Muloqot barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan shakllarga EGA bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi

Muloqot barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan shakllarga ega bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi. Muloqot insonning ijtimoiy, ongli mavjudot sifatidagi, ong tashuvchi sifatidagi ehtiyojidir. Muloqot quyidagi nuqtai nazarlarga ajratiladi: mazmun, maqsad va vositalar. Muloqot har qanday tirik mavjudotga xosdir. Faqatgina inson darajasida muloqot jarayoni og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan harakatlar bilan bog‘langan ongli bo‘ladi. Hayvonlarda muloqot maqsadi boshqa tirik jonzotni ma’lum harakatga chorlashdir. Hayvonlar turli tovushlar,harakatlar orqali sheriklarini xavfdan ogohlantiradi. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi va shakllanishida muloqotning o‘rni beqiyosdir. Ijtimoiy muloqotda ruhiyat taraqqiy etadi .Ruhiy jihatdan kamol topgan insonlar bilan muloqotga kirishish orqali, ilm olishga bo‘lgan keng imkoniyatlar evaziga inson o‘zining barcha yuksak qobiliyat va sifatlarini egallab borib, shaxsga aylanadi. Rus faylasufi R.S. Nemov inson muloqoti taraqqiyoti ontogenezi va uning asosiy bosqichlarini ko‘rib chiqqan. Nemovning fikriga ko‘ra, “inson bolasi o‘zida odamlar bilan emotsional muloqotga kirishishga bo‘lgan layoqatni uch oyligida seza boshlaydi. Go‘dak bir yoshga yetganda uning ekspressiyasi shunchalik boyib ketadiki, muloqotning verbal tilini tezda o‘zlashtirib olish, tovushli nutqdan foydalanish imkonini beradi” [4. 118]. Odamda muloqot maqsadlari juda ko‘pdir. Dunyo haqidagi bilimlarga ega bo‘lish va yetkazish, ta’lim va tarbiya, odamlarning hamkorlik faoliyatlaridagi turli harakat-larning muvofiqlashuvi, shaxsiy va ish bo‘yicha o‘zaro munosabatlarning oydinlash-tirilishi, o‘rnatilishi va boshqalar ham kiradi. Agar hayvonlarda muloqot maqsadlari ular uchun dolzarb bo‘lgan biologik ehtiyojlarni qondirishdan iborat bo‘lsa, odamlarda ular ko‘plab turli: ijtimoiy, madaniy, bilish, ijodiy, estetik, aqliy o‘sish, axloqiy rivojlanish kabi ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘lib hisoblanadi. Muloqotning juda murakkab jarayon ekanligi haqida B.F. Parigin shunday yozadi: ”Muloqot shunchalik ko‘p qirrali jarayonki,unga bir vaqtning o‘zida quyidagilar kiradi: a) individlarning o‘zaro ta’sir jarayoni; b) bir shaxsning boshqa shaxsga munosabati; d) bir kishining boshqalarga ta’sir ko‘rsatishi;
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 02 (2022) / ISSN 2181-1415 315 e) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati va shaxslarning bir-birlarini tushunishi” [3. 54]. Muloqotning o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘gan 3 ta muhim jihati mavjud: kommuni-kativ, interaktiv va perseptiv [1. 72]. 1. Muloqotning kommunikativ jihati bu muloqat jarayonida individlarning o‘zaro ma’lumot almashinishidir. Muloqotning kommunikativ jihati bu uning substansional, eng asosiy jihati bo‘lib hisoblanadi. Bunda nutq vositasida kishilar o‘zaro aloqaga kirishishadi va bu jamiyatning ijtimoiy mohiyatini tashkil etuvchi qonuniyat ham hisoblanadi. 2. Mulоqоtning interaktiv jihati bu individlarning mulоqat jarayоnida nafaqat bilim va g‘оyalar balki harakatlar bо‘yicha ham о‘zarо ta’sirini tashkil etishdan ibоrat. Ya’ni mulоqоtning interaktiv jihati kishilar о‘rtasidagi mulоqоtning faqat nutq оrqali emas, balki turli xatti-harakatlar оrqali ham amalga оshirilishini nazarda tutadi. Masalan, ta’lim jarayоni, bunda jarayоn faqat sо‘zlashish оrqali amalga оshirish bilan cheklanib qоlmasdan, turli о‘yinlar, harakatlar bilan ham infоrmatsiya almashilinadi. Yanada aniqlik kiritadigan bо‘lsak, mulоqоt shaxslararо birgalikdagi harakat, ya’ni оdamlarning hamkоrlikdagi faоliyati jarayоnida tarkib tоpadigan alоqalari va о‘zarо bir-birlariga ta’sirining yig‘indisi sifatida yuzaga chiqadi. Muloqotning har uchala tomonini yaxlit qilib qaraganda o‘zaro hamkorlik faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilarning munosabatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Muloqot, odatda, beshta: shaxslararo, kognitiv, kommunikativ-axborotli, emotiv va konativ tomonlarining birgaligida namoyon bo‘ladi [5. 36]. Muloqotning shaxslararo tomonini oladigan bo‘lsak, bunda insonning bevosita atrof-muhiti: boshqa odamlar va o‘z hayotida bo‘g‘liq bo‘ladigan umumiyliklar bilan o‘zaro ta’sirini aks ettiradi. Muloqotning kognitiv tomonida suhbatdoshning kim, qanday inson ekanligi, umuman olganda,bu inson haqida boshqa ko‘pgina savollarga javob olish olish imkonini beradi. Muloqotning kommunikativ-axborotli tomoni tasavvurlari,g‘oyalar, hissiyotlari, qiziqishlari, orzu-istaklari turlicha bo‘lgan odamlar o‘rtasidagi axborot almashinuvdan iboratdir. Muloqotning emotiv tomonini oladigan bo‘lsak, suhbatdoshning shaxsiy aloqalaridagi his- tuyg‘ular, kayfiyatning vazifa bajarishlari bilan bog‘liq. Muloqotning kongnitiv (xulq-atvor tomondan) tomonida sheriklar qarashlaridagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklarni muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Muloqotni turli vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Instrumental – bu muloqotning harakatni bajarishi uchun muhim axborotni yetkazishdan iborat bo‘lgan asosiy ishchi vazifadir. Bu vazifaga yaqinroq bo‘lgan, lekin unga unchalik o‘xshash bo‘lmagan vazifa, birlashtirish – sindikativ vazifa deyiladi. Sindikativ vazifa bilan o‘zini ifodalash vazifasi bir-biriga yaqindir. O‘zini ifodalash o‘z mohiyatiga ko‘ra, hamfikrlikka, aloqaga qaratilgandir. Muloqotning translyatsion – faoliyatning aniq usullari, baholash mezonlari va dasturlarni yetkazish vazifasi muhim ahamiyatga ega. Bu vazifa ta’lim olish asosida yotadi: muloqot orqali shaxsning ta’lim olishi amalga oshadi. Odamlar o‘rtasidagi muloqotning eng muhim turlari verbal va noverbal muloqotdir [6. 84]. Noverbal muloqotda mimika, imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar yordamida amalga oshiriladi. Verbal muloqot faqat insongagina xos bo‘lib, zarur sharti shundan iboratki,u tilni o‘zlashtirishni belgilab beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida, ham suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 02 (2022) / ISSN 2181-1415 316 namoyon bo‘ladi.Verbal muloqotda asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning ifodalanishi ,tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati egallaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, odam kommunikatsiyasining har kungi aktida so‘zlar – 7%, tovush va ifodalar – 38%, nutqiy bo‘lmagan o‘zaro ta’sir – 53%ni tashkil etar ekan. Shuni alohida ta’kidlash joizki,odamlarning amaliy faoliyatida muloqotining bir nechta turlari mavjud: a) “niqoblar aloqasi” – sherikning shaxs xususiyatlarini tushunishi va hisobga olishga intilishi mavjud bo‘lmagan rasmiy muloqotdir.Bunda haqiqiy his-tuyg‘ular,xohish va istaklar, munosabatlarni yashirish imkonini beruvchi rasmiy iboralar, xushmuo-malalik, dimog‘dorlik niqoblari, yuz, imo-ishora ifodalarining to‘plami qo‘llaniladi. b) Rasmiy-rolli muloqot – bu sheriklarning ijtimoiy rollari darajasidagi muloqotdir. (boshliq – qo‘l ostidagi xodim, sotuvchi – xaridor). Rasmiy-rolli muloqotda ma’lum qoidalar va xohishlar asosida ish yuritiladi. Muloqot mazmuni va vositalari ularga bo‘ysundirilgan. 2. Oddiy muloqotda boshqa odamga zarur yoki xalal beruvchi obyekt sifatida baho beradilar: agar zarur bo‘lsa, aloqaga faollik bilan kirishadilar, agar xalal beradigan bo‘lsa, itarib yuboradilar, yoki tahdidli qo‘pol iboralarni qo‘llaydilar. d) Boshqariladigan muloqot turida suhbatdoshning shaxs xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turli usullarni ( xushomad, qo‘rqitish, aldov va boshqalar) qo‘llagan holda undan foyda olishga qaratiladi. e) Dunyoviy muloqot – bu turning mohiyati biror mavzuga oid bo‘lmasligidan iborat, ya’ni odamlar o‘z fikrlarini emas, balki bunday vaziyatlar uchun umumiy bo‘lgan fikrlarni bildiradilar. Muloqot turlaridan tashqari, uning ba’zi bir shakllarini ham aytib o‘tish mumkin, bular: rasmiy-ish yuzasidan, mutaxassislik, xususiy, ommaviy, pedagogik muloqot, autokommunikatsiya (o‘zi bilan muloqot)lardir. V.N. Panomarev muloqotni “odamlarning o‘zaro ta’siri, uning mazmuni o‘zaro bilim va birgalikdagi faoliyat jarayoni uchun qulay bo‘lgan turli munosabatlar orqali ma’lumot almashish” deb ta’riflaydi. V.N. Panomarev aloqada to‘rtta nuqtani ajratib ko‘rsatadi: mos ravishda aloqa, o‘zaro ta’sir, bilish, munosabatlar va aloqani o‘rganishning to‘rtta yondashuvi: kommunikativ, axborot, kognitiv va tartibga solish.[6.85] Muloqotning funksiyalari: axborot, tartibga solish, affektiv. Muloqot funksiyalari – bu muloqotning insonning ijtimoiy hayoti jarayonida bajaradigan rollari va vazifalaridir. Axborot – shaxslar o‘rtasida axborot almashishdan iborat bo‘lib, uning tarkibiy elementlar quyidagilardir: kommunikator (axborot uzatuvchi), xabar mazmuni, qabul qiluvchi (xabarni qabul qiluvchi). Axborot uzatishning samaradorligi uni tushunishda, uni qabul qilish yoki rad etishda, o‘zlashtirishda namoyon bo‘ladi. – tartibga solish va kommunikativ funksiya- bu funksiyada, keng ma’noda, odamlarning bir-biriga nisbatan xatti-harakatlarini nazorat qilinadi. Muloqot tufayli shaxs nafaqat o‘z xatti-harakatlarini, balki boshqa odamlarning xatti-harakatlarini ham tartibga soladi. – affektiv-kommunikativ funksiyada aloqa ta’sirida odamning holatini o‘zgarti-rishni o‘z ichiga oladi. Muloqotning o‘rni insonni muayyan faoliyatga ruhlantirishda ham namoyon bo‘ladi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qo‘li ishga
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 02 (2022) / ISSN 2181-1415 317 ham bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat o‘zigagina manfaat keltiradigan ishlarga undaydi. Demak, muloqot kishilarning ijtimoiylashuvi va ijtimoiy munosabat-larda o‘z o‘rnini topishi, o‘z oldiga qo‘ygan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, psixologik maqsadlarga erishuvida eng muhim vosita va mexanizm sifatida mavjud ekan va muloqotning funksional alternativ variantlari hali insoniyat tomonidan o‘ylab topilmagan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. А.В. Петровский. “Умумий психология”, 1992 йил. 2. А.А. Бодалев. Мосcква. Изд. МГУ. 2010. – С. 261. 3. Парыгин Б.Д. Анатомия общения / Б.Д. Парыгин. – СПб: изд. Михайлова, 1999. – С. 301. 4. Б.Д. Немов. Психологические проблемы общения. Москва. Аст 2015. 5. А.Н. Леонтев. «Проблемы развития психики». 6. В.Н. Паномарев. Гносеологические воззрения М.В. Ломоносова // М.В. Ломоносов о традициях социально-гуманитарного знания России. — Образование и культура. – Университетская книга Москва, 2011. – С. 183–196. 7. Ғозиев Е.Г. Умумий психология. Тошкент.

Citations (0)

References (1)

Психологические проблемы общения. Москва. Аст

Jan 2015
Б Д Немов
Б.Д. Немов. Психологические пробле
«Muloqot» tushunchasining turlicha ta’riflari mavjud. Muloqot ikki yoki undan ortiq odamlar o‘rtasidagi bilish yoki affektiv-baholash xususiyatiga ega bo‘lgan axborot almashinuvida ularning o‘zaro ta’sirlashuvi sifatida ta’riflanadi. Yoki: muloqot – odamlar o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga keladigan va axborot almashinuvi, o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, boshqa odamni idrok qilish va tushunishdan iborat bo‘lgan aloqalarni o‘rnatish va rivojlatirishning murakkab, keng qamrovli jarayoni.
Muloqot barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan shakllarga ega bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi. Muloqotda quyidagi nuqtai nazarlar ajratiladi: mazmun, maqsad va vositalar.

Muloqot mazmuni – bu individualliklararo aloqalarda bir tirik jonzotdan ikkinchisiga etkaziladigan axborot. Muloqot mazmuniga tirik mavjudotning ichki motivatsion yoki emotsional holati haqidagi ma’lumotlar kirishi mumkin. Muloqot orqali bir tirik mavjudotdan ikkinchisiga, tirik mavjudotni ma’lum tartibda aloqaga kirishishga yo‘naltiruvchi, ularning emotsional holatlari (mamnunlik, shodlik, g‘azab, qayg‘u, hijron va shu kabilar) haqidagi ma’lumotlar o‘tishi mumkin. Bunday axborot odamdan odamga etkaziladi va shaxslararo aloqalar o‘rnatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Muloqot, odatda, beshta: shaxslararo, kognitiv, kommunikativ-axborotli, emotiv va konativ tomonlarining birligida namoyon bo‘ladi.

Muloqotning shaxslararo tomoni insonning bevosita atrof-muhiti: boshqa odamlar va o‘z hayotida bog‘liq bo‘ladigan umumiyliklar bilan o‘zaro ta’sirini aks ettiradi.

Muloqotning kognitiv tomoni suhbatdoshning kim, qanday odam ekanligi, unlan nima kutish mumkinligi haqidagi, shuningdek, sherikning shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ko‘pgina savollarga javob berish imkonini beradi.

Muloqotning kommunikativ-axborotli tomoni tasavvurlar, g‘oyalar, qiziqishlar, hissiyotlar, mayllar va sh.o‘.lari turlicha bo‘lgan odamlar o‘rtasidagi almashinuvdan iborat.

Muloqotning emotiv tomoni sheriklarning shaxsiy aloqalaridagi his-tuyg‘ular, kayfiyatning vazifa bajarishlari bilan bog‘liq.

Muloqotning konativ (hulq-atvor tomondan) tomoni sheriklar qarashlaridagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklarni muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.

Muloqot vositalarini muloqot jarayonida bir tirik jonzotdan boshqasiga etkaziladigan axborotni kodlashtirish, uzatish, qayta ishlash va ochib berish vositalari sifatida ta’riflash mumkin.

Muloqot vositalariga quyidagilar kiradi:

1. Til – muloqot uchun qo‘llaniladigan so‘zlar, ifodalar va ularni muloqotda qo‘llash uchun ma’noli iboralarga birlashtirish qoidalari tizimi, shuningdek, turli ko‘rinish va shakllardagi (matnlar, chizmalar, suratlar), axborot yozish, etkazish va saqlashning texnik vositalari (radio- va videotexnika, yozuvning mexanik, magnitli, lazerli va boshqa shakllari) dagi belgilar tizimlari va yozuvdan iborat.

2. Ohang, emotsional ifodalanganlik, bir xil iboraga turlicha ma’no berishga qodir.

3. Suhbatdoshning mimikasi, gavda holati, nigohi ibora ma’nosini kuchaytirishi, to‘ldirishi yoki rad etishi mumkin.

4. Imo-ishoralar muloqot vositasi sifatida umumiy qabul qilingan, ya’ni, belgilangan ma’noga ega bo‘lishi yoki ekspressiv, ya’ni, nutqning ifodaliligini yanada oshirishi mumkin.

5. Suhbatdoshlar muloqotidagi masofa madaniy, milliy an’analarga, suhbatdoshga bo‘lgan ishonch darajasiga bog‘liq bo‘ladi.

Inson o‘zining tur ichidagi muloqot usullari va vositalarini tanlashdagi kashfiyotchiligi bo‘yicha er sayyorasida bizga ma’lum tirik mavjudotlarni ancha quvib o‘tdi.

Muloqot quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
Noverbal muloqot til, tovush nutqining qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika, imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar vositasidagi muloqot. Bu boshqa odamdan qabul qilinadigan taktil, ko‘rish, eshitish, hid bilish, hamda, boshqa sezgi va tasavvurlar. Odam muloqotining noverbal shakl va vositalarning ko‘pchiligi tug‘ma bo‘lib, faqat o‘ziga o‘xshashlar bilan emas, balki, boshqa tirik jonzotlar bilan ham hissiyot va hulq-atvor darajalarida hamfikrlikka erishish orqali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.
Verbal muloqot faqat insonga xos bo‘lib, zarur shart sifatida tilni o‘zlashtirishni belgilab beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida, ham suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Buyuk shoir sa’diyning so‘zlarini yodda tutish lozim: «aqling bormi yoki yo‘q, buyukmisan yo kichik, biz bilmaymiz, sen bir so‘z atmaguningcha». Verbal (nutq) muloqot tarkibiga: so‘zlar, iboralar ma’nosi va mohiyati kiradi. Asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning ifodalanishi va hammabopligi, tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati egallaydi. Nutqdagi tovush hodisalari: nutq jadalligi, tovush balandligi modulyasiyasi, tovush toni, nutq vazni, tovush sifati, ohangi, aniqligidan iborat. Tovush sifatining ifodalanishi: o‘ziga xos maxsus tovushlar: kulgu, hiqillash, yig‘i, pichirlash, xo‘rsinishlar va boshqalar; ajratuvchi tovushlar – bu yo‘tal; ahamiyatsiz tovushlar – tanaffuslar, shuningdek, nazalizatsiya tovushlari – «xm, xm», «e-e-e», «o-o-o» va boshqalar.
Tadqiqotlarga ko‘ra, odam kommunikatsiyasining har kungi aktida so‘zlar – 7%, tovush va ifodalar – 38%, nutqiy bo‘lmagan o‘zaro ta’sir – 53%ni tashkil etadi. Publitsiy aytganidek: «ovoz orqali gaplashamiz, butun tanamiz orqali suhbatlashamiz».

Kundalik muloqotda odamlar ko‘proq quyidagi fanlar o‘rganadigan muloqotning noverbal vositalaridan foydalanadilar: kinestetika (inson hissiyotlarining tashqi ifodalanishi), mimika (yuz mushaklarining harakati), imo-ishoralar (tana alohida qismlarining ishoratli harakatlari), pantomimika (butun tana: gavda holati, qomat, egilish, yurish harakatlari), takesika (muloqot vaziyatidagi yaqinlashishlar: qo‘l siqish, o‘pishish, tegib ketish, siypalash, itarib yuborish va h.k.), proksemika (odamlarning muloqot vaqtida fazoda joylashishi, inson aloqalarida quyidagi masofalar sohalarini ajratadilar: yaqinlik sohasi (15-45 sm), shaxsiy yoki xususiy soha (45-120 sm), ijtimoiy soha (120-400 sm), ommaviy soha (400 smdan ortiq)).

Mimika, nigoh, imo-ishoralar – noverbal muloqotning ko‘proq ma’lumot olish mumkin bo‘lgan vositalari. Peshona, qoshlar, og‘iz, ko‘zlar, burun, iyak – bu yuz qismlari insonning asosiy hissiyotlari: hijron, g‘azab, shodlik, ajablanish, qo‘rqinch, nafrat, baxt, qiziqish, qayg‘u va boshqalarni ifodalaydilar.
Odamlar o‘rtasidagi muloqotning eng muhim turlari verbal va noverbal muloqotdir ( 6.1 rasm).

Noverbal muloqot til, tovush nutqining qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika, imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar vositasidagi muloqot. Bu boshqa odamdan qabul qilinadigan taktil, ko‘rish, eshitish, hid bilish, hamda, boshqa sezgi va tasavvurlar. Odam muloqotining noverbal shakl va vositalarning ko‘pchiligi tug‘ma bo‘lib, faqat o‘ziga o‘xshashlar bilan emas, balki, boshqa tirik jonzotlar bilan ham hissiyot va hulq-atvor darajalarida hamfikrlikka erishish orqali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.

