshi qo'yilishi mumkin, bu butunlay boshqacha. Iqtisodchilar ma'lum odamlar yoki boylik oqishi mumkin bo'lgan muayyan kanallar bilan bog'liq emas. Masalan, vasiyatnomalar yoki shartnomalar bo'yicha bahslarda iqtisodchilar pulning qaysi manzilga yuborilishiga qarshi emas. Ammo ular bu umumiy savolga javobni bilishlari kerak: shartnomalar umuman bajarilishi mumkinmi? Agar yo'q bo'lsa, ular boylik osongina qo'lni almashtira olmaydigan jamiyat bilan shug'ullanadilar. Chunki iqtisod asosan tovar ayirboshlash bilan bog'liq. bunday jamiyat iqtisodiy jihatdan ibtidoiy bo'lishini bashorat qilish mumkin. Iqtisodchi uchun merosxo'r bo'lgan taqdirda, o'g'illar, qizlar yoki vasiylar meros bo'ladimi, muhim emas. Biroq, boylikni tanlangan oluvchilarga oldindan aytib berish mumkinligi muhim emas. Ko'chmas mulkni (iqtisodchi nuqtai nazaridan) davlat talon-taroj qilish yoki yutib yuborish mumkin emas, chunki ikkala natija ham birinchi navbatda odamlarning boylik yaratish istagiga salbiy ta'sir qiladi.

Huquqning yana bir qadimiy bo'linishi XX asrda mulkning o'zgargan huquqiy pozitsiyasini tushunishga yordam beradi: davlat va xususiy huquq o'rtasidagi farq. Nizolar xususiy fuqarolar o'rtasida (masalan, ajralishda bo'lgani kabi) yoki davlatning o'zi barcha fuqarolarning manfaatlarini ifodalaydigan jamoat ishlarida paydo bo'lishi mumkin (jinoyat huquqi eng yorqin misol). Mulk huquqi uzoq vaqtdan beri xususiy huquq sohasiga tegishli deb hisoblangan. Aslida, u xususiy huquqning yuragini tashkil qiladi, deb hisoblangan. Mulkning o'zi hukumatga qarama-qarshi edi. "Men bu huquqning ius publicum va ius privatumga to'g'ri va qabul qilingan bo'linishi deb hisoblayman", dedi Frensis Bekon. "Biri mulkning, ikkinchisi hukumatning paylari".

Ammo o'n to'qqizinchi asrning oxirida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Mulk qonuni borgan sari shaxsiy masala bo‘lib, ko‘proq ommaviy bo‘lib qoldi. Mulkni shaxsiy o'tkazish yo'lidagi eski to'siqlar mulk registrlari va takomillashtirilgan o'lchash usullari kabi yangiliklar tufayli ancha qisqartirildi. Shunday qilib, konveyerlar va advokatlarga vaqt, xarajatlar va katta to'lovlar tejaldi. Biroq, bir vaqtning o'zida soliqlar va qoidalar sezilarli darajada oshirildi va mulkning oldingi xavfsizligi qisman buzildi. Yuk tashish odatiy holga aylangani sayin, o'ldirish xususiydan jamoat sohasiga ko'proq yo'naltirildi. Oksford universitetidan F. X. Louson o'zining La ropertyga kirish kitobida (1958) ta'kidlagan:Uy sotib olishda o'z mijozi uchun ish olib boradigan advokat mulkni tekshirishda nisbatan kam muammoga duch kelishi mumkin - bu butunlay xususiy huquqqa tegishli - o'tmishdagi tajribadan bilgan holda, mulk deyarli teng emas.

MULK, HUQUQ VA IQTISODIYoT

Albatta yaxshi: lekin u jamoat qonunchiligi foydalanishga noqulay cheklovlar qo'yishi yoki yo'qligini bilish uchun juda ehtiyot bo'ladi. Shunga o'xshab, eski konveyerlar o'z aholi punktlarini sof oilaviy siyosat olib borish va uning to'rt burchagida har bir manfaatdor shaxsni qolganlar tomonidan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan tajovuzlardan himoya qiladigan tarzda qurishga intilishgan bo'lsa-da, ularning vorislari. Ularning barchasini katta yovuz bo'ridan, soliq to'lovchi davlatdan himoya qila olsalar, bir-biriga nisbatan o'zini yaxshi tutishlariga katta darajada ishonishga tayyor.

IQTISODIYoTLAR VA MULK HUQUQI

Umuman olganda, mulk huquqining uchta konfiguratsiyasi mavjud: xususiy, kommunal va davlat. Xususiy mulk mulkni markazlashtirmasdan, shaxsga yoki shaxslarga qandaydir tovardan foydalanish va boshqalarni bundan chetlashtirish huquqini beradi. Erkin jamiyatda bunday egalar minglab yoki millionlab bo'lishini tushunish mumkin. Ular o'zlarining mulk huquqlarini boshqalarga sotishlari va daromadlarni o'zlarida saqlab qolishlari mumkin. Kommunal mulk bilan ba'zi tovarlarga bo'lgan huquqlar ma'lum yoki noma'lum miqdordagi odamlar tomonidan aniqlanmagan tarzda taqsimlanadi. Havo va okeanlar kommunaldir va yevropaliklar kelishidan oldin AQSh quruqlik massasining katta qismi ham shunday edi. Oilada ko'plab tovarlar odatda kommunal sifatida ko'riladi, chunki ular kommunalarda bo'lgani kabi. Uchinchi konfiguratsiyaga ko'ra, davlat mulki, unga kirishni nazorat qiluvchi rahbarlar davlat tomonidan ishlaydi va maosh oladi va qonuniy ravishda bunday davlat aktivlarini tasarruf etishdan foyda ko'ra olmaydi. Odatda, aslida bunday aktivlar umuman sotilmaydi, garchi ular vaqti-vaqti bilan xususiy sektorga sotilishi mumkin. Agar shunday bo'lsa, daromad davlat g'aznasiga tushishi kutilmoqda. davlat xizmatchilarining cho'ntagiga emas.18

Zamonaviy jamiyatlar odatda mulk huquqining turli shakllarining aralashmasini o'z ichiga oladi. Richard Epshteyn ta'kidlaganidek, "optimal aralash" yaxshilikning tabiatiga bog'liq." Markscha yoki libertar dogmaga rioya qilish shart emas. Rimliklar allaqachon tan olganidek, ba'zi tovarlar tabiiy ravishda boshqariladi. davlat - umumiy mudofaani ta'minlash uchun zarur bo'lgan, masalan, adolatni amalga oshirish va qonunni qo'llash uchun zarur bo'lganlar.Bunday tovarlar tabiiy monopoliyalardir va ularning shaxsiy ta'minoti shunchalik qiyin bo'ladiki, to'lovchilarni o'z hissasini qo'shishdan osonlikcha chetlab bo'lmaydi. Demak, ularning shaxsiy ta'minotiga faqat qiyinchilik bilan erishish mumkin, lekin umuman olganda, ko'pchilik tovarlar (rimliklar kelishib olganidek) eng yaxshi xususiy mulkdir.

Mulkchilikning ushbu uchta konfiguratsiyasi butunlay boshqacha rag'batlarni o'rnatadi. Darhaqiqat, ularni turli yo'llar bilan harakat qilish uchun "dasturlashuvchi" shaxslar deb hisoblash mumkin. Ular har xil turdagi xulq-atvorni rag'batlantiradiganligi sababli, qonun va tom tomonidan o'rnatilgan mulkchilik tuzilmalari katta qiziqish uyg'otadi. Iqtisodiyotni odamlarning qimmatbaho tovarlarga nisbatan qilgan tanlovlarini o'rganish sifatida aniqlash mumkin. Biroq, yaqin vaqtgacha iqtisodiy nazariya qonunlarning tuzilishiga va turli xil huquqiy rejimlar keltirib chiqaradigan turli xil rag'batlantirishga unchalik ahamiyat bermagan.