Verbal muloqot faqat insonga xos bo‘lib, zarur shart sifatida tilni o‘zlashtirishni belgilab beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida, ham suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Buyuk shoir sa’diyning so‘zlarini yodda tutish lozim: «aqling bormi yoki yo‘q, buyukmisan yo kichik, biz bilmaymiz, sen bir so‘z atmaguningcha». Verbal (nutq) muloqot tarkibiga: so‘zlar, iboralar ma’nosi va mohiyati kiradi. Asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning ifodalanishi va hammabopligi, tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati egallaydi. Nutqdagi tovush hodisalari: nutq jadalligi, tovush balandligi modulyasiyasi, tovush toni, nutq vazni, tovush sifati, ohangi, aniqligidan iborat. Tovush sifatining ifodalanishi: o‘ziga xos maxsus tovushlar: kulgu, hiqillash, yig‘i, pichirlash, xo‘rsinishlar va boshqalar; ajratuvchi tovushlar – bu yo‘tal; ahamiyatsiz tovushlar – tanaffuslar, shuningdek, nazalizatsiya tovushlari – «xm, xm», «e-e-e», «o-o-o» va boshqalar.
Muloqot jarayonida so'zlovchi o'z fikrini bayon qilishda uning oldida ma'lum maqsad turadi. Bu maqsad so'zlovchining tinglovchini tushunishi, anglashidan iboratdir. So'zlovchi va tinglovchining bir-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo'lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so'zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo'lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va ijtimoiydir. Lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun va munosabatni ifodalashning yuzlab omillari mavjud. So'zlovchi esa mana shu imkoniyatlar xazinasidan birini tanlash va qo'llash erkinligiga ega1.
PARALINGVISTIK
Paralingvistika- bular nutqning ritmik-melodik tuzilishini belgilovchi noverbal aloqa vositalaridir.
Paralingvistik aloqa vositalariga quyidagilar kiradi: ovozning sifati, balandligi, balandligi, diapazoni, tonalligi, urg'usi, tembri, ritmi, ovozi (kulish, yig'lash, esnash, xo'rsinish va boshqalar). Misol uchun, hissiy jihatdan kuchli cheklov holatini aks ettiruvchi ovoz salbiy his-tuyg'ular, tajovuzkorlik belgisi sifatida qabul
qilinadi, xotirjam, xayrixoh ovoz qiziqish uyg'otadi. Kulgi bilan aytilgan “Bu yerdan ket!” iborasi o'ziga xos ma'noga ega bo'lib, bu iboraning ma'nosidan sezilarli darajada farq qiladi, yuzida g'azab ifodasi bilan aytiladi va ishora bilan birga keladi.Noverbal aloqa vositalarining optik-kinestetik tizimiga yuz ifodalari, imo-ishoralar va pantomima kiradi.Yuz ifodalari odamning yuz ifodasini yaratuvchi yuz va koʻz harakatlari majmuidir. Yuz ifodasi eng ko'p lablar burchaklari, qoshlarini chimirish yoki ko'tarish, peshonani burishtirish bilan ta'kidlanadi. Shuning uchun, insonning holatini aniqlash uchun uning lablari va qoshlariga qarash kerak.Zamonaviy tadqiqotchilarning ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, turli madaniyat vakillari ma'lum histuyg'ularni boshdan kechirib, ularni yuz ifodalarida teng ravishda ifodalaydilar. Mimikalarda ifodalangan asosiy his-tuyg'ular, ma'lum bir madaniyatga mansubligidan qat'i nazar, odamlar tomonidan tan olinadi.Yuzning mimik harakatlari odamning psixo-emotsional holatini aks ettiradi, ular xabardorlik darajasi, uning sodir bo'layotgan narsaga munosabati, fikrlari nuqtai nazaridan har xil, shuning uchun ular turli darajada o'zboshimchalik bilan tartibga solinadi. Insonning hissiy holati va his-tuyg'ularini uzatishda miyaning subkortikal tuzilmalari qo'zg'alish manbai bo'lib, yuz ifodalari beixtiyor xarakterga ega.
Muloqot jarayonida paralingvistik vositalar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi qo'shimcha vositalar sanaladi va ular aloqa aralashuvda ma'lum axborotni uzatish, mazmunan to'ldirish, aniqlik kiritish kabi vazifalarni bajaradi. Kishi jonli so'zlashuv nutqida fikrning emotsionalligini hamda ta'sirchanligini oshirishda muhit va sharoitdan kellib chiqib tilga yondosh bo'lgan noverbal vositalardan foydalanadi. Ma'lum axborotni tinglovchiga yetkaszish jaryonida qo'l, bosh, yelka, gavda, yuz harakatlari, ovozning baland-past, cho'ziq, to'xtalib talaffuz qilinishi orqali ham ma'lum ma'no ifoda etiladi. Masalan, Bibisora momo qizaloqni bag'riga bosib, tebranib o'tirar, u allanimalarni aytib, go'yo o'lgan odamni yo'qlagandek yo'qlab yig'lar, uning gaplariga tushunib bo'lmas, biroq ovozining o'ziyoq yurakni zir titratardi. Veteran uning yoniga o'tirib tasalli berishga chog'langan edi, momo yoshiga mos tushmaydigan bir chaqqonlik bilan qizaloqni bag'ridan qo'yib yubordi-yu, ko'zlari sovuq chaqnab:

-Bor! Bor! Jo'na! -dedi sensirab. -Etagimga yopishavermay... bor anov kiyovimdi qamag'anlarga! Sovet o'kimatining ustuni

1Sh. Safarov, G. Toirova "Nutqning etnosotsiopragmatik tahlili asoslari". Samarqand, 2007. 13-bet

bo'lganman, bosmachilar bilan olishib, shu o'kimatning xizmatini qilg'onman deb maqtanuvchi eding. Beteransan! Nedan qo'rqasan, Beteran!

-Shoshma, momo, boraman. Hamma idoralarga kiraman xudo xohlasa... Momo choliga yalt etib qaradi:-Ha, xudo bor!-Bor!-dedi u...

-Yo'q, -dedi u ulkan oppoq boshini chayqab. -Sen bilan biz ishlagan vaqtimizda pora nimaligini bilmas edik, og'ayni.(O. Yoqubov. 69-70 betlar) Yuqoridagi matn parchasidan ko'rinib turibdiki, fikr ifodalashda paralingvistik vositalar inobatga olinmay muloqot tadqiq etiladigan bo'lsa, lisoniy tahlil to'laqonli bo'lmaydi. Aksariyat hollarda noverbal vositalarsiz fikr yalong'och, mantiqiy jihatdan ham, psixologik jihatdan ham qo'yilgan talabga javob bermaydi. -Tuya ko'rdingizmi, yo'q! Biya ko'rdingizmi-yo'q! Ammo ... meni avf etasiz oqsoqol! Sizday yoshi ulug' odam emas, yosh bolaning gapi-ku bu! Vijdonli odamning so'zi emas-ku bu, oqsoqol!

-Nima, nima deding?- Veteran yoshiga mos bo'lmagan bir chaqqonlik bilan sapchib turdi. -Men vijdonsiz?...Men... bizlar... Xalq uchun kurashganda ... sen ... sen ... mishiqi hali onangning qursog'ida ham yo'q eding! Sharanovskiy Veteranga qarab bir qadam tashladi-yu, oyoqlarini kerib to'xtadi. Uning yupqa qonsiz lablari pirpirab ucha boshladi.

-Siz! ... O'z vazifamni o'tayotgan bir vaziyatda haqorat qilyapsiz meni ... buning uchun javob berasiz! -deb dag'dag'a qila boshladi. (O'sha asar, 112-bet)

Fonatsion paralingivistik vositalarda so'zlovchining o'z fikriga yoki suhbatdoshiga ijobiy, salbiy munosabatda ekanligi fikr ifodalashda so'zlarni qanday talaffuz etishidan, ovozning ohangidan ma'lum bo'ladi. Ovozning pasayishi yoki kuchayishi, pauza bilan yoki surunkali yo'g'on, ingichka ovozda gapirish so'zlash jarayonidagi ohang hususiyatlari aloqa aralashuvda qo'shimcha omillar sanaladi. -Qonundi ayt, qonundi! Qonun biz puqaroga tuzilib, ukumatga tuzilmag'anma, qonun? Umurzoqov qo'lini ko'tarib, g'ala-g'ovurni arang bosdi: -O'rtoqlar. Gapimga quloq solinglar, o'rtoqlar! -Tish-sh .

-Jim! Jim deyapman! -Eshitaylik, birodarlar!... O'rtoqlar!

Yuqoridagi "Qonundi ayt, qonundi!." gapida norozilik, baland ovozda gapirish

oddiy axborotdan butunlay farq qiladi. "... g'ala-g'ovurni" bosish maqsadida "O'rtoqlar" deb murojaat qilinib, barchaga tinglash imkoniyatini vujudga keltirish maqsadida "Tish-sh", deb qo'lini labiga tegizib ishora qilgani kuzatiladi. Yuqorida ta'kidlanganidek so'zlovchi ham, tinglovchi ham o'z nutqini va tinglash jarayonini paralingvistik vositalar-turli hil harakatlar, imo-ishoralar bilan birga olib boradi. Hatto kitob o'qiyotganda, televizor ko'rayotganda yoki sport musobaqalarini kuzatayotganda odamlar qoshlarini chimiradi, goh jilmayib qo'yadi, gohida yuzida ajablanganlik belgilari sezilib turadi, gohida yig'laydi, o'zlari bilmagan holda turlicha harakatlar qiladi.Bularning barchasi paralingvistik vositalardir. Tabiiyki, har bir millat kommunikantlari uchun o'ziga xos paralingvistik vositalar mavjuddir. Chunonchi, musulmonlar, shu jumladan o'zbeklar uchun salomlashish jarayonida odob nuqtai-nazaridan qo'lni ko'krakka qo'yib, boshni xiyol darajada egib, ta'zimga yaqin harakat qilib salom berish o'zbekona urf-odatdir. Mana shu salom berish jarayonida "assalomu alaykum" uning o'ziga xos talaffuz ohangi lisoniy, lingvistik vositadir. Mana shu ibora ham, belgi -harakatlar, gavda harakatlari paralingvistik vositalardir.

Muloqot dinamikasi uning muhiti ishtirokchilari tarkibi, shakl va mazmun o'zgarishlarida namoyon bo'ladi. Hayot taraqqiyoti muloqot doirasining kengayishi, uning yangi turlari hosil bo'lishini taqozo qiladi. Muloqot ijtimoiy harakterda bo'lib, avloddan-avlodga o'tib, mazmunan boyib ma'lum "qolip"larda o'zlashtirilib boriladi. Muloqot shakli-madaniy hodisa va shu sababli turli madaniy guruhlarda (xalq, etnos, qabila va kichik ijtimoiy guruhlarda) turlicha udumlar, an'anaviy ritual qoidalari mavjud. Guruhlarda qo'llanishda bo'lgan muloqot shakli ularning ishtirokchilari yagona jamoa sifatida birikishini ta'minlash natijasida, guruhlarni o'zaro farqlash vositasi bo'lib xizmat qiladi. Yana shuni qayd qilish lozimki, muloqot shakllarining sifat va son farqari turli madaniyat va sotsiumlar o'rtasida paydo bo'ladigan muloqot ehtiyojini ta'minlashni qiyinlashtiradi. Bunday ehtiyojni qondirish uchun odatda, tarjimonlar ko'magiga murojaat qilish, umumiy ramziy belgilar sun'iy kod kabi vositalarga murojat qilish kerak bo'ladi1.

1 L. Ravshanova. Muloqot tizimining tarkibi va umumiy belgilari. Muloqot shakllari va xorijiy tillarga o'rgatish.Samarqand, 2002, 81-82.

KIRISH

Paralingvistika atamasi tilshunoslikka 1940 - yil amerikalik tilshunos A. Xill tomonidan olib kirilgan. Paralingvistikaning o'rganilish sohasi sifatida muloqotning noverbal ko'rinishini olishimiz mumkin. Muloqotda qulaylikka erishish uchun fonetik birlikar, yuz harakatlari, imo-

ishoralar, qo'l harakatlari va boshqalardan bevosita foydalaniladi. Paralingvistika muloqot vositalarining tinglovchiga va muloqot jarayoniga ta'sir etishini, ularning muloqotdagi ahamiyatini o'rganadi. Shuningdek, muloqotda pauza va intonatsiyaning ham ahamiyati cheksiz. Neyropsixolog va neyrolingvist A.R.Luriyaning ta'kidlashicha "insoniyat paydo bo'lgan davrlarda muloqot jarayoni tovushlarsiz amalga oshirilgan. O'ylash mumkinki, birinchi muloqot faol mehnat jarayonida paydo bo'lgan, bunda ayni bir faoliyatga oid jestlar natijasida muloqot yuzaga kelgan va bu bevosita o'sha foaliyat jarayonining ishtirokchilarigagina tushunarli bo'lgan". Bu muloqot aynan bir predmetga yoki jarayonga ishora qilgan. [1.8-10] TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI

Hozirgi kunda noverbal vositalarning muloqotdagi ahamiyati haqida T.M.Nikolayeva va G.E.Kreydlinning turlicha qarashlari bor, lekin G.V.Kolshanskiyning fikricha noverbal vositalar til tizimi uchun yordamchi omil hisoblanadi. Muloqotning manbai sifatida noverbal vositalarning 3 ko'rinishi: vizual, akustik va taktil bor. Vizual vositalarga ko'z orqali ko'rib idrok etish mumkin bo'lgan omillar kiradi. Jumladan, mimika, imo-ishora. Akustikada bevosita intonatsiya, tovushning baland, pastligi o'rganiladi. Ovoz tembri ham suhbat jarayonida muhim omil hisoblanadi. Ushlab ko'rish orqali taktil vositalarni xis qilish mumkin (ishoralar: ritm, emotsional, ko'rsatish, tasvirlash, simbollar).

O'z navbatida Ye.E.Shevtsova muloqotning paralingvistik vositalarining 3 ko'rinishini keltirib o'tadi:

• Fonatsion - muloqotning tempi, ovoz tembri, balandligi, tildagi dialekt, tovushlar artikulyatsiyasi

• Kinetik - so'zlovchining jesti, holati, mimikasi

• Grafik - yozma nutqning o'ziga xosliklari, harflarning grafik ko'rinishi va qisqartmalar

Paralingvistik vositalar jestlardan farqli ravishda nutq bilan birgalikda kelib, muloqotning emotsionalligini oshirish uchun xizmat qiladi.

Muloqot faqat insonlarga xos bo'lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat jarayonida bir birlari bilan muloqotda bo'lishga ehtiyoj tug'iladi. O'zaro muloqot esa, tabiiyki, kishilik jamiyati vujudga kelishining asosiy unsuri hisoblanadi. Psixologiya lug'atida muloqot tushunchasiga ikki xil ta'rif beriladi:

1. Muloqot - hamkorlikdagi faoliyat ehtiyoji bilan taqozolangan aloqa o'rnatish va uni rivojlantirish jarayoni;

2. Muloqot - belgilar tizimi orqali subyektlarning o'zaro ta'sirlashuvi.

Muloqot - odamlar o'rtasida birlikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog'lanishlar rivojlanishining ko'p qirrali jarayonidir. TADQIQOT NATIJALARI

Muloqot (munosabat) birgalikda faoliyat ko'rsatuvchilar o'rtasida axborot ayiriboshlashni o'z ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ (o'zaro aloqaga doir) jihati hisobga olinadi. Muloqot tushunchasini kommunikatsiyadan farqlash kerak. Kommunikatsiya - tirik va o'lik tabiatdagi tizimlar o'rtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar o'rtasidagi signallar almashinuvi, insonning texnik vositalar bilan aloqa qilishi - bularning barchasi kommunikatsiya. Muloqot esa faqat insonlar o'rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. [1.12-15]

Muloqotning yana bir jihati munosabatga kirishuvchilarning o'zaro birgalikdagi harakati

- nutq jarayonida faqat so'zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham muloqot yuritishdan iborat. Munosabatning keyingi jihati muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishidadir.

Demak, muloqot jarayonida kommunikativ (axborot uzatish), interaktiv (o'zaro birgalikda harakat qilish) va perseptiv (o'zaro birgalikda) idrok etish amalga oshiriladi. Shuningdek, muloqotning vazifalari (funksiyalari) ham mavjud. Muloqotning funksiyalari xilma-xil bo'lib, eng keng tarqalgan B.F. Lomov taklif etgan tasnifga ko'ra ular quyidagilardan iborat: [3.280]

1. Informatsion-kommunikativ funksiya - axborot almashinuvini ta'minlash vazifasi. Axborot almashinuvi turli belgilar, tizimlar orqali amalga oshiriladi. Odatda verbal (unda belgilar tizimi sifatida nutq ishlatiladi) va noverbal (unda nolisoniy belgilar tizimi ishlatiladi) kommunikatsiya farqlanadi.

Noverbal kommunikatsiya bir necha shakldan iborat:

- Kinetika (imo-ishora, mimika, pantomima)

- Paralingvistika (ovoz lokalizatsiyalari, pauzalar)

- Proksemika (masofa va vaqt me'yorlari)

- Vizual aloqa (ko'zlar orqali)

- Takesika (jismoniy aloqa)

2.Kishilar muloqot jarayonida verbal, jismoniy, noverbal yo'llar bilan bir-birining motivlariga, maqsadlariga, qaror qabul qilishiga ta'sir o'tkazishi, biror harakatga undashi va harakatini nazorat qilishi, bir-birining xulq-atvoriga stimullashtiruvchi va korreksiyalovchi tarzda ta'sir ko'rsatishi mumkin.

3.Affektiv-kommunikativ funksiya - inson emotsional sohasining regulyatsiya (boshqarish) qilini shini ta'minlash vazifasi. Muloqot inson emotsional holatlarining eng muhim determinantidir. Chunki turli-tuman emottsional holatlar muloqot jarayonida paydo bo'ladi va o'zgaradi. [1.9-10]

L.A. Karpenko taklif etgan tasnifga ko'ra muloqotning quyidagi vazifalari ajratiladi:

- aloqa o'rnatish vazifasi - suhbatdoshni aloqaga kirishish uchun tayyorlash

- informatsion vazifa - suhbatdosh bilan muayyan ma'lumotlar, fikr va rejalarni almashish;

- faoliyatga undash - suhbatdoshni biror harakatni bajarishga stimullash (rag'batlantirish)

- koordinatsion vazifa - suhbatdosh bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishdagi xarakatlarni muvofiqlashtirish;

- tushunishni ta'minlash vazifasi - suhbatdoshning fikrlari va xissiyotlarini tushunish;

- amotiv vazifa -suhbatdoshda muayyan hissiyotlarni uyg'otish hamda ularni o'zgartirish;

- munosabat o'rnatish vazifasi - munosabatlar tizimidagi shaxsiy o'rinni, mavqeyini aniqlash;

- ta'sir ko'rsatish vazifasi - suhbatdoshning xulq-atvori, shaxsiy xususiyatlari, maqsadlarini o'zgartirish. [2.198-200]

Demak, muloqot murakkab polifunksional, ya'ni ko'p vazifali hodisadir. Muloqot - shaxslararo munosabatlarning asosiy ko'rinishi bo'lib, uning yordamida odamlar bir-birlari bilan o'zaro ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, o'zaro axborot almashadilar, bir-birlariga ta'sir o'tkazadilar, tushunadilar.

Shuning uchun muloqot ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida ishtirok etib, hamkorlik faoliyatining moddiy, ma'naviy, madaniy, emotsional, motivatsion qirralarining ehtiyoji sifatida vujudga keladi. Insonda yuzaga keladigan har xil extiyojlarni qondirish muloqot maromiga bog'liq bo'lib, shaxslararo munosabat barkamol avlod, komil inson g'oyalari qaror topishiga xizmat qiladi. Muloqot muvafaqqiyatining negizi shaxsning ruhiy dunyosi, ehtiyoji motivatsiyasi, xarakter xislati, individual-tipologik xususiyati, qobiliyati, e'tiqodi kabi fazilatlar, sifatlar namoyon bo'lishi, rivojlanishi hisoblanadi. Muloqot tashqi ijobiy ta'sirlar, na'munalar asosida o'zini-o'zi tuzatish, qayta tarbiyalash, shaxsiy imkoniyatini ro'yobga chiqarish uchun puxta zamin hozirlaydi. Amerikalik jurnalist G.Lassuel 5 unsurdan iborat bo'lgan kommunikativ jarayonning quyidagi modelini taklif etadi: [5.35] o Yut (axborot kim tomonidan uzatilmoqda) o Nima (qanday axborot uzatilmoqda) o Qanday (axborot qanday yo'l bilan uzatilmoqda) o Kimga (axborot kimga uzatilmoqda) o Qanchalik samarali ( axborot qanchalik samarador uzatildi)

Kommunikativ jarayon aktsial (bunda axborot ayrim konkret odamlargagina yo'naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan retsipientlarga yo'naltiriladi) xarakterda bo'lishi mumkin. Kommunikator retsipient uni qanchalik tushunayotganini "kommunikativ rollar" o'zgargach biladi. Chunki retsipient kommunikatorga aylanib avvalgi kommunikatorga qabul qilgan axborotning mazmunini qanday tushunganligini bildiradi. Noverbal kommunikatsiyada belgilar tizimi sifatida quyidagilardan foydalaniladi: o Optik - kinetik tizimga imo-ishoralar (qo'l motorikasi), mimika (yuz motorikasi), pantomimika (butun gavda motorikasi) kiradi. Ushbu belgilarning muloqotdagi ahamiyati shunchalik kattaki, ularni o'rganish uchun alohida soha - kinesika shakllangan. o Paralingvistik tizim ovoz vokalizatsiyasidan iborat bo'lib, unga ovoz sifatlari, diapozoni kiradi.

Ekstralingvistk tizimga to'xtalishlar, yo'talib qo'yishlar, yig'i, kulgu, nutq tempi kiradi. o Proksemik tizimga kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi joylashuvi va

kommunikatsiya nutqi kiradi. o Vizual kontaktga ko'zlar orqali muloqot kilish kiradi. Dastlab muloqotning bunday turi faqat intim muloqot doirasidagina bo'lishi mumkin deb hisoblangan. Ammo so'nggi tadqiqotlar vizual kontakt boshqa sohalarda, ya'ni tibbiyot, pedagogika, boshqaruv kabilarda ham kuzutilishini isbotlamoqda.

MUHOKAMA

Noverbal kommunikatsiya tizimlari kommunikatsiya jarayonida muhim rol o'ynaydi. Ular nutqni to'ldiradi, uning o'rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional holtini aks ettiradi.

Noverbal (nutqsiz) kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, oxang, pauza, poza (xolat), ko'z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so'zni to'ldiradi, kuchaytiradi va ba'zan uning o'rnini bosadi.