“Kollektiv harakatlar mantigʻi” kitobining muallifi marhum Mankur Olson dunyoning turli qismlarida iqtisodiy oʻsishning oʻta notekis darajasini koʻrib chiqdi va u huquqiy rejimlarning xilma-xilligi bu natijaning markaziy oʻrinda ekanligini taʼkidladi. Iqtisodchilarning bu xilma-xillikka e'tibor bermasligi oddiy izohga ega, dedi u: paroxializm. Adam Smitdan boshlab, barcha etakchi iqtisodchilar haqiqiy iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim huquqiy shartlar mavjud bo'lgan mamlakatlardan kelgan. Shuning uchun ular ularni oddiy narsa deb qabul qilishdi. Bu "juda katta nazorat" edi, deb tan oldi Olson. "Iqtisodiyot, ochiqchasiga aytganda, jamiyatning ma'lum bir turida, ya'ni xavfsiz huquqlarga va mustaqil sudlarga ega bo'lgan demokratik jamiyatlarda rivojlangan, shuning uchun odamlar iqtisodiyotda bu narsalar haqida ko'p o'ylashmagan."20

Ko'rinib turibdiki, jamiyatdagi iqtisodiy xatti-harakatni tushunadigan bo'lsak. biz avvalo, hech bo'lmaganda, jamiyat qonunlarini bilishimiz kerak. Iqtisodchilar ba'zan buning aksi bo'lgan: qonunni iqtisodiyotning o'zi shakllantiradi, deb o'ylashdi. Qaysi ko'rinish to'g'ri? Haqiqat shundaki, ta'sir ikkala yo'nalishda ham oqadi, lekin birinchisi - qonunning iqtisodga ta'siri - ancha muhimroqdir. Daryo oqimi uning qirg'oqlarini o'zgartirishi mumkin, ammo, asosan, topografiya daryo oqimini belgilaydi. Shunga qaramay, iqtisodiyotning qonunga ta'sir qilishi haqidagi g'oya, hozirgi zamon banklarni shakllantirganidek, iqtisodchilar orasida tarixan ko'proq ta'sirga ega bo'lgan. Uni hech bo'lmaganda Adam Smit tomosha qilgan va Karl Marks targ'ib qilgan. Keling, fikrni batafsilroq ko'rib chiqaylik.

Texnologiyadagi o'zgarishlar nisbiy narxlarning o'zgarishiga olib keladi va buning natijasida borgan sari qimmatli tovarlar huquqiy himoyaga muhtoj bo'lishi mumkin. Bunday iqtisodiy kuchlarga javoban qonun haqiqatan ham o'zgartirilishi ehtimoldan xoli emas. Biz so'nggi yillarda intellektual mulk sohasida ana shunday o'zgarishlarni ko'rdik (19-bobga qarang). Umuman olganda, banklar oqimni boshqaradi: qonunning mavjud tuzilmasi iqtisodiy sub'ektlarning xatti-harakatlarini boshqaradi. Bu batafsilroq tekshirishni talab qiladigan ta'sir yo'nalishi.

Beysbol o'xshashligi yordam berishi mumkin. O'yin o'z qoidalari bilan juda cheklangan. va o‘yinni faqat shu qoidalar asosida tushunish mumkin. Xuddi shu paytni o'zida. qoidalarning o'zi ba'zan o'yindagi uzoq muddatli tendentsiyalarga javoban o'zgartirilishi mumkin. Ko'zaning tepaligi bir necha yil oldin tushirilgan, chunki ko'zalar haddan tashqari hukmron bo'lib qolgan deb ishonishgan. Bu erda o'yin qoidalarni o'zgartirgan holat bo'ldi. Lekin ma'lum bir kunda maydonda nima bo'layotganini tushunish uchun avvalo qoidalarni hozirgidek bilish kerak. Agar beysbolni hech qachon ko'rmagan yoki eshitmagan chet ellik mehmon maydonchaga borsa va u tushunishni xohlasa .