Turli yosh guruhlarda noverbal kommunikatsiya turlicha bo'ladi. Masalan, bolalar ko'pincha kattalarga ta'sir etish, ularga xoxish va kayfiyatlarini o'tkazishda yig'idan vosita sifatida foydalanadilar. [1.31-35]

Axborotni so'z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal komunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir. Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli yosh guruxlarida turlicha vositalar tanlanadi. Nutqsiz kommunikatsiyada qo'llanayotgan vositalarning axborotni so'z bilan yetkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan xisoblanadi. Bunday muvofiqlik xam og'zaki, xam nutqsiz kommunnikatsiya vositalari kasb faoliyatining quroli xisoblangan pedagog uchun juda muximdir. Noverbal muloqot tizimlari kommunikatsiya jarayonida muxim rol o'ynaydi. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda 80% axborot imo-ishoralar, mimika va pantomimika yordamida ifodalanadi. Noverbal belgilar nutqni to'ldiradi, ba'zida uning o'rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional xolatini aks ettiradi. Shuning uchun muloqot davomida noverbal signallarni kuzatish va ularning mazmunini tushunish juda muximdir. Noverbal muloqatda quyidagi belgilar tizimlaridan keng foydalaniladi:

1.Kinetik belgilar tizimi - imo-ishoralar, mimika va pantomimikdan iborat. Masalan, rost so'zlayotgan kishi ochiq kaftlarini ko'rsatishdan qo'rqmaydi. Yolg'onchi esa kaftlarini berkitishga xarakat qiladi. Suxbatdoshdan o'zini yuqori tutish belgilaridan biri - butun kaft cho'ntakda bo'lib, bosh barmoqning tashqariga chiqarib qo'yilganidir. Shubxalanuvchanlikni odatda og'izni qo'l bilan ximoyalash, burunga tegib qo'yish, qovoqlarni silab qo'yish, quloq ortini yoki bo'yinni qashlab qo'yish bildirib qo'yadi. Daxanni silab qo'yish qaror qabul qilishga qiynalishni ko'rsatadi. Asabiylik xolati kishining biror narsaga - bilak uzugi, soati va shu kabilarga xech qanday maqsadsiz qayta-qayta tegib turishi ostiga yashirinadi. Stulning ustiga "minib" oyoqlarni keng yozib o'tirishdan odamdagi dominantlikka (ustunlikka) moyillikni sezish mumkin. Oldinga chiqarilgan oyoq, ayniqsa, uning uchi bilan yer depsinayotgan bo'lsa, dominantlik yaqqol namoyon bo'ladi. Bosh orqasiga chalishtirilgan qo'llar, ayollarda belga tiralgan mushtlar xam dominantlikka intilish munosabatidan darak beradi. Kiyimdagi yo'q changlarni qoquvchilar bunday xarakati bilan suxbatdosh fikriga e'tiborsizligini yoki qo'shilmasligini ko'rsatadi. Agar kishi daxanini kafti bilan tirab o'tirgan bo'lsa, diqqat bilan tinglayotgani va o'ylanib qolganidan darak beradi.

2. Proksemik belgilar tizimi kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi joylashuvidan iborat. Muloqot davomida kishilar o'rtasidagi munosabat 4 xil xududdan birida amalga oshiriladi. Jumladan, intim xudud (oralig'i 15-45sm) ga eng yaqin va tanish odamlargina kiritiladi. Uning asosiy belgilari: ishonch muxiti, past ovoz, taktil aloqa. Bu xududga begonalar kirishi organizmda muayyan fiziologik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. (yurak urishi tezlashadi, adrenalin ajralishi ko'payadi). Shaxsiy xudud (45-120 sm) da tanishlar, xamkasblar muloqoti amalga oshiriladi. Uning asosiy belgilari: vizual kontaktning uzoqroq davom etishi, verbal muloqotning noverbal muloqotdan ustun bo'lish. Ijtimoiy xudud (120-400 sm) da begona kishilar muloqoti amalga oshadi. Uning asosiy belgilari: muloqotning rasmiy xarakterga ega bo'lishi, suzbatdoshlar bir-birini yaxshi tanimasligi. Ommaviy xudud (400 sm va undan ortiq) da kishilarning katta guruxi bilan muloqot qilinadi. Uning asosiy belgilari: bevosita kontaktning yo'qligi, noverbal signallar rolining ortishi.

3. Vizual kontakt ko'zlar orqali amalga oshiriladigan aloqa. Psixologik tajribalardan mablum bo'lishicha, suxbatdoshlar bir-birining ko'zlariga tikilishi bilan o'zidagi yoqtirish, sadoqat yoki tajovuzkor reaktsiyalarga tayyorlikni ifodalaydi. Yoqimsiz mavzudagi suxbat davomida kishilar ko'zlar to'qnashuvidan o'zlarini saqlaydilar. Ayollar vizual kontaktga ko'proq moyildirlar. Odamning emotsional xolati ta'sirida ko'z qorachig'i shakli o'zgaradi. Masalan, salbiy emotsiyalar ta'sirida ko'z qorachiqlari torayadi, ijobiy xolat kuzatilganda esa aksincha qorachiqlar kengayadi. Mutaxasislar maslaxatiga ko'ra, ijobiy va ishonchli munosabat o'rnatish uchun suxbatdoshlar vizual aloqa kontakti butun muloqot vaqtining 60-70% egallashi kerak. Odam samimiy bo'lmasa yoki uyalayotgan bo'lsa vizual aloqa butun muloqot vaqtining 1/3 qismini egallaydi. Agar vizual kontakt butun muloqot vaqtining 2/3 qismini egallasa, bu xolat odamga nisbatan qiziqish kuchliligini (bunda ko'z qorqchig'i kengayadi) yoki salbiy munosabat kuchliligini ko'rsatadi (bunda qorachiqlar torayadi). Ammo vizual aloqada milliy xususiyatlarni inobatga olish kerak. Janubiy Yevropa xalqlarida suxbatdoshning ko'zlariga uzoq tikilish odatiy xol. Ba'zilarga bu xaqorat bo'lib tuyilishi mumkin. Yaponlar yuzga nisbatan bo'yinga ko'proq qaraydilar. Vizual kontakt 10 soniyadan ortmasligi kerak. Vizual aloqaning optimal varianti suzbatdoshlarning yuzma-yuz emas, ma'lum burchak ostida (90 gradus) bir-biriga yuzlanishidan iborat. Bunday joylashish tikilib turishga majbur qilmaydi va xarakatlarning erkin bo'lishini ta'minlaydi. Demak, noverbal muloqotda bir qancha belgilar tizimlaridan foydalaniladi. Ulardan foydalanish ko'pincha ongsiz ravishda amalga oshiriladi.

4. Muloqot jarayonida takesikaning ham ahamiyati juda muhim. Noverbal kommunikatsiyaning bu turi muloqot jaroyonida suxbatdoshlarning dinamik xarakatlarini o'rganadi. Jumladan, qo'l qisish, tegib ketish, olqish yoki shunga o'xshash boshqa dinamik xarakatlar. Muloqot jarayonida aynan bir dinamik belgilardan foydalanish bu suxbatdoshlarning yoshi, jinsi, kasbi, ijtimoiy maqomidan kelib chiqib farqlanadi. Muloqot jaroyonida paralingvistik vositalarning noto'g'ri qollanilishi nizolar kelib chiqishiga ham sabab bo'lishi mumkin. [1.79-89]

Aslida, muloqot biz bilgandan ko'ra ko'proq ma'noni anglatadi. So'zlar bizning shaxslararo muloqotimizning kichik bir qismidir. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, muloqot paytida biz barcha ma'lumotlarning 55 foizini tana harakatlari yordamida olamiz: ko'z bilan aloqa qilish, imo-ishoralar, pozitsiya, postlar; Axborotning 38 foizi ovoz ohangi bilan, faqat 7 foizi suxbat bilan uzatiladi. Shuning uchun nafaqat nima deyishimiz, balki uni qanday aytishimiz ham muhimdir. Masalan, talabalarni aktyorlik maktablarida nafaqat o'z so'zlari, balki tana harakatlari, ovozi bilan ham ma'lumotni to'g'ri yetkazish uchun maxsus o'qitiladi. Noverbal muloqot yordamida ma'lumotni suhbatdoshingiz to'g'ridan-to'g'ri anglashi mumkin. F. Shillerning ta'kidlashicha: «Insonning so'zlaridan u qanday ko'rinishni niyat qilgani haqida xulosa chiqarish mumkin, lekin u aslida qanday ekanligini - uning yuz ifodalaridan, so'zlarni aytishdagi beixtiyoriy imo-ishoralaridan taxmin qilish mumkin.

Noverbal muloqotni o'rganishning eng qadimgi davri notiqlik risolalaridir. Muloqot jarayonida insonlar xaqida juda ko'plab ma'lumotlarga ega bo'lish mumkin. Bunda faqat mimika, holat, nutqning intonatsion xususiyatlari, pantomimik xarakatlariga e'tibor berish kerak, aynan shu xususiyatlar orqali insonlar xaqida ko'p ma'lumot olish mumkin.

XULOSA

Bundan tashqari noverbal kommunikatsiya vositalari turli xalqlarda turlicha qo'llanilishi ham alohida e'tiborga molik. Lekin yana bir e'tiborli jihati ko'pgina xalqlarda eng ko'p qo'llaniladigan insonlarning hissiyotlarini ifodalaydigan kommunikativ vositalar deyarli farqlanmaydi. Insonlarning noverbal muloqotdagi xatti xarakatlari ularning emotsional holatlari xaqida to'liq ma'lumot beradi. Chunki, muloqot jarayonida inson o'zi bilmagan holda his-tuyg'ularini namoyon qiladi va bu jarayonni boshqaro olmaydi. Albatta, ba'zi pozitsiyalar, imo-ishoralar taqlid qilinishi mumkin, ammo ongli ravishda boshqarilmaydigan juda ko'p xatti-harakatlar belgilari mavjud, shuning uchun ularni hech qanday tarzda soxtalashtirish mumkin emas. Bunday belgilarga avtonom nerv tizimining faoliyatiga asoslangan belgilar (terlash, terining oqarishi va qizarishi, nafas olishning o'zgarishi (u kamdan-kam yoki tez-tez, yuzaki yoki chuqur bo'lishi mumkin va hokazo), qorin bo'shlig'ining ohangidagi o'zgarishlar kiradi. Inson mushaklari (tananing beixtiyor kuchlanishi mumkin), yo'talish, yutish). Noverbal belgilarning foydalanilishiga ko'ra, suhbatdosh tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarning noto'g'ri yoki haqiqatligini baholash mumkin. Ko'pincha ovozning ohangi yoki beixtiyor imo-ishorasi aytilgan so'zlarga qaraganda ancha ishonchliroq bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda noverbal muloqotning psixologik mexanizmlari, inson psixikasi va xatti-harakatlari o'rtasida bog'liqlik mavjudligi faol o'rganilmoqda. Noverbal muloqot bevosita inson tabiati bilan uzviy bog'liq. Noverbal vositalardan foydalanishiga suxbatdoshni chuqurroq bilish vositasi sifatida foydalanish mumkin, chunki u bu odamning dunyosining bir qismidir.

REFERENCES

1. M. Maxsudova Muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma. Toshkent «turon-iqbol» 2006

2. Л.А. Карпенко. - Издание 2-е, расширенное, исправленное и дополненное. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. - 512 с.

3. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. Москва: Директ-Медиа, 2008

4. Лурия, А. Р. Основы нейропсихологии : учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / А. Р. Лурия. — Москва : Академия, 2003. — 384 с. — Текст : непосредственный

5. Lasswell, H. The Structure and Function of Communication in Society // The Process and Effects of Mass Communication. Chicago, 1971.

NutqiY vaziyat va paralingvistik vositalarning ishlatilishi

KIRISH
Paralingvistik vositalar juda xilma-xil bo’lib, turli vaziyatda rang-barang kommunikativ vazifalar bajaradi. Nutq jarayonida fikr ifodalash uchun qarshilik qancha ko’p bo’lsa, paralingvistik vositalar shunchalik ko’p ishlatiladi.

Fikr qarshiligi ham ikki xil bo’ladi. Bu tashqi va ichki faktorlarga bog’liq. Masalan kommunikatsiya ochiqligida yuz berib, suhbatdoshlarning masofasi uzoq bo’lsa, yoki o’zaro masofa yaqin bo’lib, kuchli shovqin suhbatga xalaqit bersa, qo’shimcha noverbal vositalarga imo – ishoralar va mimikalarga ehtiyoj kuchli bo’ladi.

Ichki sabablarga ko’ra so’zlovchi va tinglovchining sub’ektiv holatlari bilan bog’liqdir. Xususan, tinglovchi (mor) yaxshi eshitmasligi mumkin. Bunday paytda ham imo – ishoralarning ishtiroki faollashadi.

2. Imo – ishoralarning nutq stillari bilan ham bog’liqdir. Tantanali nutq, so’zga chiqishlarda imo - ishoralarning nutqni kuzatib borishi uning tasirchanligini ta’minlaydi. Verbal va noverbal vositalarning bir – biriga o’rinli bog’lab olib borilishi nozik (oratorning) yuksak maxorati belgisi hisoblanadi. Bunda talaffuzdagi oxangorlik, intonotsiya xam muhum rol o’ynaydi.

3. Nutq vaziyati ham belgilangan. O’zaro fikr almash jarayonida yonidai kishilarga, sheriklariga sezdirmaslik yoki xalaqit bermaslik uchun kinetik vositalardan foydalanish zaruriyati tug’iladi.

4. Kommunikatsiya ochiq bo’shliqda sodir bo’lsa va fikr almashadigan kishilar o’zaro uzoq masofada bo’lib tovush etkazish imkoniyati qiyinlashishi natijasida ham imo – ishoralardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bunda kommunikatsiyaning mazmuni va maqsadi oldindan belgilangan bo’ladi. Faqat ayrim aniqliklar kiritishi mumkin xalos.

Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, imo - ishoralarning nutq tarkibidagi bajaradigan vazifasi bir xil emas. Ba’zan paralingvistik vositalar nutq bilan birga ishlatilib, uning ekspressiv stilistik ottenkasini kuchaytirish uchun xizmat qilsa, ayrimlari tejamkorlikka uchragan nutq birliklaridan ba’zilarining o’rnini egallash ( kompensatsiya qilish ) uchun ishlatiladi. Ya’ni bir gruppasi esa o’zining kuzatib borishi lozim bo’lgan verbal asosida tamoman uziladi va shu vaziyatda verbal vosita o’rnida qo’llaniladi.

Imo – ishoralarning bu uch vazifasi sinchiklab kuzatilganda, bir – biri bilan chambarchas bog’liq ekanligi ko’rinadi va birinchi ikkinchisidan kelib chiqqan deb hukum chiqarishga imkon beriladi.

Nutq o’zlariga xos kinetik birliklar bilan kuzatib boriladi. Bunday nutq bilan kinetik birliklarning nutq ichida uzoq bog’lanishi natijasida birining o’rniga ikkinchisini qo’llash imkonini tug’diradi. Masalan: Biz bir – birimizni afsonaviy muhabbat bilan sevardik. Ana shunday muhabbat bilan turmush qurdik. Oradan o’n yil o’tdi. U meni xamon o’shanday sevadi, men esa ( boshini qimirlatadi ). (CHEXOV).

Yuqoridagi gapda inkor ma’nosini ifodalovchi so’z bilan boshning gorizontal qimirlashining o’zaro bog’liqligi verbal vosita o’rnida ikkinchisining qo’llanishiga imkon beradi.. Natija imo – ishoralarning nutq tarkibida aralash ishlatish holatlari vujudga keladi.

Diologik nutqda kinetik birlik bilan nutq birligining doimiy aloqasi tufayli, tamoman nutq birligining o’rnini kinetik birlik egallaydi. Kinetik birlik nutq birligi subetitutsiyasi yordamchi bo’lib keladi. Masalan: ”Nima qilayapsan?”, “Qayerga ketyapsan?” kabi so’roqlarini kallaning yuqoriga bir marta silkinishi harakati kuzatib borgan. Buning natijasida ular oralig’ida bog’lanish hosil bo’lgan. Ana shu bog’lanish natijasida bu kinetik belgining o’zi ham ana shu so’roqlarning ma’nosini bera olish vazifasini bajarishga o’tgan.

So’roq: Kallaning bir marta tepaga silkinishi (“qayerga ketayapsan” ifodasining yordamchi, subsituti).

Javob: uyga ketyapman.

Yoki so’roq: O’sha harakat (“Nima qilyapsan” subsituti ).

Javob: Kutubxonada ishlayapman va boshqalar. Demak, imo – ishoralarning yuqoridagi uch vazifalari orasida katta tafovut yo’q. Ikkinchi, uchinchi vazifa birinchi vazifadan kelib chiqqan. Bu xuddi grammatikadagi konversiya hodisasiga o’xshaydi. Konversiyadagi subetansivatsiya, odektivatsiya ( vazifasi o’xshash ), pronominatsizatsiya kabi, bu hodisani ham verbalizatsiya deb, yoki paralingvistik hodisasiga o’tgan deb hisoblasa bo’ladi.

Ma’lumki, yuqori sathga doir har qanday til birliklari denetativ tomonidan ob’ektiv borliqdagi ma’lum harakat, narsa va hodisalarni ifodalaydi. Ya’ni ob’ektiv borliqdagi narsa, harakat va hodisalar

( denotat) kishi ongida aks etadi (sinifikat) va ongda aks etgan bu tushunchalar ma’lum tovush qobig’i (so’z) yordamida ifodalanadi. Demak, so’zlar ob’ektiv borliqdagi narsa, hodisa va harakatlarni bevosita emas, balki ong orqali aks ettiradi.

Shuningdek, imo – ishoralar ham ongda ma’lum ma’noga hoslanadi. Ya’ni ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisa ( harakat, holat ham ) ongda aks etadi va imo – ishoralar orqali bayon qilinadi. Demak, bu jihatdan, so’z ham imo – ishoralar ham bir xil vazifa bajaradi, har ikkalasi ham shartlilikka asoslangan belgidir.

Aniq nutq vaziyatida ma’lum bir ma’no ifodalovchi imo – ishoralar shu nutq vaziyatini qayta hikoya qilib berish jarayonida ma’lum lingvistik birliklar yordamida tasvir qilinadi. Demak, har bir tilda imo – ishoralarni ifodalovchi bir qator fe’llar mavjud. Bu fe’llar semantic tomonidan ishora fe’llari deyilad.

Masalan : ko’z qisdi, labini burdi va boshqalar.

Insonning mimikalari, qo’l harakatlari tabiiy va shartli xarakterga ega bo’ladi. Masalan : labga qo’ngan pashshani haydash uchun qilingan lab harakati yoki harakati tabiiy harakatdir. Chunki bu harakatlar tinglovchi uchun ham hech qanday axborot bermaydi.

Tinglovchiga qarab turib boshning, ko’z – qoshlar- yordamida bir marta o’ngga (ba’zan chapga) silkishi uning bu erdan chiqib ketishi kerakligini bildiradi. Demak, ma’lum axborot beradi. Shuning uchun bu harakat shartli harakatga egadir.

Shartli harakatga ega bo’lgan imo – ishoralar belgi vazifasini bajaradi. Faqat belgi vazifasini bajaradigan imo – ishoralargina paralingvistik belgilar hisoblanadi. Imo – ishoralar ham ba’zan ko’p ma’noli bo’lishi mumkin. Uning qaysi ma’noda ishlatilayotganligini nutq vaziyati orqali bilib olishimiz mumkin. Masalan : “ko’z qisish” harakati quyidagi ma’nolarni ifodalaydi :

1. I. –Moro bo’lsin, poshsho qiz ! Zuhra kelin qop – qora ko’zini qisib qo’ydi. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 159-bet).

2. U. “Hozir bir narsa ko’rsataman” degandek ko’zini qisib qo’ydi-da, tuya sandiq ustida taxlangan ko’rpachalarni tushira boshladi. (O.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 149 - bet).

3. Boltaboy “hazilni ko’tarolmas ekan”, deb o’yladi-da, Ro’zmatga ko’z qisib, qoshini chimirdi. (A. Qahhor. “Qo’shminor chiroqlari”. 104 – bet).

Ko’z qisish birinchi misolda “hazil”, ikkinchisida esa “ogohlantirish” ma’nolarida ishlatiladi.

Yoki “bosh chayqash” harakati quyidagi ma’nolarni ifodalagan.

1. Hayron qolish, masalan:

Bo’taboy tin olmay, goh bosh chayqab, goh qoshini kerib, goh “Ana ! Ux – ux – ux !” deb quloq soldi. (A.Qahhor “Qo’shchinor chiroqlari”, 67 - bet).

2. Qoyil qolish, masalan:

Abdulla deb qichqirmadi, lekin boshini chayqab, qoyil qolganini isbot qildi. (F.Musajonov. “Ximmat” 142 - bet).

3. Afsuslanish, masalan:

– Kuzgi bug’doy chirib ketmasa go’rgaydi, - dedi bosh chayqab. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”. 190 - bet).

4. Tasdiq ma’nosini bildiradi, masalan:

Biroq uning bu so’zlari javobsiz qoldi. Faqat Ibodov “to’g’ri” degandek bosh silkib qo’ydi. (F.Musajonov. “Ximmat”. 196 - bet).

5.Ta’na qilish ma’nosida, masalan:

– Men so’roqlamasam o’zingni esingayam kelmaydi – a !

– Xolposh xola ta’na bilan bosh chayqadi. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 69 - bet).

6. Inkor etish, masalan:

Ahmadning tili kalimaga kelmay, “yo’q” ning ishorasida bosh silkitdi. (F.Musajonov. “Ximmat”. 106-bet).

Obidjon. Tuz ichgan joyingizga qaytib borasizmi ?

Xojar. (bosh chayqaydi.) Yo’q. (A.Qahhor. “Tobutdan tovush”, 168 - bet).

7. Taklif qilish, masalan:

Mirzamuhammad Rasulovich “marhamat” degandek bosh silkitdi. (F.Musajonov. “Ximmat” 59-bet).

Biz g’aflatda qolibmiz, manzillariga etibdilar.

Qo’li bilan, o’tiring ishorasini qilib gapida davom etdi – xolvafurush. (Oybek, “Navoiy” 19-bet).

Ulug’bek yaxshi degandek bosh irg’itib, dasturxonga marhamat qilinglar, deb o’ydi. (Temur Malik “Falak” qissa).

8. Salomlashish ma’nosida, masalan:

Ahmad salom berdi Tolib aka sadaqa bergandek bilinear bilinmas, bosh silkib, alik oldi. (F Musajonov “Ximmat”. 62 - bet).

Ulug’bek qiliq qilgan Qamoriddin bilan Shamsibalga qarab bosh irg’idi yana navisandaga o’tirdi. (Tohir Malik “Falak qissa, ” Davlat asosidan paydor bino).

Ayrim paralingvistik vositalar ma’lum bir xalqning muomala qoidalari bilan bog’liqdir. Jumladan, ta’zim qilish, qo’limni ko’ksiga qo’yish, qo’l qovushtirish, o’zbek, tojik xalqlari o’rtasida tarqalgan. Masalan:

O’tiring, rais, o’tiring, - dedi ikki qo’lini ko’ksiga qo’yib. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 154 - bet).

Madaminxo’ja o’tirgan eridan xiyol qo’zg’aldi-yu, qo’l qovushtirdi: Xush kelibsizlar. (M.Ismoiliy.).

Tildagi linvistik birliklarning davrlar o’tishi bilan o’zgarish jarayoni ro’y bergani kabi, paralingvistik belgilarda ham ana shunday o’zgarish sodir bo’lishi ayrimlarning eskirib iste’moldan chiqishi va yangi vositalarning kirib kelishi mumkin. Masalan, o’zbek va tojik xalqlari o’rtasida ilgari qo’lini ko’ksiga qo’yish bilan salomlashish odati hozirgi davrda ko’proq ko’proq bosh silkitish bilan ifodalanmoqda. Lekin ko’p joylarda hozir ham qo’lini ko’ksiga qo’yib salom berish, ba’zan esa har ikkalasi : qo’lini ko’ksiga qo’yib, boshini silkitib salom berish bor. Yuqorida aytganlardan ma’lumki, boshqa bir tilni o’rganayotganda faqat uning leksik sostovi va gramatik qurilishinigina emas, balki paralingvistik vositalarini ham o’rganib shu til vakillari bilan gaplashganda uni yotlik belgisidan saqlaydi.
INKOR MA’NOSINI IFODALOVCHI PARALINGVISTIK VOSITALAR

O’zbek tili tarkibida quyidagi inkor ma’no ifodalovchi kinetik vositalar uchraydi:

1. Boshning gorizantal va vertikal harakatlari jahonning juda ko’p xalqlarida tarqalgan bo’lib, tasdiq va inkor ma’noni ifodalovchi bo’lib xizmat qiladi. Jumladan, o’zbeklarda ham kallaning gorizantal harakati “yo’q”, vertikal harakati esa “bor” ma’nosini bildiradi. Bu belgilarning tasdiq ma’nosi uchun “bosh irg’amoq” inkor ma’nosi uchun “boshini chayqamoq”, “boshini sarak–sarak qildi” ifodalari ishlatiladi. Masalan:

– Maqola paxta kasalliklari, ularning oldini olish va bartaraf etish haqida. Ahmad tushunarli degandek bosh silkib qo’ydi. (F.Musajonov. “Ximmat”, 66-bet) Cholim orqaga tisarilib, boshini serak – serak qildi.

– Yo’q ! – dedi xansirab. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 282 – bet).

Tasdiq va inkorning semantik qutb belgilari qarama – qarshi kinetik shakllarni talab qiladi. Kallaning fikriga, xohishga qo’shilganini ifodalab, tasdiq ma’nosini bildiradi. Buning ontonimi sifatida suhbatdoshini fikriga, xohishga kutilmaganini – inkorini ifodalash uchun kallani oldinga harakatga qarama – qarshi tomonga orqaga silkish ham mumkin edi.

“O’rta er dengizi atrofidagi ba’zi erlarda – Afina greklarda”. Janubiy Italyaning ayrim tumanlarida, neopalitonlar va kalabritlar orasida tasdiq va inkor xuddi mana shunday yo’l bilan ifodalanadi.

Ammo kallaning bunday qutb harakatining, ma’no harakatining ma’no differansiyasiga emfatik (Hayojonlilik, ko’tarinki ruhda bo’lish) tasdiq hamda emfatik inkor uchun harkatning takrorlanishi holat beradi. Ya’ni emfatik nutqiy takror “ha, ha, ha!!” va “yo’q, yo’q, yo’q” – larning kinetik subetituti sifatida kalla birinchi ma’noni ifodalash uchun “oldinga – orqaga, oldiga–orqaga, oldinga – orqaga”, ikkinchi ma’noni ifodalash uchun esa “orqaga – oldinga, orqaga – oldinga, orqaga - oldinga” harakat qilish kerak bo’ladi. Bu esa harakatlar defferantsiatsiyasini deyarli yo’qotadi. Kommunikatsiyani qiyinlashtiradi. Shu tufayli ham turkiy va – evropa xalqlarining ba’zi birlarida ikkinchi ma’noni ifodalash uchun vertikal kalla harakatining ziddi sifatida gorizantal kalla harakati qabul qilingan. Aksincha bolgarlarda vertikal kalla harakati inkorni, gorizantal kalla harakati esa tasdiqni ifodalaydi. Bolgarlardagi tasdiqni bildiruvchi gorizantal kalla harakati o’zining inkor ziddi asosida hosil bo’lgan bo’lib, ikkilamchi xarakterga egadir.

Turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda kallasini gorizantal harakati quyidagicha inkor ma’nolarini ifoda qiladi: a) qisman inkorni bildiradi. Bunday vaqtda inkor bildiruvchi imo – ishoradan so’ng so’zlovchining tasdiq javobi kutiladi. Bu javob suhbatdoshning gapidagi logik urg’u tushgan bo’lakning javobi bo’ladi. Verbal vositalarning “yo’q”, unday emas, balki … dir” modelining inkor qismining kompenstsiyasi bo’lib keladi. Masalan, suhbatdoshning fikri : Mana bu ochil buvaning kichik o’g’li. Tinglovchi : Kallaning gorizantal harakati – o’rtanchisi. Yuqoridagi logik urg’u “Ochil buva” ga tushadigan bo’lsa, u vaqtda tinglovchi kallaning gorizantal harakati bilan bolaning Ochil buvaniki ekanligini inkor qiladi va o’zi tasdiq javobini verbal vosita bilan bayon qiladi. Masalan: kallaning gorizantal harakati – Karim buvaning.

b) To’liq inkorni bildiradi. Bu vaqtda inkor ifodalovchi imo – ishoralardan so’ng so’zlovchining hech qanday fikr kutilmaydi. Bunday imo – ishoralarning harakterli belgisi, asosan, - mi yuklamasi orqali ifodalangan so’roq gaplarga javob bo’lib kelgan. Logik urg’u kesimining tarkibida bo’ladi. Masalan: Ruchkang bormi ? Javob: Kallaning gorizantal harakati.

– Qiz “yo’q” degandek bosh chayqadi. (F.Musajonov. “XIMMAT”. 114 – bet).

Inkor ma’nosini kuchaytirish uchun ba’zan bunday gaplarda ham imo – ishoralardan so’ng yana inkor bildiruvchi javob verbal ifodalanishi mumkin.

Masalan: – Meni qo’yaver, o’zim ketaman.

Qiziq. Olimjon kattalardek xotirjam bosh chayqadi.

– Oborib qo’yaman. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 215 – bet).
Paralingvistik vositalarda sistemalilik va milliylik hamda baynalminallik masalalari

Barcha xalqlarda bo’lgani singari, o’zbeklarda ham paralingvistik vosita sifatida bir qancha imo-ishoralar yig’indisi bo’lib, ularning bir guruhi inkor ma’nosi bilan funktsional bog’langandir. Bu xil imo-ishoralar yig’indisi tizim hosil qiladimi?

E. M. Vershagin va V. G. Kostomarovlar rus tilidagi imo-ishoralar haqida gapirib, imo-ishoralarni alohida sistema deyish mumkin deydi. Biroq, sistema hosil qiluvchi hodisalar o’zaro bog’langan, bir-birining bo’lishini taqozo etadigan yaxlitlikka ega bo’lishi kerak. Agar tildagi sistemalilikni imo-ishoralarga qiyos qilsak, imo-ishoralar sistema hosil qila olmasligi yaqqol sezilib qoladi.

Til sistemasi - bu uning birlik va qismlarining tashkil bo’lishidir, har bir til birligi butunning bir qismi sifatida sistemaga kirishib, til sistemasining boshqa birlik va qismlari bilan bevosita va bilvosita til kategoriyasi orqali bog’langandir. Til sistemaliligi shunda ko’rinadiki, uning har bir ma’noli elementini boshqasi orqali izohlash mumkin bo’ladi.

Bu elementlar ma’lum bir sath ichida ketma-ket joylashadi. Har qanday nutq strukturasida bir necha sath ishlatiladi. So’z tarkibida fonemalar va morfemalar, gap tarkibida esa barcha so’zlar ketma-ket joylashgan bo’ladi. Bu element ikkinchisini taqqozo qiladi.

Imo-ishora birliklari esa ayrim juz’iy holatlarni hisobga olmaganda (masalan: kallaning gorizontal harakati, vertikal harakati bilan shartlangan, o’zaro bog’langan), biri ikkinchisi bilan shartlangan va tadrijiy bog’langan emas. Bir birlikni butunning bir qismi sifatida qarab bo’lmaydi. Bu jihatdan ham u tabiiy tildan farq qiladi.

German Vamberi arab, fors, o’zbek tillarinigina emas, balki bu xalqlarning madaniyati, urf-odatlarini ham puxta biluvchi mashhur sharqshunos olim edi. Shuning uchun ham u salla o’rab, mulla qiyofasida Eron va O’rta Osiyo xalqlari orasiga kirib keldi. Uning muomalasidan, gaplaridan xorijiy gayriddin ekanligi butunlay sezilmaydi. Islomning, sharq xalqlari tarixi va madaniyatining bilimdoni sifatida aholi o’rtasida hurmat va e’tibor qozondi. Ammo bir o’tirishda juda yoqimli musiqadan ta’sirlanib, beixtiyor kuy maromiga qarab oyog’ini silkita boshlaydi. Bu harakati esa davra ahliga uning xorijiy ekanligini oshkor qilib qo’yadi. Chunki sharq xalqlari orasida kuy, ashulladan rohatlanish belgisi oyoq harakati bilan emas, balki boshning gorizontal holatda asta-sekin tebranishi bilan ifodalanar edi. Buning farqiga borgan Afg’on amirining o’g’li Yoqubxon German Vamberidan bu mamlakatni tark etishni buyuradi.

Jahonning turli xalqlari o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalaraga keng yo’l olgan hozirgi paytda yuqorida ko’rsatilgan faktorlarni jiddiy o’rganish ehtiyoji yana ham ortmoqda. Ayniqsa, adabiy aloqalar jarayonida bir tildan ikkinchi tilga ma’lum badiiy asarni tarjima qilishda ham tarjimon faqat shu xalq tilini bilish bilan kifoyalanib qolmay, balki ularning o’zlariga xos bo’lgan muomala madaniyati, imo-ishoralarini ham bilish kerak bo’ladi. Aks holda tarjima qilinayotgan asarni muvaffaqiyatli o’tishi mumkin emas. Bunga ko’plab dalillar keltirish mumkin.

Masalan:

Birinchi misol. Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanida shunday tasvir bor. ;

“Mirzaboshi kirib xonga qulluq qildi va Musulmonqulga qarab qo’l bog’ladi”.

Bu gap nemis tiliga shunday tarjima qilingan (mazmuni) Mirzaboshi kirdi va hurmat bilan oldin xonga, so’ng Musulmonqulga ta’zim qildi.

Asl nusxadagi qullik qilmoq, qo’l bog’lamoq holatlari tushib qolishlari natijasida Mirzaboshining harakatlari “chala o’zbekcha - nemischa” ma’no kasb etgan.

Yoki yana bir misol keltiraylik.

Oybekning “Navoiy” romonida yosh olimlar – Sultonmurod bilan Zayniddin shoirning Xirotga kelishini eshitarkanlar, bunga javoban: “Istiqbollariga chiqmoq kerak, - o’rnidan qo’zg’aldi Sultonmurod”.

Ruscha tarjimasi: “Nado payti ego vstrechat, - progovoril Sultanmurod, tut je vskachil s mesta”.

Ehtimol, bu tarjimada, daf’atan qaraganda, ko’zga yalt etib tashlanadigan qusur yo’qdir, ammo unda obrazning xarakteri, ichki dunyosini qo’pol ravishda siyqalashtiradigan nuqsonga yo’l qo’yilganki, tadqiqotchi Gulnora G’ofurova o’z kitobida buni o’rinli qayd etgan.

Badiiy tasvir vositasi sifatida tashrif buyurmoq bilan qilmoq, istiqboliga chiqmoq bilan kutmoq va hokazo garchi mohiyat e’tibori bilan ayni bir harakatni ifodalasa-da, ammo ular anglatgan ma’no nozikligi tarafidan bir- biridan farqlanadi. Shunday ekan, hazart Navoiyni qarshilash marosimi haqida, ruscha tarjimada ko’rilganiday, “Uni kutib olishga chiqish kerak, - dedi Sultonmurod, apil – tapil o’rnidan turib” deyilsa, bu bir tomondan, hurmatsizlik, ikkinchi tomondan esa, Oybek tasviri ham talqiniga zid, uchinchidan, tarixiy koloritetni buzish bo’ladi. Chunki, garchi Sultonmurod yosh bo’lsada vazmin, salobatli, muloyim va odobli yigit. Uning tomonidan, yuqoridagi ruscha tarjimada qayd etilganiday soxta hatti – harakatlar sodir bo’lish aql bovar qilmaydigan narsa.

Xat yozib tur, - dedi dadam. Bosh irg’ab ko’chaga chiqdim. (O’. Umarbekov).

Yuqoridagi matnda “bosh irg’ab” konstruktsiyasi o’zbek xalqlari orasida tarqalgan rozilik, tasdiq ma’nosini ifodalovchi imo – ishorani aks ettiradi. Agar yuqoridagi matn bolg’ar tiliga bu xalqlar o’rtasidagi imo – ishora tafovuti hisobiga olinmasdan so’zma – so’z tarjima qilinsa, tarjimada butunlay teskari ma’noni – xat yozib turomaslik ma’nosini ifodalaydi. Chunki bolgarlarda yuqoridagi imo – ishora inkor ma’nosini bildiradi. Shuning uchun ham tarjima bu so’z bolgarlarda ham xuddi shunday ma’noni bildiruvchi imo – ishora ifodalaydigan ishora fe’liga almashtirishga to’g’ri keladi.

Shunday imo – ishoralar borki, ular baynalminal xarakterga egadir.”Bu kategoriya uni versal xarakterga ega bo’lib, ularni hamma tillarda ham qo’llash mumkin”, deydi O. Espersn.

Masalan, “Mavjud emaslik” tushunchasini jahonning turli tillarida verbal vosita bilan turlicha ifodalansa (jumladan, o’zbek tilida yo’q, rus tilida net, fors tilida nest, frantsuz tilida non, ingliz tilida no, nemis tilida nayn) ana shu tillarning hammasida bu ma’no paralingvistik yo’l bilan bir kinetik belgi orqali ifodalanadi: kallaning gorizantal harakati hamma tillarda o’sha tushunchani beradi.

Ammo bu fikr hamma kinetik belgilar uchun ham tegishli emas. Shunday imo – ishoralar borki, ular shartli harakatga ega bo’lib, milliy xususiyat kasb etishi mumkin. Chunki u kollektiv tomonidan ma’lum bir ma’noni ifodalash uchun qabul qilingan imo – ishora simvolidir. Boshqa bir kollektivda esa bu imo – ishora yo hech qanday kommunikativ funksiya bajarmaydi, yoki boshqa ma’noni ifodalashi mumkin.

Masalan, ”xayr” ma’nosini ifodalash uchun ruslar kaftini o’zidan orqaga qilib vertikal holatda takror – takror silkitadi, italyan kaftini o’ziga qarata vertikal holatida silkitadi. Yoki ingliz mashina to’xtatish uchun bosh barmog’ini tikka qilib, qo’lini musht qilib, rus va o’zbeklarda bu kinetik belgi yaxshi degan ma’noni beradi. Masalan:

– Tvoy narod – ve! – qachon o’zbeklardan gap ochilsa, u barmog’ini dikkaytirib ko’rsatadi. (O’. Hoshimov. ”Ikki eshik orasi”, 84 – bet).

Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin:

Aytaylik, agar biron kishi ruscha gapirsa – yu, italyancha imo – ishoralar qilsa, uning gapi mazmunan to’la tushunarli bo’lgani holda, so’zlovchi kishi – xorijiy odam ekanligi oshkor bo’lib keladi. Ruslar va o’zbeklar barmog’i bilan ”bir, ikki, uch...” deb sanaganlarida chap qo’llarining barmoqlarini birma – bir mushtlariga buka boshlaydilar – bu vaqtda o’ng qo’l ishga solinadi. Bir qancha evropa mamlakatlarida esa xuddi shunday holatda musht qilib bukilgan barmnoqlarini birma – bir yoza boshlaydilar, ammo ikkinchi qo’l ishga solinmaydi. Shunisi qiziqki, ruslar va o’zbeklar chimchaloqdan boshlab sanasalar, yevropaliklar sanoqni bosh barmoqdan boshlaydilar. Ruslar o’z nutqini ma’nodor qilish uchun faqat bitta qo’l bilan (chap yoki o’ng) ishora qilsalar, chet elliklar, ayniqsa evropaliklar ikki qo’llarini baravar harakatga keltiradilar.

Shuning uchun ham har qaysi xalqning imo – ishoralari birliklari yig’indisini alohida – alohida o’rganish xalqlar o’rtasidagi madaniy aloqalarning rivojlanishiga katta yordam beradi va paralingvistik imkoniyatlarga yanada keng qiziqish uyg’otadi.

FIKR IFODALAShDA PARALINGVISTIK

VOSITALAR ChEGARASI

Nutq birliklari vazifasini bajara oladigan subetitutiv xarakterdagi imo – ishoralar miqdori turli xalqlarda turlichadir. Ba’zi jamiyatlarda ( qabila va elatlarda ) imo – ishoralar miqdori ko’proq bo’lsa (Amerika indeyislari benedikten ordendi, tillari va boshqalarda ), buning aksicha, shunday jamiyatlar borki, ularda juda oz miqdordagi shartlangan imo – ishora belgilari bor.
Bu jihatdan o’zbeklarda ham subetitutiv vazifa bajara oladigan imo- ishoralar miqdori ko’p emas. Bu bilan birga har qanday informatsiyani ifodalay olmaydi. Uning vazifasi doirasi ham nihoyatda chegaralangandir. Kundalik og’zaki aralashuv stili bilan bog’liqdir. Mimika va imo – ishoralar birdan – bir fikr ifodalash vositasi sifatida doimo nutqqa nisbatan primitivdir. Qanchadan – qancha nozik dil harakatlarini, nozik his – tuyg’ular bilan bog’liq fikrlarni ifodalash qudratiga ega emas. Kar – soqovlarning tilini kuzatish bu masala yuzasidan qiziq malumotlar beradi. Fikrni tovush tili yordamida ifodalashdan mahrum bo’lgan kishilar Kar – soqovlar bu maqsad uchun faqat imo – ishoralardan, birinchi navbatda qo’l va uning barmoqlarining harakatidan foydalanadilar. Imo – ishora tushunarli bo’lishi uchun ifodalashi lozim bo’lgan predmetning tashqi formasini imkon boricha harakat bilan ko’rsatish kerak bo’ladi.

Buning uchun esa imo – ishora esa juda cheklangandir. Shunga ko’ra ma’lum bir predmetni ko’rsatish orqali fikr predmetini tasvirlaydi: Masalan, olmani ifodalash uchun kar – soqovlar o’zining mushtini tishlaganday harakat qiladi va shu bilan birga olmani daraxtdan qoqish tasavvurini ham kuzatadi.

Imo – ishora tili fikr ifodalash va fikrning rivojlanishi uchun shunchalik kambag’alki, kar – soqovlar faqat yo maxsus alfabit yordamida tovush tilini o’rgangandagina yoki normal gapiruvchi odamning lab harakatiga qarab gapirishni va tushunishni o’rgangan taqdirdagina o’zining taraqqiyotida normal odamdan birmuncha orqada qoladi.

“Shuning uchun ham T.M. NIKOLAEVAning Amerika indeyslari tilida va benediktenordendi tilida imo – ishoralar har qanday yoki deyarli har qanday informatsiyani ifodalay oladi”, degan fikri sal mubolag’aga o’xshaydi, - deydi A. NURMONOV.

Metodik jihatidan yondashadigan bo’lsak, paralingvistik vositalarni o’rganish, bilish har bir bo’lajak o’qituvchi uchun muhimdir. Chunki yuqorida aytganimizdek paralingvistik vositalarni inson o’z nutqida fikrini ta’sirli o’tkazish uchun beixtiyor qo’llaydi. Undan tashqari maktabda o’qituvchilar barcha fanlardan dars berish jarayonida beixtiyor va ixtiyoriy ravishda ushbu vositalardan foydalanadilar. Bu esa o’sha mavzuning o’quvchiga aniq, to’la mazmuni bilan taassurotli yetib borishini ta’minlaydi.

Haqiqatdag ham, kishilarning fikr-tuyg’ularini ifodalashga xizmat qiluvchi imo-ishora (mimika) va turli gavda harakatlari kabi yordamchi vositalar o’zbek tilshunosligida juda ko’p.