MULK, HUQUQ VA IQTISODIYoT

Kimdir birinchi navbatda unga qoidalarni aytib berishi kerak. Ular o'nlab yillar davomida tarixiy jihatdan evolyutsiyalashgani to'g'ri, lekin u buni keyinroq o'rganishi mumkin, agar xohlasa. Muhim nuqta shundaki, uning oldidagi maydonda qoidalar o'yin asos bo'lgan "infratuzilma" dir.Xuddi shu nuqtai nazardan, iqtisodiy hayotning real dunyosida, agar biz ma'lum bir mamlakatda nima sodir bo'layotganini va nima sodir bo'lmasligini tushunmoqchi bo'lsak, birinchi navbatda o'sha jamiyatning tegishli qonunlarini bilishimiz kerak. Biznesmen va yozuvchi Ernando de Soto Peru va umuman uchinchi dunyoda iqtisodiy qoloqlikni tushuntirish uchun uzoq izlanishlardan so'ng xulosa qilganidek, qonun uzoq vaqtdan beri iqtisodiy nutqda "etishmayotgan tarkibiy qism" bo'lib kelgan. rivojlanish bo'yicha mutaxassislar o'rgana olmadilar.

Boylikka oid qarorlarning aksariyati qonunlar bilan bevosita majburlanmaydi. Xuddi shu tarzda, beysbol o'yinining natijasi uning qoidalari bilan belgilanmaydi. Ammo iqtisod va maydonda o'yin ular tomonidan cheklangan. Qonun cheklash tuzilmasi bo'lib, odamlar o'z manfaatlarini amalga oshirishi mumkin bo'lgan chegaralarni belgilaydi. Ular nima qonuniy va nima noqonuniy, nima mukofot va nima jazolanishini bilishlari bilan bir tanlovga, ikkinchisidan uzoqlashadilar. Jamiyatning huquqiy tuzilishining ba'zi muhim xususiyatlarini bilmagunimizcha, uning odamlari iqtisodiy jihatdan o'zini qanday tutishini oldindan aytishga bo'lgan barcha urinishlarimiz to'g'ri bo'lishi dargumon.

Ba'zi iqtisodchilarga mulkni ta'minlovchi qonunlar zarurligini eslatib o'tish uchun juda aniq bo'lib tuyulishi mumkin. Ehtimol, o'g'irlik va talonchilikka qarshi qonunlar shunchalik universaldirki, ularning zarurligini ta'kidlash ortiqchadir. Ammo ko'plab oraliq shartlar mavjud. Biz mulk to'liq hurmat qilinadigan yoki mavjud bo'lmagan dunyoda yashamayapmiz. Agar talonchilikka qarshi qonunlar kitoblarda bo'lsa-da, lekin, masalan, bugungi kunda Amerikaning ichki shaharlarining ba'zi qismlarida bo'lgani kabi, tasodifiy tarzda amalga oshirilsa, bu u erda iqtisodiy faoliyatni to'xtatish uchun etarli bo'ladi. Ta'minot tarafdorlari bir necha yillar oldin kapital daromad solig'ini kamaytirish band bo'lgan korxonalar zonalarini yaratish uchun etarli bo'lishini taklif qilgani uchun tanqid qilindi, eng asosiy muammo esa bu hududlarga kirish umuman xavfsiz emasligi edi.