Gavda harakatlari va mimikalar so’zlashuv nutqida, ayniqsa, dialogik nutq jarayonida qo’llaniladi. Uni yozma nutqda real ravishda aks ettirib bo’lmaydi. Shunga ko’ra uning nusxasi (talab qilingan paytda) til vositalari orqali yozma nutqqa ko’chiriladi. Masalan, diologik nutq jarayonida suhbatdoshning “bosh chayqashi” (gorizontal) inkor ma’nosini bildiradi. Yozma ntqda esa suhbatdoshning “boshini chayqatib” bo’lmaydi. Binobarin, mana shu harakatning nusxasi so’zlar vositasida (“bosh chayqadi” deb) aks ettiriladi. Demak, gavda harakatlari va mimika aslida nolingvistik hodisa bo’lib, nutqdan tashqarida ham, nutq jarayonida ham unga yordamchi vosita sifatida ham qo’llanishi mumkin. Lekin u hamma vaqt ob’ektiv borliqning yoki suhbatdoshning so’zlovchi ongiga ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Binobarin, u til bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq holda ifoda etiladi.

Gavda harakatlari va mimka yordamchi aloqa vositasi sifatida asosan og’zaki nutq jarayonida voqe bo’ladi. Nutqning barcha ko’rinishlarida alohida til vositalari orqali ekpressivlik, emotsionallik ifodalanganligi kabi gavda harakatlari va mimika yordamida ham shu xil ma’nolar ifodalanishi mumkin. Masalan, tasdiq va inkorni ifodalovchi bosh harakati (vertikal yoki gorizontal) dialogik nutqda (tovush nutqidan xoli holda) asosan intelektual munosabatlar bildiradi. Chunonchi, inkor bildiruvchi gavda harakatlari tovush nutqi bilan birga bajarilsa, ekspressiv munosabat bildirishi mumkin (unda bosh chayqaladi va alohida intonatsiya bilan “yo’q”, deyiladi). Shu gavda harakatlari tovushsiz bajarilib, situatsiyaga ko’ra turli xil, hatto undov so’zlar bildiradigan ma’nolarni ifodalashi mumkin. Misollar: - Bizning eshon mana shunaqa…Lekin ikkita aybi bor: xudo bo’ydan, jussadan bergan emas, xotini bilan podruchka qilib ketayotganda orqasidan kishi eshonni Kifoyatxonga osib qo’yibdi, dedi. Eshon “juda o’tkir gap bo’ladi” degan ma’noda “bosh chayqab” qotib-qotib kuldi (A.Qahhor). …Esimga solma degan ma’noda “bosh chayqab”, qani, dutorni ol! – dedi (A.Qahhor). Latofat ha, degan ma’noda bosh irhadi (Tohir Malik). Bu – jiddiy ish degan kabi ma’noli bosh chayqadi (Tohir Malik). – Cho’kib o’lgan?! – Shunday yigit-a! Direktor boshini sarak-sarak qilib, o’rnidan turib ketdi (Tohir Malik). Butaev, ma’qul, degandek bosh irg’adi-da o’rnidan turdi (Tohir Malik). Bu misollarda “bosh chayqamoq” (irg’amoq)ning turli xil ma’nolari aks etgan. “Bu ishlarga sen aybdorsan”, degan gapda so’zlovchi ko’rsatgich barmog’ini tingloviga qarata niqtasa (o’qtalsa) ta’kid, ta’sirchanlik ortadi: Anoraga navbat kelganda unga qo’lini bigiz qilib6 – baribir, o’qiysan! – dedi (O’.Usmonov).

Lug’aviy birliklarda bo’lganidek, mimka ayniqsa gavda harakatida ham omosemik, sinsemik, antosemik, monosemik, polisemik xususiyatlarning borligi kuzatiladi. Lekin bu o’rinda ularning nutqda ekspressivlik ifodalashi uun yordamchi vosita sifatidagi xizmatlarini ko’rsatish bilan kifoyalanadi.

Gavda harakati va mimkada so’zlovchining voqelikka, suhbatdoshga bo’lgan turlicha psixo-fizologik munosabatlari aks etadi. Misollar: U g’olibona bir g’urur bilan enlik kamarini ushlab, bir elkasini ko’tardi va tishlarining orasidan bir tomonga chirt etib tupurdi (A.Qahhor). Bu o’rinda personajning g’ururli psixik holati uning xatti-harakatlari yordamida berilgan. Yana misollar: Saidanig bu gapi hazil tariqasida aytilmagani Qalandarovga malol keldi. U o’rta barmog’i bilan peshonasini tez-tez ishqab, xuddi tishi bilan danak chaqqanday bosh silkib: Zulfiqorov yaxshi brigadir, - dedi (A.Qahhor). Ro’paramizda bittasi bor, - mana bunday! – Hakimjon bosh barmog’ini havoga nuqtadi (O’. Usmonov). Eshon Qalandarov uzatgan konyakni “faqat berganingiz meniki, davlatingiz o’zingizga buyursin”, degan ma’noda chinchalog’i bilan uning bilagiga sekin urib, ya’ni stakanni “kesib” oldi-da, bitta ko’tardi (A.Qahhor). Voy shuni aytingizmi-ya? Uyat! – Mahbuba boshini changalladi, barmog’ini tishladi (O’. Usmonov). Siz uni yaxshi bilmaysiz. U boshqa odam!!! Mahbuba Ikromovga shart yuzini burdi (O’. Usmonov).

Mushtumini qisdi, titradi chol,

olovlandi xira ko’zlari...

Bari bir paxtani teramiz! (Uyg’un).

Mimika, ayniqsa, gavda harakati o’z ma’nosi bilan turg’unlashib qolishi natijasida frazeologizmning tug’ilishga aos bo’ladi: ko’zlari kosasidan chiqib ketmoq, barmog’ini tishlab qolmaq kabi.

Gavda harakati va mimika so’zlashuv nutqi jarayonida real ravishda bajarilsa, yozma nutqda u asosan ko’chirma gapli konstruktsiyalarning avtor gapi qismda va sahna asarlarining remarka qismida izohlanadi. Misollar: - Juda soz! – Sergey Nikolaevich kaftlarini bir-biriga ishqab shod gapirdi (H. G’ulom) . To’g’ri qildim! – Nomozov qaddini sal ko’tarib kresloda o’nglanib o’tirib oldi. – Haqqim bor! Axir men rektorman! Nozimjonning mitti ko’zlari ola-kula bo’lib, vajohati o’zgarayotganini ko’rgan Jukova: - Bezovta qilganim uchun kechirasiz, - dedi –da, kabinetdan chiqib ketdi... Bari bir oxirigacha kutish kerak edi!- Afzalovning zardasi qo’zib, o’tirgan erida bir silkinib oldi... – Xo’sh, keyin nima bo’ladi?... – Afzalov asabiy bir holatda barmoqlarini chalishtirib qarsillatdi. – Axir nima javob qildi, “boramiz”, dedim?... – Lattasiz! – Afzalov toqatsizlanib o’rnidan turib ketdi... – Ha-ha! Afzalov yoqasini ushlab, katta dumaloq boshini sarak-sarak qildi... – Xo’sh, siz shu bilan nima demoqchisiz? – Afzalov Abdullaevga o’qrayib tikildi... (H. G’ulom). Toshkentda imtihondan yiqildik, - yigit o’ng qo’lining katta kiftini chap ko’kragiga urib, boshini egdi. – Iltimos! (H. G’ulom). Afzalov stolga o’tirdi-yu, nechundir keng elkalarini beo’xshov qimirlatib qo’ydi (H. G’ulom) .

Gavda harakati va mimika elementlari ko’p vaqt birga qo’llanganda va mazmuniga uyg’un holda uning ta’sir kuchii oshiradi. Ular amaliyotga juda ko’p va xilma-xildir. Yana misollar: Yahyo og’zini ochgancha baqirib qoldi (“Yoshlik”). Qip-qizil ahmoqsan. Odamga kalla kerak, kalla! Shunday deb ko’rsatgich barmog’i bilan boshiga nqib qo’ydi (“Yoshlik”). Nozima shunday deb elkasini qisdi (“Yoshlik”): - E-e, - Komil qo’l siltadi,- meshchanlikning o’zginasi-ku, bu! (“Yoshlik”): Yana boshlayapsizmi, deb shart orqasiga o’grildi (“Yoshlik”). Odilov qo’lida o’ynab turgan qalamni jahl bilan stol ustiga tashladi (“Yoshlik”). Omonturdievning ko’zlaridan olov sachrab ketdi (“Yoshlik”). U To’xtamish Omonturdievga tagdor qarash qildi (“Yoshlik”). Afzalov keng elkalarini beo’xshov qimirlatib qo’ydi (H. G’ulom) . Uzoqov mashinasiga o’tirib eshikni zarda bilan yopdi (H. G’ulom) .

Gavda harakati va mimikaning sotsial xarakteri, milliy xususiyati, o’ziga xos “semantika”sini hisobga oladigan bo’lsak, bu hodisaning atroflicha o’rganishga molik ekanligi oydin bo’ladi. Bu o’rinda mazkur maala (hodisa) kitobxon diqqatiga havola tarzidagina beriladi.

Ma’lumki, gapning ifoda maqsadi ifoda formasini belgilaydi va aksincha, ifoda formasi uning mazmunini tasvirlaydi. Gapning forma va mazmun munosabati uning funktsiyasini belgilaydi. Mazmun va formalar mosligi, odatdagicha qo’llanishi kommunikativ funktsiyada, “g’ayri odatiy” qo’llanishlari esa stilistik funktsiyada namoyon bo’ladi. Masalan: tasdiq formaning tasdiq mazmunini ifodalashi odatdagi, ayni paytda neytral munosabatni bildirsa, uning inkor mazmunida qo’llanishi (“g’ayri odatiy”) ekspressiv munosabat hosil qiladi.

Gapda inkor formalar qo’sha qo’llanganda ikki xil hoat kuzatiladi: 1. Tartib bo’yicha birinchi inkor ikkinchi inkorni inkor etsa (inkorni inkor), kuchli tasdiq kelib chiqadi. 2. Ikkinchi inkor birinchisiga aloqador bo’lmasa, inkor mazmuni saqlanadi. Kesimdagi inkor gap uchun umumiy bo’lib, boshqa bo’lakdagi inkor ko’pincha xususiy xarakterda bo’ladi.

X U L O S A

Paralingvistik vositalar fikr ifodalashda eng sodda, eng tejamli vositalar hisoblanadi. Paralingvistik vositalar ham ma’lum bir xabar tashishda lingvistik vositalarga yordam beradi, ba’zi o’rinlardAa hatto lingvistik vositalar vazifasini ham bajaradi. Demak, muayyan bir tilni o’rganayotganda faqat shu til strukturasini (leksika, fonetika, grammatikani) o’rganishning o’zi etarli emas.

Hayot amaliyot til bilan birga shu til egasi bo’lgan xalqning muomala qoidalari, imo – ishoralarini ham o’rganishni taqazo etmoqda.

Har bir xalqning o’z muomala qoidalari mavjud. O’zbek xalqi qo’lini ko’ksiga qo’yib, bosh irg’itish harakati ”salom” ma’nosini bildiradi.

Masalan:

G’ulomjon o’ng qo’lini ko’ksiga qo’yib ta’zim qildi. (M. Ismoiliy. ”Farg’ona tong otguncha”).

Jahonning boshqa xalqlarida esa bu ma’no umuman boshqacha harakatlar orqali ifodalanadi. Shuning uchun o’z oldiga boshqa tilni o’rganishni maqsad qilib qo’ygan har qanday kishi paralingvistik vositalar bilan mufassal tanishish zarurdir. Paralingvistik vositalari tilda ekspressivlik ta’minlashda ham katta rol o’ynaydi. Masalan:

Asal hech nima demadi, jiqqa yoshga to’lgan ko’zlarini jimgina chetga burib, ”yo’q” degandek bosh chayqadi. (Ch. Aytmatov. ”Sarviqomat dilbarim”, 150 – bet).

Bir qo’llab chapak chalolmagani uchunmi, nuqul chap qo’lini ”barakalla” degandek havoda silkitar edi. (O’. Hoshimo. ”Ikki eshik orasi”, 204 - bet).

Yuqorida ta’kidlagandek, paralingvistik hodisalar doirasiga nutq jarayonida kommunikatsiyada ishtirok etadigan barcha supersegment vositalar va imo – ishora hamda mimikalar kiradi. Hech qanaqa qo’l, lab harakatlari qatnashmasdan faqat ”jilmayish”, ”suhbatdoshiga bir nazar tashlash”, ”ko’zlar uchrashishi” kabi vositalar ham fikr ifodalaydi.

Masalan:

Ro’zmatdan keyin Tillabuva so’z oldi. Hamma ”baloga qolding” degan ma’noda kulib Ro’zimatga qaradi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlar” 106 – bet).

Tolib aka ”shu g’o’r bolaning xom – xatala gapigayam javob qaytaramanmi” degandek, iljaydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 52 – bet).

Oyim ”siz gapiring” degandek dadamga qaradi. (O’. Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 13 –bet).

Sidiqjon qip – qizarib ketdi va Zunnunxo’jaga ”gapirsangizchi !” degan mazmunda nazar tashladi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlari”, 10 - bet).

Dadamat aka: ”Men sizga nima degandim, bu mana shunaqa qaysar” degandek Ahmadga qarab qo’ydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 5 – bet).

– Zakunchi ”javob ber!” degandek ko’zimga qattiq tikildi. (O’. Hoshimov. ”Ikki eshik orasi”, 286 - bet).

Bu gapdagi ”qulmoq”, ”iljaymoq”, ”jilmaymoq”, ”qaramoq”, ”nazar tashlamoq”, ”tikilmoq” kabi so’z va iboralar nutqni kuzatib boradigan noverbal holatlarni ifodalaydi. Demak, bunday holat va harakatlar ham, bizningcha, paralingvistik vositalar doirasiga kiritilishi zarur.

Xullas, paralingvistik vositalarni o’rganish va tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.

Paralingvistik vositalar, jumladan o’zbek tili paralingvistik vositalari haqida fikr yuritganda, ularni sistema sifatida o’rganganda o’ziga xos vazifalarni, internotsional belgilar boshqa xalqlar tillari paralingvistik vositalari bilan bog’lab, qiyoslab, ko’rilganda yana yaqqolroq ko’zga tashlanadi. Bu haqda G’. Salomovning ”Tarjima nazaryasiga kirish”, A. Nurmonovning ”O’zbek tilining paralingvistik vositalari haqida” kabi ishlarida, ayrim o’rinlarda qimmatli fikrlar bayon etilgan.

1. Paralingvistik vositalar ekspressivlikni ta’minlashga yordam beradi.

2. Paralingvistik vositalar nutq jarayonida vaqtni tejaydi.

3. Paralingvistik vositalarni o’rganish zarur. Bu madaniy aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yishga, xalqlarning o’zaro bir – birlarini yaxshi tushunishga, tarjima ishlarini sifatini ko’tarishga, kishilarning dunyo xalqlari urf – odatlari, hayotiy tajribalarni atroflicha bilishga, inson madaniy saviyasining ko’tarilishi, xalqlar haqidagi tassavurlarining kengayishi, tilshunoslikning boshqa fanlar orasidagi o’rnini, qimmatini oshirishga yordam beradi.

4. Shuning uchun o’zbek tili paralingvistik vositalarning keng ko’lamda atroflicha o’rganish zarur bo’ladi.

Paralingvistik vositalar ma’no ifodalashi, ularning xizmati ehtimol bir paytlar tovush tili xizmatiga nisbatan ustun bo’lgan bo’lishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Karimov I.A.O’zbekiston buyuk kelajak sari.Toshkent, O’zbekiston, 1999, 682 bet.

Karimov I.A. Xalqimizning yo’li mustaqillik, ozodlik va tub islohatlar yo’lidir. Toshkent, O’zbekiston, 1996, 153 bet.

Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, O’zbekiston, 2000, 350 bet.

Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlik ifodalanishining sintaktik usuli. Toshkent, 1987 yil. 83-86 – betlar.

Begmatov E. Hozirgi o’zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent. Fan. 1985. 199 bet

Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. Toshkent, 1979.

Nurmonov N. A. O’zbek tilining paralingvistik vositalari. Andijon. 1980 yil.

Tursunov U. , Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1975, 367 bet.

Tursunova T. O’zbek tili amaliy san’ati leksikasi. Toshkent, 1978.

Usmonov S. O’zbek tilining lug’at sostavidagi tojikcha-forscha va arabcha so’zlar. Toshkent. 196

Faxri Kamol. Hozirgi zamon o’zbek tili. Toshkent, 1953.

Mamatov N. O’zbek tilida qo’shma so’zlar. Toshkent, 1982.

Olim Usmon., Doniyorov R. Ruscha-internatsional so’zlar izohli lug’ati. Toshkent, 1965, 675 bet.

Pinxasov Ya. Hozirgi zamon o’zbek tili leksikasi. Toshkent, 1960,167 bet.

O’zbek xalq maqollari. T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1989. 92-bet. " O’sha asar . 304 bet.

Hikmatlar xazinasi. T., Yosh gvardiya. 1977. 106 bet.

Hojiyev A. Hozirgi o’zbek tilida forma yasalishi. Toshkent, 1979.

G’ulomov A.G’. O’zbek tilida so’z yasash yo’llari xaqida. Til va adabiyot instituti asarlari. O’zbek tili grammatikasidan materiallar. 1 kitob. T., Fan. 1949. 39-bet.
KIRISH

Aloqa - bu odamlar bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lish jarayoni ularning turli xil faoliyati davomida. Har bir insonning jamiyatdagi faoliyati (ish,o'rganish, o'yin, ijodkorlik va boshqalar) o'zaro ta'sir shakllarini o'z ichiga oladi. Shuning uchun, har biri shaxsning jamiyatdagi o'rni, ishining muvaffaqiyati va obro'si bevosita uning muloqot qilish qobiliyati bilan bog'liq.Bir qarashda oson ko'rinadigan shaxslararo aloqa aslida inson hayoti davomida o'rganiladigan juda murakkab jarayon. Sharhlash muloqotning psixologik jihatdan murakkab tabiati, deb yozadi B.F.Parigin: "Aloqa shu qadar ko'p qirrali bo'lib, unga bir vaqtning o'zida quyidagilar kiradi: a) individual ta'sir o'tkazish jarayoni;

b) jismoniy shaxslar o'rtasida ma'lumot almashish jarayoni; v) bir kishining boshqasiga munosabati jarayoni; d) bir kishining boshqalarga ta'sir qilishi jarayoni;

d) bir-birlariga rahmdil bo'lish imkoniyati;

e) shaxslarning bir-birini tushunishi jarayoni ». Shaxsni rivojlantirishda shaxslararo muloqotning o'rni

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Aloqa faqat og'zaki nutq bilan samarali emas. Og'zaki bo'lmagan muloqot intonatsiya, imo-ishoralar, mimika, tasvirlarni o'z ichiga oladi. Kundalik hayotda bunday til og'zaki nutq yoki tana tili deb ataladi.Biz og'zaki bo'lmagan tilni tez-tez ishlatamiz. Har qanday holda shaxsning yuzini ko'rganimizda, shaxsiy aloqa paytida yuzaga keladigan suhbat va tana, biz avtomatik ravishda o'qiydigan mimikalar va imo-ishoralar mavjud. Agar biz telefonda gaplashsak ham va ifodani ko'ra olmasak ham suhbatdoshning imo-ishoralari, uning intonatsiyasi, nutq tempi, tembr va boshqa og'zaki bo'lmagan belgilar kayfiyatni, suhbatga bo'lgan munosabatni, hissiyotlarni tushunishga yordam beradi. Og'zaki bo'lmagan til barcha madaniyatlar uchun bir xil emas. So'zlar, imo-ishoralar singari va yuz ifodalari ham begona bo'lishi mumkin. Ko'pgina xalqlarda bir xil og'zaki bo'lmagan muloqot mavjud, lekin ko'pchilik hali ham boshqacha.