Ba'zi uchinchi dunyo mamlakatlarida, garchi o'g'rilikka qarshi qonunlar mavjud bo'lsa ham. davlat amaldorlari tovarlarni jarimasiz ekspropriatsiya qilishlari va shu orqali o'zlarini boyishlari mumkin. Bunday sharoitda, xuddi sobiq Zairda bo'lgani kabi, iqtisodiy o'sish bo'lishi mumkin emas. Yoki musodara qilinadigan soliq stavkalarining ta'sirini ko'rib chiqing. Ular ham iqtisodiy xulq-atvorni to'xtatadilar. Muxtasar qilib aytganda, "xavfsiz" va "xavfsiz" mulk o'rtasida ko'plab darajalar mavjud. Ko'rib turganimizdek, mol-mulkni qirib tashlash, kesish va ajratish mumkin. Buning turli yo'llari, ayniqsa egalarining roziligi bilan yoki ularsiz sodir bo'lishi bizning iqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha kutishimizga bevosita bog'liq.

Shu sababli, iqtisodiy o'yindan oldin amalda bo'lishi kerak bo'lgan huquqiy qoidalarni belgilashga ko'p kuch sarflangan bo'lishini kutish mumkin.

ENG SOLIB G'ALABA

samarali o'ynash va turli mamlakatlarda mavjud bo'lgan iqtisodiy jihatdan tegishli qonunlarni o'rganish. Turli qonunlar va qo'llash darajalari odamlarning o'z resurslari va iste'dodlaridan foydalanish usullariga turlicha ta'sir qiladi. Soʻnggi yillarda Milton Fridman, Gari S. Bekker va Duglas Nort kabi yetakchi iqtisodchilar bilan birgalikda Vankuverdagi Freyzer instituti aynan shunday loyihani ishga tushirdi (21-bobga qarang). Biroq avvallari huquq infratuzilmasiga unchalik e'tibor berilmagan. Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Jamg'armasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti turli iqtisodlarning ko'rsatkichlarini kuzatib boradi, biroq yaqin vaqtgacha ular huquqiy qoidalarning asosiy xilma-xilligiga unchalik e'tibor bermagan holda shunday qilishgan. Go'yo yuz mamlakatda beysbol o'ynagan va xalqaro tashkilot statistik ma'lumotlarni batafsil qayd etib, e'tibor bermaganga o'xshaydi.xalqaro tashkilot statistik ma'lumotlarning batafsil qaydini olib borar ekan, zarba zonasi ba'zi mamlakatlarda katta, ba'zilarida esa kichik bo'lganligi, ba'zi mamlakatlarda uchta zarba, ba'zi mamlakatlarda esa ikki yoki oltita zarbalar qo'llanilganligini e'tiborsiz qoldirdi; maydonchilar ba'zi mamlakatlarda qo'lqop ishlatgan, boshqalarda emas va hokazo.

Bunday e'tiborsizlikning muhim sababi shundaki, uzoq vaqt davomida qoidalar va o'yin o'rtasidagi munosabatlar bo'yicha konsensus mavjud emas edi. Darhaqiqat, huquqiy institutlarning iqtisodiy ko'rsatkichlarga ta'siri iqtisodchilar tomonidan bahslashdi. Agar biror narsa bo'lsa, davlat mulki xususiy mulkka qaraganda tezroq iqtisodiy o'sishga olib keldi, degan konsensus mavjud edi. Pol Samuelson o'zining mashhur darsligining o'n uchinchi (1989) nashrida, hatto Berlin devori qulayotgan paytda ham shunday yozgan edi: "Sovet real yalpi ichki mahsuloti uzoq muddatda yirik bozor iqtisodiyotiga qaraganda tezroq o'sdi". Iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti sovrindorlaridan biri 1960-yillarda mulk huquqlarining tuzilishi odamlarning xulq-atvoriga hech qanday ta'sir ko'rsatmasligini aytdi." Oxir oqibat, bu fikr yuz yildan ortiq vaqt davomida institutsional munosabatlarni belgilashdan qochgan hukmron neoklassik nazariyaga mos keladi. iqtisodiy samaradorlikni rag'batlantiradigan qoidalar.

Iqtisodiy nazariyaning markazidagi bu bo'shliqni tanqid qilgan eng mashhur iqtisodchi Sent-Luisdagi Vashington universitetidan Duglas Nortdir. Robert V. Fogel bilan 1993 yilda iqtisod bo'yicha Nobel mukofotini qo'lga kiritdi - bu intellektual hayotda yana bir muhim voqea bo'ldi. Nort Stokgolmdagi ma'ruzasida, agar biz ba'zi iqtisodlar nima uchun rivojlanib, boshqalari rivojlanmayotganini bilmoqchi bo'lsak, neoklassik nazariya "noto'g'ri vosita" ekanligini ta'kidladi. Uning so'zlariga ko'ra, iqtisodchilar o'z nazariyalariga matematik aniqlik berishgan, biroq ular "muassasalarda mujassamlangan rag'batlantiruvchi tuzilmani" butunlay e'tibordan chetda qoldirishgan. Ulardan eng muhimi “samarador mulk huquqi” tizimidir. Bu bilan u xususiy mulkni nazarda tutgan."+

Neoklassik modelda mulk huquqlari haqida hech narsa aytilmagan." Nort avvalroq intervyu beruvchiga aytgandi. "Unda sotsializm va kapitalizm haqida hech narsa aytilmagan, kapitalizm yoki sotsializm institutlariga ham ishora qilmaydi." Iqtisodiyot tarixidagi o'zgarishlar, u neoklassik nazariya o'ziga xos bo'lmagan bozordan boshqa hech qanday institutlarni o'z ichiga olmaydi, deb ta'kidladi.Turli iqtisodlar ko'proq bo'lishga intilardi, deb ishonilgan.

Samarali bo'lsa, ular daromadning kamayishi qonuni bosimi ostida birlashishga moyil bo'ladi. Ammo Shimoliy bu g'oyaga ishonchini yo'qotdi va 1990 yilda uni tanqid qildi:

Insoniyat tarixining asosiy jumbog'i tarixiy o'zgarishlarning keng tarqalgan yo'llarini hisobga olishdir. Jamiyatlar qanday ajralib chiqdi? Ularning bir-biridan farq qiladigan ishlash xususiyatlariga nima sabab bo'ladi? Axir, biz hammamiz ibtidoiy ovchilik va terimchilar guruhlaridan kelib chiqqanmiz. Ushbu tafovut standart neoklassik va xalqaro savdo nazariyasi nuqtai nazaridan yanada hayratlanarli bo'lib, vaqt o'tishi bilan tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillari bilan savdo qilgan iqtisodlar asta-sekin birlashishini anglatadi. [Ammo biz buning o'rniga] boy va kambag'al davlatlar, rivojlangan va rivojlanmagan davlatlar o'rtasidagi farqni topamiz. bugungi kunda har qachongidan ham kengroq va, ehtimol, har qachongidan ham kengroqdir. Bu tafovutni nima tushuntiradi?... 1950 yilda [Armen] Alchian tomonidan ilgari surilgan evolyutsion gipoteza shuni ko'rsatadiki, hamma joyda mavjud bo'lgan raqobat zaif institutlarni yo'q qiladi va insoniy muammolarni yaxshiroq hal qiladiganlarni omon qolish bilan mukofotlaydi."

DİNAMO VA INTERNET

Qanday qilib qonunning hal qiluvchi roli ko'zdan g'oyib bo'ldi? Hech qanday hal qiluvchi daqiqa bo'lmaganga o'xshaydi, lekin XIX asr oxirida iqtisodchilar to'satdan qonunning eski aksiomalari ularning so'rovlariga mos kelmasligiga ishonch hosil qilishdi. Neoklassik nazariyaning asoschilaridan biri boʻlgan Stenli Jevons 1880-yillarga kelib “abadiy qatʼiy tamoyillar yoki mavhum huquqlarning har qanday nazariyasiga” qarshi edi. Laissez faire o'rniga kiruvchi shartlarni bekor qilishga qaratilgan ijobiy qonunchilik foydasiga yangi prezumpsiya paydo bo'ldi.