MUHOKAMA

Turli xil ingliz tilida so'zlashadigan odamlarning imo-ishoralari va yuz ifodalari mamlakatlar - Buyuk Britaniya, AQSh, Avstraliya, Kanada va boshqalar - har xil ularning aksanlari kabi. Shuning uchun biz og'zaki bo'lmagan ingliz tilini ikkiga ajratmaymiz lahjalar, agar kerak bo'lsa, shunchaki ba'zi farqlar haqida gaplashamiz. Biz boshqa madaniyatga mansub odamlar bilan o'zaro aloqada bo'lganimizda, biz odatda og'zaki tilimizga katta e'tibor beramiz. Ammo og'zaki bo'lmagan til davom etmoqda bunga ahamiyat bermasak ham ishlatilmoqda.Ko'pgina hollarda, boshqa madaniyat vakillarining og'zaki bo'lmagan tili farq qiladi bizga tanish bo'lgan holatlardan.Og'zaki tillar madaniyat turiga qarab bir-biridan farq qilganligi sababli, shuning uchun bitta millatning og'zaki bo'lmagan tili og'zaki bo'lmagan tildan farq qiladi. Ba'zi bir imo-ishora hamma tomonidan tan olinishi va aniq bo'lishi mumkin bir xalqda talqin qilish, boshqa millatda u har qanday belgilanishi mumkin emas yoki butunlay qarama-qarshi ma'no. Imo-ishora "Yaxshi" yoki barmoqlar tomonidan shakllangan doira Ushbu test Amerikada 19-asrning boshlarida, asosan tomonidan ommalashgan o'sha paytda so'zlarni qisqartirish va oddiy so'zlarni qisqartirish boshlagan matbuot ularning boshlang'ich harflariga iboralar. Bosh harflarning nima bo'lishi haqida turli xil fikrlar mavjud "OK" degani. Ba'zilar, ular "hamma narsa to'g'ri" degani degan fikrda ammo bu "nokaut" so'zining antonimi bo'lib, ingliz tilida K.O. bilan belgilanadi. Ushbu qisqartma

asosida yana bir nazariya mavjud ushbu bosh harflarni (OK) sifatida ishlatgan Amerika prezidentining tug'ilgan joyi nomidan saylov kampaniyasidagi shior. Ularning qaysi nazariyasi to'g'ri, biz hech qachon bo'lmaydi bilaman, lekin aylananing o'zi 0'keu so'zidagi "O" harfini bildiradi. "OK" ning ma'nosi barcha ingliz tilida so'zlashadigan mamlakatlarda ham yaxshi ma'lum Evropa va Osiyoda, ba'zi mamlakatlarda bu imo-ishoraning kelib chiqishi butunlay boshqacha va ma'no. Masalan, Frantsiyada bu "nol" yoki "hech narsa" degan ma'noni anglatadi, Yaponiyada "pul" degan ma'noni anglatadi va O'rta yer dengizi havzasining ayrim mamlakatlarida bu imo-ishora jinslar gomoseksualligini ko'rsatish uchun ishlatiladi.Bosh barmoq: Amerika, Angliya, Avstraliya va Yangi Zelandiyada ko'tarilgan bosh barmoq 3 ga teng ma'nolari. Odatda u yo'lda "ovoz berishda", ushlashga urinishda ishlatiladi o'tib ketayotgan mashina. Ikkinchi ma'no - "hamma narsa tartibda", bosh barmog'i bo'lsa keskin tashlangan bo'lsa, u haqoratli belgiga aylanadi, odobsiz la'nat yoki o'tirishni anglatadi ustiga. Ba'zi mamlakatlarda, masalan, Yunonistonda, bu imo-ishora "yoping" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun siz o'tib ketayotgan mashinani ushlamoqchi bo'lgan amerikalikning ahvolini tasavvur qilishingiz mumkin bu ishora bilan yunoncha yo'l! Italiyaliklar uchun bu "1" raqamini anglatadi. Qachon Italiyaliklar birdan beshgacha hisoblashadi, bu imo-ishora "1" raqamini va indeksni bildiradi barmoq keyin "2" ni bildiradi. Amerikaliklar va inglizlar hisoblashganda, ko'rsatkich barmog'i "1" va o'rta barmog'i "2" degan ma'noni anglatadi; bu holda bosh barmog'i raqamni anglatadi. "5". Bosh barmog'ini boshqa imo-ishoralar bilan birga ko'targan imo-ishora ishlatiladi kuch va ustunlik ramzi sifatida, shuningdek, kimdir xohlagan vaziyatlarda sizni "barmog'ingiz bilan ezib tashlash" uchun. V shaklidagi barmoq Ushbu belgi Buyuk Britaniyada va Avstraliyada juda mashhur va hujumga ega sharhlash. Ikkinchi jahon urushi paytida Uinston Cherchill "V" belgisini ommalashtirdi g'alabani ko'rsatish uchun, lekin bu belgi uchun qo'l karnayga orqa tomon bilan buriladi.Agar ushbu imo-ishora bilan qo'l kaft bilan tomonga burilgan bo'lsa, keyin imo-ishora haqoratli ma'noga ega -"jim". Ko'pchilikda biroq, Evropa mamlakatlari V ishorasi har qanday holatda ham "g'alaba" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun agar ingliz odam yevropalikka uni yopib qo'yishni aytmoqchi bo'lsa, u nima deb o'ylaydi.

NATIJA

Ko'pgina mamlakatlarda bu imo-ishora shuningdek ma'nosini anglatadi "2" raqami. O'zi haqida gapirganda, evropalik qo'lini ko'kragiga qaratadi va Yaponcha -burunda.O'zaro aloqasiz aloqani tasavvur qilishning iloji yo'q jamoat a'zolari va ularning o'zaro aloqalari (axborot va ma'lumotlar). Bu shuning uchun "Nutq aloqasi" tushunchasi ortiqcha ko'rinadi. Muloqot suhbat, fikr va ma'lumot almashishni o'z ichiga oladi. Ammo nutq aloqasi (ichida Ruscha: "rechevoye obsheniye", inglizcha: "discourse") eng keng tarqalgan narsalardan biridir. Bu lingvistik va lisoniy bo'lmagan

atamalarda keng tarqalgan atama.Til imkoniyatlarining yozma yoki og'zaki shakli, ifodalash jarayoni moddiy voqelikning ma'nosi bilan bog'liq. Binobarin, lingvistik vositalar moddiy shaklda bo'lmagan aloqa so'zsiz deb hisoblanadi. "Muloqot" atamasi ko'pincha og'zaki ravishda ishlatiladi, ya'ni so'zlar, lisoniy vositalar va og'zaki, shartsiz, kommunikativ bo'lmagan vositalar (imo-ishoralar, turli xil belgilar) yordamida og'zaki yoki birining ta'siri bilan og'zaki bo'lmagan muloqot. Nutq aloqasi degan ma'noni anglatadi lisoniy va lisoniy bo'lmagan vositalardan birgalikda, hamkorlik jarayonida foydalanish. Ushbu nutq faoliyati lingvistik, axloqiy, estetik, milliy, ma'naviy, madaniy, ijtimoiy, hodisalar (sabab, ta'sir, maqsad) va boshqalar.Insonning muloqotga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish ham uning ishiga ta'siri. Odamlar, ularning mavjudligi va qobiliyati ushbu muhitda muloqot ko'pincha ularning ish qobiliyatini oshiradi, ayniqsa muzokara olib borilganda, yonma-yon operatsiyalar o'zlarining hamkasblariga qaraganda ko'proq. Bu agar sheriklikdagi odam uni yoqtirsa, unda tuyg'u borligi haqiqatdir ular orasidagi hamdardlik, shunda odam "ta'tilda bo'lgani kabi" ishiga keladi.Shuning uchun amerikalik sotsiolog va psixolog Jon Moreno o'z navbatida asr, ushbu omilning unumdorlikka bevosita ta'sirini o'rganib chiqdi anketalar va sotsiometriya metodologiyasi bo'yicha.Ta'kidlash joizki, norasmiy aloqa vositalari milliy va mintaqaviy xususiyatlar. Masalan, o'zbekning aloqa jarayoni odamlar boy va ularning munosabatlarining to'g'ridan-to'g'ri tabiati ko'proq foydalanish bilan bog'liq bunday vositalardan. Bolalar o'zlarining his-tuyg'ularini va istaklarini ularga bildirishlari onasi yosh xususiyatlariga bog'liq. Agar siz boshqalarning madaniyatini ko'rib chiqsangiz millatlar, ular shuningdek, aloqa vositalarining bir qismi ekanligini ko'rishlari mumkin turli millatlarda turli maqsadlarda foydalanilgan. Agar bolgarlar tasdiqlashga harakat qilsalar bir narsa, ular boshlarini silkitib, boshlarini burishdi. Ma'lumki, bu O'zbeklar, ruslar va ba'zi boshqa millatlar aksincha. Og'zaki bo'lmagan aloqada, suhbatdoshlarning fazoviy holati ham muhim. Masalan, ayollar ko'proq hissiyotlarga berilib ketganligi sababli, ular moyil gaplashayotganda bir-biringiz bilan suhbatlashing va erkaklar orasida doimo bo'sh joy mavjud. Olimlar, bolalar kabi yuzma-yuz mashg'ulot o'tkazish afzalroq ekanligini aniqladilar ular o'quvchilar o'rtasida ham mas'uliyatni ko'proq his qilishadi. Hissiy guruhning holati, shuningdek, hissiy almashinuv tufayli ijobiy bo'lgan va bolalarning mavzu va boshqalari bilan munosabatlari yaxshilanadi.

XULOSA

Shunday qilib, aloqa uchun ichki psixologik mexanizmni tashkil qiladi, jamiyatdagi odamlarning o'zaro ta'siri. Bundan tashqari, rivojlanayotgan zamonaviyni hisobga olgan holda o'rniga demokratik munosabatlar, jamoaviy qarorlarni qabul qilish zarurati individual qaror qabul qilish, bu ishning muhim omillaridan biri mahsuldorlik va samaradorlik.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

REFERENCES

1. Sayfullaeva R.R., Mengliyev B.R., Bogieva G.H., Kurbanova M.M., Yunusova Z.K., Abuzalova M.K. Modern Uzbek Literary Language. Textbook - T.: Science and Technology, 2009. -416 p

2. Safarov Sh. Speech communication system. Universal and ethnically specific. Sama exical relations. -T .: Teacher, 1996.

3. Klyuev E.V. Speech communication. M.: PRIOR, 1998.

4. Knapp M.L. Non-verbal communication. M .: PRIOR. 2000

5. Safarov Sh. Speech communication system. Universal and ethnically specific. Samarkand.. 1991.-172 p

Mahmud YO‘LDOSHEV

“Tafakkur” jurnali, 2019-yil 3-so

Urf-odat va marosimlar

Namangan viloyati aholisi turmush tarzida qadimiy falsafiy, diniy, taqvimiy tasavvurlari hamda xo'jalik an'analari bilan bog'liq urf-odat, marosim va bayramlar mavjud. Jamoaviy hayot o'zida turli an'analarni mujassam etgan. Ular asrlar mobaynida ajdodlardan avlodlarga meros bo'lib kelmoqda. Mazkur urf-odat va marosimlarni taqvimiy, mehnat, oilaviy va diniy kabi guruhlarga bo'lish mumkin. Ushbu qadimiy an'analar o'zida yangicha ko'rinishlarni ham mujassam etgan holda xalqimiz turmush tarzida hozirga qadar yashab kelayotgan bo'lib, ular quyidagilardan iborat:

Navro'z, Mehrjon, lola sayli, boychechak sayli, sunbula sayli, gul bayrami, suv sayli, qum sayli, qor xat, yerga urug' qadash, oblo baraka, hosil bayrami, uzum sayli, qovun sayli, chorvani yaylovga haydash, jun qirqimi, chorvani qishlovga qaytarish, to'l olish, beshik to'yi, soch olish, birinchi qadam, sunnat to'yi, muchal to'yi, nikoh to'yi, Qurbon hayiti, Ramazon hayiti, Laylat ul Qadr, Payg'ambar yoshi, Mavlud, Bibi Mushkulkushod...Mazkur urf-odat va marosimlar o'zbek xalqi etnomadaniyatida muhim o'rin tutadi. Ularning tarixiy ildizlari qadimgi davrlarga borib taqalib, tarixning turli bosqichlarida ba'zan tazyiqlarga uchrab, ba'zan yangicha ko'rinish olib, hozirga qadar yetib kelgan. Bunga misol tariqasida Navro'z, Mehrjon, Darveshona kabilarni olishimiz mumkin. Qo'sh chiqarish Chigit ekish, Mehrjon Hosil bayrami, Birinchi chanoq kabilar bilan almashgan.

Navro'z udumlari va urf-odatlari

Xalqimizning turmush tarzida yil taqvimi bilan bog'liq turli xil udumlar, urf-odat va marosimlar mavjud bo'lib, ularning barchasi Sharq xalqlarining quyosh taqvimidagi birinchi kun bo'lmish Navro'z (Nav-Yangi, Ro'z-kun) bayramidan boshlanadi. Biz katta tantanalar bilan nishonlayotgan ulug' ayyom, bahor bayrami - Navro'zni ajdodlarimiz tabarruk kun deb bilib, uni katta quvonch va xursandchilik bilan o'tkazishga harakat qilganlar. Navro'z Yer haqidagi dastlabki ilmiy-geografik tasavvurlar paydo bo'lgan zamonlardan boshlab shakllangan bo'lib, dastlab ushbu bayramni o'tkazish o'troq dehqonlarda, so'ngra yarim o'troq va ko'chmanchi turkiy xalqlarning ham urf-odatlariga aylangan. O'rta asr muarrixlari uning vujudga kelish tarixini bundan uch, uch yarim ming yil oldin bo'lgan deb yozgan bo'lsalar, zamonamiz tarixchilari Navro'zning tarixiy ildizlarini tosh asri(er.av.10-5 ming yillar)ga borib taqaladi, degan xulosani bildiradilar.
Tarixiy ildizlari juda chuqur bo'lgan ushbu bayram Markaziy Osiyo va O'rta Sharq mamlakatlarida ancha qadim davrlardan tarkib topgan tantana bo'lib, uning qadimiy an'ana ekanligini isbotlovchi qator tarixiy yozma manbalar va tarixiy asarlar mavjud. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy, Abu Mansur Salabiy, Umar Hayyom singari adiblarning tarixiy, ilmiy va adabiy asarlarida Navro'zning kelib chiqishi, uning o'ziga xos qadimiy rasm-rusumlari va marosimlari to'g'risida qiziqarli ma'lumotlar mavjud. O'rta asrlarning mashhur qomusiy olimlari asarlarida Navro'zning kelib chiqish tarixi afsonaviy shohlar Qayumars, Jamshid va Sulaymon bilan bog'lab talqin qilinadi. Navro'z bayram tarzida nishonlana boshlangandan beri o'tgan turli hukmdorlar va davlat xizmatida bo'lgan yuqori martabali tarixiy shaxslar ham ushbu bayramni nishonlashga turfa xil munosabat bildirganlar. Zamonamizda esa mazkur milliy bayramga juda katta e'tibor berilib, turli hududlarda o'ziga xos tarzda nishonlanmoqda. Jumladan, Namangan viloyatining barcha tumanlarida ham bahor kelishi bilan yoshu-qari ushbu bayramni intiqlik bilan kutadilar va unga tayyorgarlik ko'radilar. Navro'z bilan bog'liq udumlarni ikkiga: bayramdan oldin va bayramdan keyin o'tkaziladiganga bo'lish mumkin. Bayramgacha bo'lgan tadbirlarga ekin-tikin ishlariga tayyorgarlik ko'rish, o'chalar, hovli-joylar, ziyoratgoh va mozorlarni tozalash, bayram taomlarini pishirish kabilar kiradi.
Navro'z oldidan viloyatimizning barcha tumanlarida ko'chalar, qishloq qabristonlari, atrof-muhit tozalanib, yangi yilning barcha uchun xayrli kelishini Ollohdan so'rab "xudoyi", "darveshona" kabi marosimlar o'tkaziladi. Odamlarning o'zlari ham yangi yilni poklangan holda kutib olishga harakat qiladilar. Shu bilan birgalikda barcha sug'orish tarmoqlari loyqadan hashar usulida tozalanib, suv yo'llari ravon qilinadi. Ajdodlarimiz qadimdan erta bahorda yangi yilda suvning mo'l-ko'l bo'lishini niyat qilishib, qurbonlik marosimlarini o'tkazib kelganlar. Mazkur an'analari hozirga qadar o'z ahamiyatini yo'qotgan emas. Xalqimizning qadimiy an'anasiga ko'ra, Navro'z bayrami hut oyining oxirgi kechasi oila davrasida o'tkaziladigan "qozon to'ldi" udumi bilan boshlangan. U sof oilaviy udum bo'lib, har bir xonadon o'z imkoniyati doirasida tansiq taomlar tayyorlab, o'tgan ajdodlar ruhiga "is" chiqaradilar. "Qozon to'ldi" oqshomida barcha idishlar suvga to'ldirib qo'yilgan. Xalq qarashlariga ko'ra, suv to'ldirilgan idishlarga tangrining marhamati bilan qut-baraka to'ladi deb tasavvur qilingan.
"Qozon to'ldi" oqshomida har bir xonadon qozonlarini to'ldirib biror lazzatli taom tayyorlasa, kelayotgan yilda hosil mo'l bo'ladi degan qarashlar mavjud bo'lib, uning tarixiy asoslari "Avesto"da qayd qilingan "Xamaspaeta" bayrami bilan bog'lanadi. Qadimda bu udum ezgu ruhlarning yangi yil arafasida o'zlari yashagan xonadonga tashrif buyurishi bilan aloqador marosim sifatida o'tkazib kelingan. Bayram dasturxonlarining bezatilishi xo'jalik mashg'ulotlari bilan ham bog'liq bo'lgan. Masalan, dehqonlarning dasturxoni ziroatchilik ne'matlari bilan to'lsa, chorvadorlarning dasturxonida go'sht va sut-qatiq mahsulotlari ko'proq bo'lgan.Uy bekalari ushbu kunda har yilgi odatlariga ko'ra "uy ko'taradilar". Ya'ni uydagi gilam, kigizlarni tashqariga olib chiqib yoyadilar, hammayoqni supurib-sidiradilar, qishi bilan isingan sandallarni olib tashlab, o'rnini tuproq bilan ko'mib, tekislaydilar. Shu kuni tanadagi bodni quvib chiqarish uchun marosimiy o'rik turshagidan tayyorlangan sharbat ichiladi. XIX asrda Qo'qon xonligida yangi yil bayrami - "Sari-sol"da xon haramiga o'rik turshagidan tayyorlanadigan sharbat uchun ma'lum miqdorda shakar va o'rik turshagi ajratilishi to'g'risidagi ma'lumot ham fikrimizni isbotlaydi.
Mirishkor dehqonlar Navro'z arafasida yetti taxtacha ustiga bug'doy, arpa, sholi, jo'hori, tariq, javdar, mosh kabi donli ekinlarning urug'larini yoyib qo'yib, har kuni suv sepib turganlar. "Qozon to'ldi" kuni ana shu donlarning unishiga qarab, kelayotgan mavsumda qaysi ekindan mo'l hosil olish mumkinligini chamalaganlar. Ushbu odat dastlab sosoniylar davrida shoh saroyida o'tkazilgan bo'lib, yangi yilning qanday kelishini oldindan taxmin qilganlar. Bulardan tashqari Navro'z bayrami boshlanadigan kun - 21 martning haftaning qaysi kuniga va qaysi muchal hayvoniga to'g'ri kelishiga qarab ham kelgusi yil to'g'risida turli tahmin, bashoratlar qilingan.
Farg'ona vodiysida tabiatda bo'layotgan o'zgarishlarga alohida e'tibor beruvchi sinchilar - sinchkov kishilar tabiat alomatlari hamda uzoq o'lkalarga uchib ketgan qushlarning qaytib kelish vaqti va ularning tashqi ko'rinishlarini kuzatib yangi yilda ob-havoning qanday bo'lishi to'g'risida turli taxminlarni bildiradilar. Shu bilan birgalikda Yangi yilning dastlabki kunlari ham yangi yilning qanday kelishini bildirgan. Masalan, ozarbayjonlarda Navro'zning birinchi kuni bahorni, ikkinchi kuni yozni, uchinchi kuni kuzni, to'rtinchi kungi ob-havo esa qishning qanday kelishini bildiradi. Har yili Navro'z bayramida doshqozonlarda sumalak, halim va boshqa bahoriy taomlar pishiriladi.
Ushbu taomlar ichida eng keng tarqalgani sumalak bo'lib, bu taomni tayyorlashning o'zi alohida bir marosim hisoblanadi. "Sumalak" kalimasi "sharbat uchun undirilgan arpa" yoki bug'doy ma'nolarini anglatuvchi qadimiy turkiy so'z "suma"dan kelib chiqqan. Muhammad Husayn Burxonning "Burxoni qot'i" asarida (1650 y) "samanu - holvaytarga o'xshagan narsa, uni ko'klagan bug'doy o'simtalarining shirasidan tayyorlanadi", deb izohlanadi. Sumalak pishirish ishlariga yoshi ulug', ko'p farzandli, xalq orasida katta hurmat qozongan ayollar yetakchilik qilishi va sumalak o'chog'idan odamlardagi shamollashni haydovchi vosita sifatida foydalanib, farzand ko'rmayotgan juvonlarning sumalak o'chog'iga kirib o'tirishlari sumalakning hosildorlik kulti bilan bog'liq ekanligini tasdiqlaydi. Ulkan qozonlar qadimdan muqaddas sanalib, ularda tangrilar sharafiga maxsus taomlar pishirilgan. Serhosillik timsoli hisoblangan bunday qozonlarda pishirilgan sumalakdan tanovul qilgan kishiga yil bo'yi omad, qut-baraka yor bo'ladi degan qarashlar mavjud bo'lgan. Bir idishda taom iste'mol qilish odamlarni o'zaro yaqinlashtiradi degan qadimiy qarashlarga hamohang holda bitta qozonda bayram taomlarini tayyorlash ham kishilarni g'oyaviy jihatdan birlashtiradi deyishimiz mumkin.
Pop tumani Tepaqo'rg'on qishlog'ida 21 mart kuni bir sinfda o'qigan tengqurlarning barchasi biror xonadonda to'planib, sumalak pishiradilar va tonggacha o'yin-kulgi qiladilar. Sumalak pishirilayotgan boshqa joylarga ham tashrif buyurishib, hamqishloqlarini bayram bilan tabriklaydilar. Bu kabi odatlar hamqishloqlar o'rtasidagi o'zaro mehr-oqibatni yanada kuchaytiradi. Navro'z bayrami kuni kishilarning biror bir mehnat turi bilan shug'ullanishi ma'qullanmaganligi bois yoshu-qari bu kunni bayram tarzida, xursandchilik bilan nishonlashga harakat qilgan. Butun dunyo xalqlarida mavjud bo'lgan "birinchi kun magiyasi"ga ko'ra yangi yilning birinchi kuni qanday kutib olinsa, yil bo'yi o'sha kayfiyat odamlarga hamroh bo'ladi degan qarashlar mavjud. Bayram kuni erta tongdan odamlar olamdan o'tgan ajdodlarini xotirlaganlar, muqaddas joylar-mozorlarni, ota-onalari, qarindosh-urug'larini ziyorat qilganlar. So'ngra bayram saylgohiga boradilar. U yerda turli tomoshalar: uloq, kurash, dorbozlik o'yinlari kechga qadar davom etgan. Bolalar turli ranglarga bo'yalgan tuxumlarni urishtirib, varrak uchirish musobaqalarini o'tkazishgan. Bayramda o'rgatilgan xo'roz, it, qo'chqor, tuyalarni o'zaro urishtirish kabi tomoshalar bo'lgan. Qadimdan odamlar urushayotgan hayvonlarni hosiyatli va hosiyatsizga bo'lishib, ularning qaysi biri yutib chiqishiga qarab yangi yilning "xosiyatli" va "xosiyatsiz" kelishini tahmin qilganlar. Qiz-juvonlar esa qishloq chetidagi bog'larda qadimiy odatlardan bo'lgan arg'imchoq-halinchak uchganlar. Arg'imchoq uchish dunyoning boshqa xalqlarida ham mavjud bo'lib, balog'atga yetganlik ramzi hisoblanadi. Namangan viloyatida arg'imchoq arqonlari asosan o'rik daraxti shohlariga bog'lanib, halinchak uchayotganlar iloji boricha balandroq uchib, eng baland shohchadagi o'rik guli yoki g'o'ra(dovuchcha)ni uzib olishga harakat qilganlar. Kimki bunga erishsa uning barcha istaklari ro'yobga chiqadi, deb qaralgan. Qadimdan Navro'z bayrami qishloq joylarda dalaga qo'sh chiqarib, urug'lik don sepish bilan yakunlangan. Ushbu marosimlar ham bir necha bosqichlardan iborat bo'lib, "shohmoylar", "urug' sepish", "qo'sh oshi" kabilarni qamrab oladi. Mazkur marosimlarning tarixiy ildizlari mil. av. III ming yillik oxiri II ming yillik boshlariga borib taqaladi va qadimiy e'tiqodlar bilan bog'liq bo'lib, haftaning belgilangan kunlarida o'tkazilgan.
Dalaga birinchi qo'sh chiqarilgan kuni Buvoyi Dehqonga atab biror bir hayvon, ko'pincha qo'chqor so'yilgan va marosimiy taom tarzida "qo'sh oshi", "qo'sh go'ja", "xudoyi sho'rva" pishirilgan. Namangan viloyati Mingbuloq tumani Qayrog'ochovul qishlog'idagi qoraqalpoqlar orasida esa yerga urug' qadashdan oldin dala boshida jonliq (odatda xo'roz) so'yiladi. Yil barakali, unumli kelsin degan niyatda bu ishni bo'ydoq o'spiringa bajartirganlar. Eng keksa usta dehqon fotiha berganidan so'nggina xudodan mo'l-ko'l hosil so'rab, yaxshi niyatlar qilishib ishga kirishilgan. Qurbonlik hayvon go'shtidan palov yoki sho'rva kabi taomlardan biri tayyorlangan. "Qozon to'ldi" kungi "is" yog'iga bo'g'irsoq, o'yma-qatlama pishirilgan yog' bilan ho'kiz shoxlarini, bo'yinlarini hamda bo'yinturuqni moylaganlar. Keksalarning aytishicha, shunday qilinsa ho'kiz muguzlari baquvvat, bo'ynini bo'yinturuq yara qilmaydigan, ho'kizlarning o'zi esa mehnatdan charchamaydigan bo'ladi.
Zamonamizda ham yangi yildagi birinchi ish kunida dalalarda yoki muqaddas hisoblangan ozor va ziyoratgohlarda xudoyi qilish odati mavjud bo'lib, Kosonsoy tumanidagi Sad piri komil, Chust tumanidagi Buonamozor mozorlari shular jumlasidandir. Shuningdek, joylardagi mashina traktor parklarida ham yil bo'yi qishloq xo'jaligi texnikasining soz ishlashi uchun "temirchilik piri" hisoblangan Dovud payg'ambarga atab qurbonliklar qilinmoqda. Birinchi qo'shni qishloqning keksa, hurmatli, piru-badavlat oqsoqollaridan biri solgan. Umuman olganda, dehqonchilikda har qanday ishning boshida Bobodehqon ramzidagi keksa kishilar turgan. Oqsoqol kuchi yetishiga qarab bir, uch yoki besh marta, umuman toq marta borib kelgan, so'ngra ho'kizlar toliqishining oldini olish maqsadida birinchi haydov kuni tugatilgan. Marosimdan so'ng barcha dehqonlar ho'kizlarini yetaklab o'z uylariga qaytganlar va bayramni davom ettirganlar.
Umuman olganda "qo'sh chiqarish", "shoh moylar", "qo'sh oshi", "urug' sepish" nomlari bilan aytiluvchi marosimlar dehqonlarning yangi yildagi birinchi ish kuni bo'lib, "birinchi kun magiyasi" bilan bog'liq holda iloji boricha xursandchilik bilan kutib olishga harakat qilingan. Necha ming yillik tarixga ega bo'lgan Navro'z bayramini tahlil qilar ekanmiz, u bilan bog'liq marosimlar orasida quyidagi umumiylikni ko'rishimiz mumkin: olov yoqish; bir-birlariga suv sepish yoki cho'milish; bashorat qilish; o'rik turshagi suvini yoki afsun, duo o'qilgan suv ichish; "qozon to'ldi" marosimi; pishirib, turli ranglarga bo'yalgan tuxumlar bilan bog'liq odatlar; baland joylar-tepaliklarga, mozorlarga, muqaddas joylarga chiqish, ziyorat qilish; bir-birlarini va ota-onalarni yo'qlash; qiz-juvonlarning arg'imchoq uchishlari; shahardan tashqarida sayl, uloq, kurash uyushtirish... kabilar.
Yuqorida keltirilgan Navro'z bilan bog'liq barcha odatlar zamirida xalqning yagona ezgu niyati - yangi yil hosildorlik, mo'l-ko'lchilik yili bo'lsin, degan umid-istagi yotadi. Qadimgi ajdodlarimizning dunyoqarashi, ma'naviy saviyasining yorqin na'munasi bo'lgan Navro'z tabiat va hayotning qayta tug'ilishi bilan birga, poklik va shodlik, ma'naviyat va birdamlik, milliy iftixor, o'zlikni anglash va hamjihatlik ramzi hisoblanib, bahoriy marosimlarni boshlab beradi va butun bir faslni o'z ichiga qamrab oladi.