Masalan, qashshoqlik ish haqining pastligining oqibati deb hisoblangan, bu esa o'z navbatida eng kam ish haqi to'g'risidagi qonunlar bilan bekor qilinishi mumkin edi. Konservativ A. V. Dicey 1905 yilda ta'kidlaganidek, "kollektivistik qonunchilikning tezkorligi hayratga soladi. Eski Bentamit liberalizmi va yangi "demokratik kollektivizm" o'rtasida katta bo'shliq ochildi.

Laissez faire doktrinasi tomonidan kuzatuvchilar roli bilan chegaralangan iqtisodchilar siyosatchilarga aylanishga yaqin edilar. Ularning qo'llari nihoyat siyosat va hokimiyat dastagida edi. Huquq ba'zan G'arb akademiklari tomonidan ochiqchasiga yomonlashdi. 1930-yillarda London universitetida konstitutsiyaviy huquqdan dars bergan Ivor Jenningsning aytishicha, davlat hokimiyati organlari keng ixtiyoriy vakolatlarga ega boʻlmasligi kerakligi tamoyili “Whigs uchun harakat qoidasi boʻlib, boshqalar buni eʼtiborsiz qoldirishi mumkin”. Uning ta'kidlashicha, "qonun har qanday vaqtda o'zgartirilishi mumkin"*.

Yangi iqtisodiy statistika muhim rol o'ynadi. O'rtacha va jamlangan, shaxslar va ularning rag'batlari ko'zdan g'oyib bo'ldi. 1936-yilda taklif qilingan va tezda kasb tomonidan qabul qilingan Keyns nazariyasi mulk haqidagi barcha siyosiy institutlar yoki postulatlardan mahrum edi. Bu iqtisodiy faoliyat haqidagi nazariya bo'lib, uning amalga oshirilishi iqtisodiy faoliyatning o'ziga bog'liq edi. Dunyoni siljitish uchun unga hech qanday tashqi tutqich kerak emas edi. Taklif, ya'ni foydali mahsulotlar ishlab chiqarish, oddiygina, talabning vazifasi edi. Ko'p almashinuvlar gidravlik aylanish tizimi sifatida qayta ko'rib chiqildi. Elektron oqim" "iqtisodni" harakatga keltirdi. Hozirda u Depressiya davridagi ajoyib texnologiya namunasi sifatida ishlab chiqilgan edi. Davlat xarajatlari yig'ilishi daromad oqimining kuchayishiga hissa qo'shdi. Biroq, shaxsiy jamg'armalar "iqtisod" ga aylantirildi. sump" va burilish kuchini kamaytirdidinamo. Natijada, qisman hozirgi kungacha saqlanib qolgan soliq siyosati tufayli tejash tushkunlikka tushdi.

Odamlar iqtisod tushunchasini gidravlik organizm sifatida qabul qilgandan so'ng, iqtisodchilar siyosatning fiskal yoki pul-kredit tutqichlarini moslashtiradigan markazdan boshqarilishi mumkin, individual odamlar va korxonalarni qaror qabul qilishning avtonom markazlari deb o'ylash noo'rin bo'lib qoldi. Noto'g'ri qo'llaniladigan kopernikizmda milliy hukumat iqtisodiy quyosh tizimining markaziga aylandi. Iqtisodchilar uning tabiiy kuchini nozik sozlash huquqiga ega edilar. va mulkni e'tiborsiz qoldirish mumkin. Mustaqil ravishda harakat qiluvchi inson agentlari ilmiy jihatdan boshqariladigan iqtisodiy mashina g'oyasiga zid bo'lib tuyuldi. Biroq, Sovet Ittifoqining qulashi Keynsning iqtisodiyot tushunchasi noto'g'ri bo'lsa ham, hech bo'lmaganda eskirgan degan tuyg'uni olib keldi. Internetga asoslangan dunyoda tobora ahamiyatsiz bo'lib qoldi. .