Gul sayillari

Navbatdagi bahorgi marosimlar, ya'ni tabiatni ulug'lash va o'simliklar kulti bilan bog'liq an'analar zamirida "hayot daraxti", "tabiatning o'lishi va qayta jonlanishi" bilan bog'liq qarashlar yotadi. Aynan mazkur qarashlarda tabiatning uyg'onishi, tog' va qir-adirlarda turli gullarning ochilishi munosabati bilan o'ziga xos fenologik taqvim shaklida o'tadigan turli sayillarda namoyon bo'ladi.
Gul bilan bog'liq shu kabi sayillar qadimdan xalq orasida nishonlanib kelingan. Ular jumlasiga boychechak, lola, sumbula sayli kabilarni kiritishimiz mumkin. Mazkur sayillarning barchasi shahardan tashqarida, tabiat qo'ynida bo'lib o'tgan. Rus tadqiqotchisi V.P. Nalivkinning yozib qoldirgan ma'lumotlariga ko'ra, Namanganda XIX asr oxirida mart, aprel oylarida qatorasiga uch yoki to'rt juma shahar aholisi shahardan tashqariga sayil uchun chiqqanlar. Mazkur sayillarda ko'chma savdo do'konlari, oziq-ovqat, non, choy va shirinlik rastalari faoliyat yuritgan. Ayollar va erkaklar alohida alohida joylarda hordiq chiqarganlar.
Bahor darakchisi bo'lgan - boychechak, lola bilan bog'liq marosimlar Chust, Yangiqo'rg'on, Kosonsoy va To'raqo'rg'on tumanlarida hozirga qadar o'tkaziladi. Bolalar boychechakni avval keksa yoshdagi qariyalarga berishadi. Chunki, bu gul ular uchun qadrli bo'lib, qishdan eson-omon chiqqanligidan, yana bahor kelganidan, yangi hayot boshlanganidan darak bergan. Namangan shahri va uning atroflaridagi qishloqlarda ham bolalar qir, adirlardan boychechak terishib, belbog' yoki ro'molga solishib qishloq xonadonlarini aylanganlar va:

Boka-boka boy, boy tilla,

Uyingizga tosh tilla,
Xudoyim o'g'il bersin,
Kattasini oti Rahmatilla,
Kichigini oti Ismatilla, - deb qo'shiq aytganlar. Qaysi xonadonga borishsa, uy egalari boychechakni yuz-ko'zlariga surtib, "Omonlik-omonlik, hech ko'rmaylik yomonlik, yanagi yil shu kunlarga eson-omon etaylik",- deb yaxshi niyat qilganlar va bolalarga meva-cheva hamda turli shirinliklar hadya qilganlar.
Mazkur odatlar hayotning davomiyligi va zamon charxpalagining aylanishi ramzi hisoblangan. Bahorgi sayillardan yana biri "Sunbula sayli" Chust tumanidan boshqa hududlarda uchramaydi. Islomiy qarashlarga asoslangan mazkur sayil erta bahordan boshlangan. Sunbul sayli islom olamida mashhur bo'lgan sahobalardan biri Xoja Abdurahmon ibn Avf nomi bilan bog'liq ziyoratgohdan boshlanib, Sunbul g'orida nihoyasiga yetadi. XX asrning 80- yillaridan boshlab ushbu sayilga alohida e'tibor berilgan. Asosiy sayil may oyida bo'lib o'tadi. Sayil ishtirokchilari dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar hamda savdogarlardan iborat bo'lgan. Bunday sayillar bahoriy marosimlarning hayotning davomiyligi, tabiatning o'lishi va qayta jonlanishi kulti bilan bevosita bog'liq bo'lib, o'zida qadimgi ajdodlarimizning dunyo to'g'risidagi falsafiy qarashlarini mujassamlashtirgan. Transformasiyaga uchrab, bizning zamonamizga qadar rivojlanib keng xalq ommasi tomonidan keng ko'lamda nishonlanib kelayotgan marosimlardan biri "Gul bayrami" hisoblanadi. Mazkur gul bayrami O'zbekistonda mashhur bo'lib, respublikaning boshqa hududlarida bu kabi marosim o'tkazilmagan. Ushbu bayram ilk marotaba XX asrning 60- yillarida o'tkazilgan. Unda havaskor gulchilar mahalliy nashrlar, radio, madaniy-ma'rifiy uchrashuvlar orqali shahar aholisini hovli va shahar ko'chalarini chiroyli gullar bilan bezatishga chaqirganlar. Tezda "Namanganni gullar shahriga aylantiramiz" shiori ostida keng ko'lamdagi ishlar boshlanib ketgan. Namangandagi A. S. Pushkin (hozirgi Bobur) nomli istirohat bog'ida eng yaxshi gul yetishtirish musobaqasi o'tkazilishi e'lon qilingan. 1961 yili unda 16 nafar gulchilar ishtirok etgan.
Hozirda yaxshi bir an'anaga aylanib ulgurgan ushbu bayram kunlari (ko'pincha avgust oyining ikkinchi yarmida 2 kun - shanba va yakshanba kunlari) istirohat bog'ida gulchilarning fotoko'rgazmalari, havaskor gulchilarga maslahat beruvchi navbatchi mutaxassis gulchilar tashkil etiladi. Mazkur bayram viloyat, vodiy, hatto Respublika mehnatkash aholisi tomonidan uzoq vaqt kutiluvchi bayramlardan hisoblanib, odamlar o'z oilalari bilan ishtirok etadilar.
Gul bayrami aholining estetik ehtiyojini qondirish bilan birga shaharni yaxshilikka burkashi bilan ham katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Shuningdek, mazkur bayram bahoriy marosimlar singari o'zining etnoekologik jihatlari bilan ham ajralib turadi. Chunki, bayramga tayyorgarlik bir-ikki hafta oldin boshlanib, unda shahar ko'chalari tozalanadi. Bular esa tabiatni asrash bilan bog'liq an'anaviy qadriyatlarning hamon davom etayotganligini ko'rsatishi bilan birga ezgulikning yovuzlik ustidan g'alaba qozonishida odamlar tomonidan unga quvvat berish kabi ramziy ma'nolarga ham egadir.
Namanganda hozirga qadar davom etib kelayotgan "gul bayrami" taqvimiy urf-odat va marosimlar tarkibidagi gul bilan aloqador sayillarning transformasiyaga uchrab, yangicha shakl olgan ko'rinishlaridan bo'lib, o'zbek xalqi ma'naviyatini o'ziga xos tarzda namoyon qiladi. Milliy ma'naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasi asosiy vazifa qilib qo'yilgan bugungi kunda ma'naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta'sir o'tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilish jarayonida bu kabi bayramlarning keng targ'ib qilinishi maqsadga muvofiqdir.

Tut sayli

Bahorning oxirlarida nishonlanuvchi taqvimiy marosimlardan yana biri "Tut sayli" hisoblanadi. O'rta Osiyo xalqlari qadimdan tutni nihoyatda e'zozlab, qadrlab, uni muqaddas hisoblaganlar hamda tut daraxti o'sgan hovli fayzli, barakali va omadli sanalgan. Tut daraxti va uning mevasini qadrlashga bag'ishlangan eng katta tadbir - tut sayli deb atalgan va u asosan katta tutzorlari bor joylarda o'tkazilgan. Bu sayilni o'tkazishning barcha joylarda birday amal qilinadigan qat'iy tartiblari ham mavjud emas. Odamlarning o'z bog'laridagi tut mevasini terib yeyish oddiy hol bo'lsa, tevarak-atrofdagi tutzorlarga ommaviy chiqish - "Tut sayli", ya'ni katta bayram hisoblanadi.
Er-xotin Nalivkinlarning ma'lumotlariga ko'ra, vodiyning tog'li hududlarida, masalan, Chust uezdi aholisi tut daraxti mevalarini terib olishib, shinni va tut tolqon tayyorlaganlar.
Mazkur sayil oila yoki bir necha qo'ni-qo'shnilar ishtirokida uyushtirilgan bo'lsa-da, o'ziga xos xursandchilik bilan nishonlangan. Sayil davomida marvarak, balx tuti kabi shirin va yirik tut mevalari qoqilib, shinni va qoqi tayyorlangan. Mazkur sayilda asosan ayollar va bolalar ishtirok etganlar. "Tut sayli"ni o'tkazish davomida odamlar qish uchun kerakli oziqlik hozirlaganlar, shuningdek, o'yin-kulgi qilishib, dam olganlar, tomoshalar va musobaqalar uyushtirganlar. Xullas, tut sayli kishilarga moddiy va ma'naviy foyda keltirgan.

Qovun sayli

Hosilni yig'ishtirib olish bilan bog'liq marosimlar turli tuman bo'lib, ulardan biri - "qovun sayli"dir. Qovun sayli o'rta asrlarda katta tantanalar bilan o'tkazilgan. Poliz mahsulotlari pisha boshlagan vaqtda dehqonlar qishloq oqsoqollari, qo'ni-qo'shni va yoru birodarlarini bir kun oldin:
"Ertaga falon vaqtga paykalga qovun sayliga boringlar", - deb taklif qilgan. Bunga oldindan tayyorgarlik ko'rilgan. Saharda kun isib ketmasidan oldin dehqonlar eng sara, band bergan qovunlardan uzib salqin joylarga olib qo'yilgan. Shuningdek, kelgan mehmonlar uchun biror mazali taom ham pishirilgan. Sayilga oqsoqollar, bolalar, barcha taklif etilgan. Sayilda erkaklar askiya aytishib, suhbatlashib o'tirganlar. Taomdan so'ng oqsoqollar dehqonning hosiliga baraka tilab duo qiladilar va hosil yig'imiga ruxsat beradilar. Sayil ishtirokchilari eng shirin qovunlar bilan mehmon qilingan.
Bog'dorchilikka ixtisoslashgan hududlarda "olma sayli", "uzum sayli", "anor sayli", "anjir sayli" kabi bayram sayillari o'tkaziladi. Bu kabi sayillarning qadimgi xorazm va so'g'dliklarda ham o'tkazilganligi Beruniy ma'lumotlarida qayd etilgan bo'lib, unga ko'ra qadimda "qovoq bayrami" va uzum bilan bog'liq bayramlar nishonlangan.

Mehrjon

O'zbeklar orasida kuzgi tengkunlikda o'tkaziluvchi qadimiy taqvimiy bayram "Mehrjon" dehqon va chorvadorlarning eng tantanali ravishda o'tadigan bayramlaridan biri sanalgan. Abu Rayhon Beruniy o'z asarlarida "Quyosh va oy falakning ikki ko'zi bo'lganidek, Navro'z va Mehrjon zamonning ikki ko'zidir", - deb bejiz ta'kidlamagan.

Mazkur bayram qadimiy forslar taqvimidagi yettinchi oyning nomidan olingan bo'lib, 23 sentyabrdan 22 oktyabrgacha bo'lgan davrni o'z ichiga olgan. Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida yozilishicha "..."mehr" - Quyosh nomi, Quyosh shu kuni olamga zohir bo'lib, (bayram) uning nomi bilan atalgan". Beruniyning ta'kidlashicha "Zardusht Mehrjon bilan romro'z (ushbu oyning 21 kuni)ni birga hayit qilishni buyurgan. Keyinchalik mazkur bayram huddi Navro'zdagi singari bir oy davomida aholining turli tabaqalari o'rtasida besh kundan bayram qilingan". Demak, qadimdan "Navro'z" yangi yil va yangi ish mavsumining boshlanishi sifatida tantana qilingan bo'lsa, "Mehrjon" o'simliklar dunyosining o'sishdan to'xtab, "uyquga ketishi" va mehnat mavsumining yakunlanishi sifatida bayram qilingan. Hozirda esa "Mehrjon" o'zining asl ma'nosini yo'qotib, "birinchi chanoq", "paxta bayrami" va hosil bayramlariga bo'lingan holda davom etmoqda.

Xalqimizda har bir meva yoki sabzavotga bag'ishlangan alohida sayillar bilan bir qatorda, ularning barchasiga bag'ishlab bir yo'la o'tkaziladigan bayram ham bo'lgan. U "Hosil bayrami", "Hosil to'yi" yoki "Xirmon to'yi" deb atalgan. Bu bayramlar mehnat mavsumlari yakunlanib, dehqonlarning bo'sh vaqtlarida uyushtirilgan. "Hosil bayrami" tomosha - o'yinlarga juda boy bo'lganidan, katta sayilga aylanib ketgan. Hozirgi davrda bunday bayramlar tuman markazlarida o'tkazilib, ularda karnay-surnaychilar, polvonlar, dorbozlar, turli ansambllar ishtirok etadilar. Shuningdek, bu kabi bayramlarda o'zbek xalqi an'anaviy o'yinlaridan bo'lgan uloq - ko'pkarining o'tkazilishi odamlarga o'ziga xos xursandchilik baxsh etadi. Hozirgi davrda oldiga qo'ygan rejalarini amalda bajara olgan tumanlarda har yili mehnat mavsumi yakunlanganidan so'ng navbati bilan "Hosil bayram"lari o'tkazilib kelinmoqda. Hosil yig'imi oldidan o'tkazilib kelinadigan marosimlar zamirida shukronalikka xos ko'rinishlar mavjud bo'lishi bilan birga hosilni magik himoyalash yoki unga qo'yilgan tabuni olib tashlash kabi g'oyalar ham yetakchilik qiladi.

Qor xat

Dunyoning qor yog'uvchi barcha hududlarida birinchi qor yoqqanida xursandchilik bilan "qor bo'ron" o'yinlari boshlangan. Bunday o'yinlar o'zbeklarning taqvimiy marosimlari tarkibida ham mavjud. Bundan tashqari, birinchi marta qor yog'ishi bilan bog'liq bo'lgan "Birinchi qor" nomli odat keng tarqalgan. "Qor xat" odati qadimdan keng tarqalgan an'ana bo'lib, hozirga qadar davom etib kelmoqda. Odamlar belgilangan shartlarga ko'ra, "qor xat"ni o'ziga yaqin kishilardan, ya'ni do'stlari yoki qarindoshlaridan biriga yozadilar va sezdirmasdan ularning qo'liga berishlari yoki cho'ntagiga solib qo'yishlari kerak. Xatni muallifning o'zi yoki boshqa biror odamni yollab yetkazishi mumkin, faqat xatni berganidan so'ng borgan hovlisining chegarasidan chiqib olguniga qadar qo'lga tushmay, qochib ketishi kerak. Aks holda, u kulgili ko'rinishdagi ko'ngilsizliklarga uchrashi mumkin, ya'ni qo'yilgan shartni o'zi bajarishiga to'g'ri keladi. Maktubni "bilmay" qabul qilgan kishi xatni olib kelgan odamni hovlisining chegarasidan chiqmay turib ushlab olib, xatni uning qo'liga qaytara olmasa, xatda yozilgan shartlarni o'zi bajarishga majbur bo'ladi. Agar "qor xat" muallifga qaytarilsa, unda ko'rsatilgan shartlarni maktub egasining o'zi bajarishi kerak. Vodiyning Chust tumani qishloqlarida "qor xat" olib keladigan odamning maqsadini xonadon egasi sezib qolsa, oldindan uning yo'liga poyloqchi qo'ygan va xat olib kelgan kishini qaytishda ushlab olib, qor bilan yuzlariga ishqalab, qiynaganlar va uning o'zini ziyofat berishga majbur qilganlar. Qor xat yozishdan asosiy maqsad "raqib"ni ziyofatga tushirish bo'lganligi uchun xatda ziyofat qachon, qaerda, necha kishiga berilishi lozimligi albatta ko'rsatilgan. Shuningdek, odatga ko'ra ziyofatga qanday taomlar va nozu ne'matlar tayyorlash sharti aytilib, unga xat muallifi bilan birga boruvchi mehmonlarning nomlari ham ma'lum qilingan. Bunday uslubdagi "qor xat"lar vodiyning deyarli barcha hududlarida yaqin vaqtlargacha o'tkazilib kelingan. Eng muhimi, birinchi qor yoqqan kuni qilingan ziyofat tufayli ginalar, xafagarchiliklar unutilishi, unda suhbat, yalla, qah-qaha avjiga chiqishi lozim ekanligi ta'kidlangan. Farg'ona vodiysida olib borilgan dala tadqiqotlariga ko'ra, bizning davrimizda yozilgan "qor xat"larda ziyofat emas, balki biror bir buyum olib berish yoki biror ko'ngilochar sayilgohlarga olib borish kabi shartlar ko'rsatilmoqda. O'yin tarzida o'tkaziluvchi mazkur marosimdan ko'zlangan asosiy maqsad aslida kelgusi yil hosilining mo'l bo'lishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan qorning birinchi bor yog'ishini tantanali ravishda nishonlash, shuningdek, ziyofat uchun tuzalgan dasturxon aslida shukronalik tarzidagi pishirilgan qurbonlik, hadya timsolini bildirgan.
Bugungi shoir va yozuvchilarning asarlarida dunyoqarash va dunyoni she'riy idrok etish yanada yuqori darajaga ko'tarilgan. Tasviriy san'at va hunarmandchilik qadimgi davrlarda boshlangan rivojlanishga nazar tashlaydi. Xolchayonning bo'yalgan loydan yasalgan figuralari inson qiyofalarining ajoyib xilma-xilligidan dalolat beradi. Ayritom budda izlari topish mumkin , ayniqsa mashhur qadimiy samoviy musiqachilar va sovg'alar tashuvchilarning suratlarini o'z ichiga oladi. Masalan janubiy viloyatlar haykaltaroshlik. O'zbekiston hukumatining qarori bilan 2000 yilda sharq miniatyura san'ati ustasi va asoschilaridan biri Kamoliddin Behzodning 545 yilligi nishonlandi. Ushbu festival 2000 yil uchun YuNESKOning festival dasturiga kiritilgan. Behzodning individual miniatyuralari hozirgi kunda dunyoning ko'plab muzeylarida va shaxsiy kollektsiyalarda saqlanmoqda.Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya "Dunyoda tasviriy san'at haqida K. Behzod faoliyatining ta'siri" da Toshkent, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Hindiston, Germaniya va Rossiya shu jumladan, dunyoning ko'plab davlatlari, olim va san'atkorlar, ishtirok etdi. O'zbekiston mustaqilligi yillarida dekorativ amaliy san'at qayta tug'ilishni boshdan kechirdi va yoshlar orasida katta shuhrat qozondi. Hunarmandchilikning asosiy turlari keramika, bo'rttirma, yog'och o'ymakorligi, oltin kashtachilik, kashtachilik, qo'g'irchoqlar, gilam to'qish, ipak tikish, ipak gilam, lakka bo'yash va qimmatbaho metallarni zarb qilishdir. Miniatyura, ochiq osmon ostidagi rasm, plakat

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1506-1513

va grafika hamda zamonaviy va tarixiy mavzudagi rasmlar o'zbek rassomchiligiga xos bo'lib, zamonaviy portretlar janri ustunlik qiladi. 1918 yilda Toshkentda tashkil etilgan konservatoriya va uning Samarqand, Farg'ona va Buxorodagi filiallari hamda musiqa akademiyasi (1934) va O'zbek davlat filarmoniyasi (1936) O'zbekistonda musiqa san'atining rivojlanishiga xizmat qiladi . O'zbekiston xalqlarining raqs san'ati doimo rivojlanib kelgan. IV - VIII asrlarda Samarqand, Buxoro va Xorazm raqqosalarining raqs san'ati butun Sharqga ma'lum bo'lgan. Bugungi kunda davlat ansambllaridan tashqari ("O'zbekiston", "Bahor", "Lazgi" va boshqalar) yana 100 dan ortiq raqs ansambllari mavjud. 35 ta davlat teatri, shu jumladan 2 ta opera va balet teatri, 10 ta musiqiy va drama va bir nechta qo'g'irchoq teatrlari mavjud. O'zbek teatr san'atkorlari va kontsert ansambllari chet elda mehmonlarning spektakllarini muvaffaqiyatli namoyish etishmoqda,masalan Germaniya, Fransiya, Slovakiya, Hindiston, Misr, AQSh va dunyoning boshqa mamlakatlarida. O'zbekiston hukumati O'zbekistonda yashovchi boshqa etnik guruhlarning milliy madaniyatlariga katta e'tibor qaratmoqda. Mustaqillikning o'n yilligida 110 ta milliy madaniy markazlar tashkil etildi. O'zbekiston nemis aholisining etnik va madaniy manfaatlarini himoya qilish uchun O'zbekiston nemislarining "Qayta tug'ilish" madaniy markazi va "Union" kichik madaniy korxonasi tashkil etildi. Xalqaro raqs ansambli ham tashkil etildi, u "German Folk Dance" xalqaro tashkilotining a'zosi. Chet davlatlarning madaniyati va san'ati kunlari muntazam ravishda o'tkaziladi. 1997 yildan buyon har ikki yilda bir marta Samarqandda o'tkazib kelinayotgan "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivali mintaqaning musiqiy hayotida alohida o'rin tutadi. Ishtirokchilar orasida dunyoning ko'plab mamlakatlaridan kelgan rassomlar va musiqachilar bor. 1995 yildan buyon har yili Toshkentda o'tkazib kelinayotgan "IlhomXX" zamonaviy musiqa va teatr festivali, xalqaro simfonik musiqa festivali (1998 yildan beri Toshkentda) bevosita bastakorlar va ularning ijodiga bag'ishlangan.

O'zbek oilasining eng muhim xususiyatlari bu mehmondo'stlik va qariyalarga an'anaviy ravishda hurmat bilan qarashdir. O'zbeklar odatda bir necha avloddan iborat katta oilalarda yashaydilar, shuning uchun yer uchastkasi bo'lgan katta xususiy uylarga afzallik beriladi. Choy marosimi kundalik hayotda mehmondo'stlikning muhim elementidir. Choy qaynatish va uni mehmonlarga berish - uy egasining mutlaq vakolati. Har doim tushlik yoki kechki ovqatga taklifnomalarni qabul qilish va o'z vaqtida yetib borish odat tusiga kiradi. Mehmonlarga tashrif buyurganingizda, mezbon bolalariga esdalik sovg'alari yoki shirinliklarni olib keling. Odatda qo'l siqish faqat erkaklar bilan salomlashiladi. Masofada o'tirgan ayollar va odamlarni o'ng qo'lni yurakka qo'yib, imo-ishora bilan boshning yengil egilishi bilan kutib

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 j ISSUE б j 2G21

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2G21: 5.723 DOI: 1G.24412/2181-1385-2G21-6-15G6-1513

olishadi. An'anaga ko'ra, qo'l siqish paytida odamlar bir-birlaridan sog'lig'i, ishdagi va uydagi ishlarning holati to'g'risida so'rashadi. Mamlakatda, mehmon kelganda, ayollar odatda suhbatni buzmaslik uchun erkaklar bilan birga stolga o'tirishmaydi. Ayollarning go'zalligiga bo'lgan ishtiyoqingizni ifoda etish va ularga qarashingizni to'g'rilash o'rinli emas. Yashash xonasiga kirishdan oldin siz poyabzalingizni yechasiz. Uy egasi tayinlagan joyni egallashingiz kerak. O'rindiq kiraverishdan qanchalik uzoq bo'lsa, shunchalik sharaflidir.

O'zbek xalqining urf-odatlari ko'p asrlar davomida o'zbeklarning etnogenezida qatnashgan barcha qabilalar va elatlarning madaniy mahorat va an'analarini birlashtirishning murakkab jarayoni natijasida rivojlanib bordi. Ular noyob, rang-barang va xilma-xildir, patriarxal oila va qabila munosabatlariga qaytadilar. Ko'plab urf-odatlar oilaviy hayotga hamroh bo'ladi va bolalarni tug'ilishi va tarbiyasi, to'ylar, dafn marosimlari bilan bog'liq. Bolalarning tug'ilishi va tarbiyasi (beshik-toji, hatna-qilich) va nikoh (fotiha-toji, to'y) bilan bog'liq urf-odatlar alohida o'rin tutadi. Ko'pincha ular islomiy marosimlarning sehrli amaliyotlar bilan bog'liq bo'lgan eski shakllar bilan birlashishini anglatadi. Islomni qabul qilish bilan ko'plab oilaviy urf-odatlar din ta'sirida bo'lib, o'zbeklar hayotiga musulmonlarning diniy urf-odatlari kirib keldi. Juma bayram kuni deb hisoblanadi, u juma masjidida umumiy namoz bilan nishonlanadi. Patriarxal urf-odatlar masjidlarda, choyxonalarda, bozorda va faqat erkak aholi ishtirok etadigan jamiyat hayotida saqlanib qoldi.

Bayram beshik-toji ("yog'och beshik") - bu birinchi marta chaqaloqni beshikka yotqizish bilan bog'liq bo'lgan marosim bayrami. Bu O'zbekistondagi eng qadimiy va keng tarqalgan marosimlardan biridir. Bayram odatda bola tug'ilgandan keyin 7, 9 va 11-kunlarda o'tkaziladi. Turli viloyatlarda bu marosim o'ziga xos xususiyatlarga ega va oilaning boyligiga bog'liq: boy oilalar ushbu tadbirni saxovat bilan nishonlaydilar, kam daromadli oilalar kamtarona bayram qiladilar. Beshik ("beshik") va chaqaloq uchun zarur bo'lgan narsalar chaqaloqning onasining qarindoshlari tomonidan ta'minlanadi. Bolaning ota-onasi, bobosi va buvisi uchun sovg'alar tayyorlanadi. Boy bezatilgan beshik, dasturxonlar, sovg'alar transport vositasiga yuklanadi va mehmonlar bilan birga surnay, karnay va romli baraban karnaylari sadolari ostida ota-onalar uyiga yuboriladi. An'anaga ko'ra, chaqaloqning bobosi avval o'zi bilan olib kelgan beshikni o'ng yelkasiga olib boradi va keyin o'g'lining o'ng yelkasiga topshiradi, keyin esa bolaning onasiga olib boradi. Ilgari, yuzlar oq un bilan qoplangan, shuning uchun mehmonlarning barcha fíkrlari toza va yaxshi edi. Mehmonlar xona ichidagi saxovatli dasturxonga taklif etiladi va mehmonlar ovqatlanayotganda, qo'shiqlar va musiqa tinglayotganda va zavqlanayotganda, bolani

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1506-1513

o'rash va beshikka yotqizish marosimi qo'shni xonada bo'lib o'tadi keksa ayollar huzuridagi amalga oshiriladi. Marosim tugashiga yaqin mehmonlar uni ko'rish uchun chaqaloq xonasiga kelishadi, sovg'alar berishadi va karavotga parvarda yoki shakar tashlashadi. Bu marosimni tugatadi va mehmonlar uylariga ketishadi.

Xatna-qilish festivali

Xatna-qilish - bu Islom tomonidan muqaddas qilingan yana bir qadimiy o'zbek odati (sunnat toji). Ushbu urf-odat o'g'il bolalarda 3, 5, 7, 9 yoshda, kamdan-kam hollarda 11-12 yoshda amalga oshiriladi. Sunnatning ijrosi jamoat tomonidan nazorat qilinadi. O'g'il bola tug'ilgan kundan boshlab ota-onalar barcha zarur narsalarni birma-bir olish orqali sunnat-toji nishonlashga tayyorgarlik ko'rishadi. Haqiqiy tayyorgarlik marosimidan bir necha oy oldin boshlanadi, bu ko'pincha toj ("to'y, katta bayram") deb nomlanadi. Qarindoshlar va qo'shnilar ko'rpa tikishda va festivalga sovg'alar tayyorlashda yordam berishadi. Bularning barchasi ko'p bolali ayollarga nisbatan qo'llaniladi. Bayram oldidan qariyalar, masjid imomi va qarindoshlari ishtirokida Qur'on suralari keltiriladi. Dasturxon yozilib, yana Qur'ondan suralar keltiriladi va qariyalar bolaga duolarini o'qiydilar. Keyin "katta festival" boshlanadi. Haqiqiy "bayram" oldidan bolani qo'shnilar, qariyalar va qarindoshlar oldida unga berilgan kiyimga kiydirishadi. Ilgari bolani berish va bolani kiyib, endi u erkak, jangchi ekanligini ko'rsatish odat edi. Har bir inson bolani tabriklaydi va unga sovg'alar va shirinliklar sepdi, keyin hamma narsa ayolning yarmida davom etadi. Xuddi shu kuni ayollar "tahurar" ni bajaradilar - ko'kragiga ko'rpa va yostiq to'plash. Bu odatda ko'p bolali ayol tomonidan amalga oshiriladi. Bu yerda milliy taomlar shudgorini ham o'z ichiga olgan mo'l-ko'l stol, marosimlarni o'tkazadi. An'anaga ko'ra, kechqurun shudgordan keyin katta gulxan yoqiladi, gulxan atrofida raqs tushadi va turli o'yinlar o'ynaladi. Festival ertasi kuni davom etadi.

Fotiha-toj (nishonlash) bayrami

Nikoh ota-onaning roziligi va marhamati bilan amalga oshiriladi va bir necha bosqichlardan iborat. O'g'il voyaga yetganida, ota-onalar munosib yosh ayolni izlay boshlaydilar. Yaqin qarindoshlar, qo'shnilar va do'stlar ishtirok etishadi. Yosh ayol topilganda, onalik va otalik xolalari yosh ayolni ko'rish, ota-onasi va bo'lajak kelinning uyidagi hayot haqida bilish uchun bahona bilan yosh ayolning uyiga borishadi. Keyin qo'shnilar va tanishlar tanlangan yosh ayolning oilasi to'g'risida so'roq qilishadi. Agar fikrlar ijobiy bo'lsa, sovchilar kelinning ota-onasiga yuboriladi. Uchrashuvning eng muhim urf-odatlaridan biri bu "fatiha-toj" (nishonlash) bayramidir. Sovchilar unashtirish uchun vaqt belgilaydilar. Shu kuni yosh ayolning uyiga shu hududda taniqli keksa erkaklar, maxalla (jamoat) rahbari va

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1506-1513

yosh ayollar yig'ilishadi. Mexmonlar tashriflarining maqsadlarini belgilab qo'ygandan so'ng, odatiy "non sindirish" boshlanadi. Shu paytdan boshlab yoshlar unashtirilgan deb hisoblanadi. "Fotiha-toj" bayrami to'y kunini belgilash bilan yakunlanadi. Vositachilarning har biriga ikkita yassi non va shirinliklar bilan dasturxon beriladi. Bundan tashqari, kuyovga va uning ota-onasiga yosh ayol tomondan sovg'alar beriladi. Darvozabonlar kuyovning uyiga qaytib kelgandan so'ng, sovg'alar ularning qo'llaridan olinadi va "sarpo korar" (sovg'alarni tekshirish) odati boshlanadi. Olib kelingan dastxonni odatda ko'p bolali ayol ochadi. Yig'ilganlarning hammasi kelinning uyidan olib kelingan pishiriqlar va shirinliklarni yeydi. Ushbu marosim nishonlash marosimini yakunlaydi. "Fotiha toj" nishonlangan paytdan boshlab va haqiqiy to'ygacha kelin-kuyovning ota-onalari mahr masalalari va to'yni nishonlash bilan bog'liq tashkiliy masalalar bilan shug'ullanadilar. To'y

To'y odati an'anaviy ravishda o'zbeklar hayotida katta ahamiyatga ega bo'lib, tantanali ravishda nishonlanadi. Barcha o'xshashliklarga qaramay, turli viloyatlarning o'ziga xos xususiyatlari bor. To'y odatlarining asosiy momenti kelinning ota-onasining uyidan kuyovning uyiga o'tishi. To'y kuni kuyovning uyida tayyorlanib, kelinga yuboriladigan to'y shudgori tayyorlanadi. Shunga o'xshash narsa kelinning uyida sodir bo'ladi. To'y kuni imom yosh er-xotin uchun «Xutbai nikoh» (nikoh ibodati) ibodatini o'qiydi, shundan so'ng yosh er-xotin Xudo oldida er va xotin deb e'lon qilinadi. Imom kelin va kuyovga erning vazifalari va xotinning vazifalari to'g'risida ma'lumot beradi. Odatda yoshlar nikohdan keyin fuqarolik nikohlarini ro'yxatdan o'tkazish uchun ro'yxatga olish idorasiga borishadi. To'y kuni kuyov sarpo kiyadi (to'y uchun berilgan kiyim va poyafzal), shundan so'ng kuyov va uning do'stlari kelinning ota-onasi bilan ularni kutib olish uchun borishadi. Kuyov va uning do'stlari qaytib kelgandan so'ng, kelin ham keladi. Kuyovnikiga ketishdan oldin, ota-onasi bilan ajrashish odati kelinning uyida sodir bo'ladi. Kelin bilan birga eng yaqin do'stlari boradi. Ular qo'shiqlar kuylashadi ("ulanlar" va "jor-jor"). Kelin kuyovning uyiga kelganida, haqiqiy to'y bayrami boshlanadi. To'y oxirida kuyov kelin bilan birga yosh kelin va kuyov uchun mo'ljallangan xonaning eshigiga boradi. Xona oldida kelinni «yanga» kutadi (odatda kelinning yaqin qarindoshi), kelin kiyimlarini almashtiradi, kuyov bilan uchrashuvga tayyorlanadi va «gushanga» pardasi ortida bo'ladi. Ma'lum vaqtdan so'ng, kuyov do'stlari bilan birga xonaga kirish oldida paydo bo'ladi va "yanga" hamrohligida kelin uni kutib turgan pardaga boradi. Kelinga kirish uchun uni ramziy ma'noda «yanga» dan sotib olish kerak, va tegishli savdo amalga oshiriladi. Shundan so'ng, kuyov va kelin tunash uchun yolg'iz qoladilar. «Kelin

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1506-1513

salomi» (kelinning salomi) odati erta tongdan boshlanadi. Odat boshlanganda kuyovning ota-onasi, barcha yaqin qarindoshlari, kuyovning do'stlari va yaqin mahalla old hovlida yig'ilishadi. Hammasi o'z navbatida tabriklar, sovg'alar va fotihalar bilan kelinning oldiga boring. Kelin hammaga chuqur egilib salom berishi kerak. Shunday qilib, marosim tugaydi va oilaviy hayot boshlanadi.

KIYIM-KECHAK

O'zbek xalqining o'tmishdagi kiyim-kechaklari bilan bog'liq ma'lumotlarni arxeologik qazilmalar jarayonida topilgan qadimiy katta devoriy suratlar, turli buyumlarga tushirilgan tasvirlar, o'rta asrlardagi kitob miniatyuralari beradi. O'rta asrlarga oid miniatyuralar o'zbek kiyimlarining o'ziga xos uslubi, ya'ni tipi shakllanganligi va ular keyingi davrgacha saqlanganligini ko'rsatuvchi noyob namunalardir. Xalqning kiyim-kechaklaridagi o'zgarishlar, asosan, XX asr boshlarida sezilarli ravishda namoyon bo'ladi va undagi transformasiya, asosan, shaharlarda ochiq ko'zga tashlanadi.

An'anaviy o'zbek libosi asosan, ustki ko'ylak, ishton va chopondan, boshga do'ppi, oyoqqa mahsi-kalish yoki etikdan iborat bo'lgan. Erkak-ayol va bolalar kiyimlari bichimining deyarli bir xilligi ularning qadimiyligidan darak beradi. Bunday liboslar oddiy usulda, ba'zan qaychisiz va ulgusiz, yaxlit matodan yirtib tikilgan. Bir parcha gazlamani 2 ga buklab yelka tomoniga ko'ndalangga 2 yeng bilan

bir parcha to'rt burchak xishtak (qo'ltig'iga solingan)ni tikib qo'yilavergan. Erkaklarning an'anaviy yaktak ko'ylagi uzunligi tizzagacha, ayollar va qizlarniki to'pig'igacha bo'lgan. Farg'ona vodiysida yaktak xildagi erkaklar ko'ylagining qiyiq joyi vertikaliga (yirmochi) belgacha etsa, yana bir turining yirmochisi gorizontal holda bir egnidan ikkinchisiga qiyib cho'zilgan. Har ikki turda ham uzunasiga yoqa o'rnatilgan.

Toshkent va Farg'ona vodiysi aholisining turmush tarzi va tartibi, kiyimlari, bir-biridan deyarli farqlanmagan. Toshkent va Farg'ona vodiysida an'anaviy milliy kiyimlar aholining turli toifasi ijtimoiy holatini bildirib turgan. Chunonchi, Toshkent, Farg'ona vodiysi hunarmandlarining kiyimi, mahalliy ziyolilarning kiyimi: jadidlar, mullalar va diniy tabaqa kishilari-masjid imomi, so'fi, darvishlar kiyimi va boshqalar. Toshkent va Farg'ona vodiysi aholisining kiyinish madaniyati va uslubi badiiy adabiyotlar, xususan A.Qodiriyning "O'tgan kunlar", "Mehrobdan chayon" kabi asrlarida inson ruhiyati bilan bog'lab ko'rsatib o'tilgan.

Urf-odat yoki marosim kiyimlari: to'y, o'g'il bolalarning sunnat to'yida kiyadigan kiyimi, dafn marosimi kiyimlari, yodga olish marosimlari kiyimlari. Kiyimlar jins belgisi bo'yicha - erkaklar, ayollar kiyimlari, yosh belgisi bo'yicha -yosh kelinchaklar, kuyovlar, o'rta yoshdagi erkaklar va ayollar, keksalar va bolalar kiyimlariga bo'linadi. Ular boshqa mintaqalar kiyimlaridan ranglarining sokinligi bilan ajralib turadi. Farg'ona vodiysi va Toshkent kiyimlarida qora va yashil ranglar ko'proq ishlatilgan. Bundan tashqari, Farg'ona vodiysi va Toshkent O'zbekiston Respublikasining boy mintaqalari qatoriga kiradi. Ular qadimiy Ipak yo'lida asosiy bo'g'in hisoblangan.

Buxoro, Samarqand, Qo'qon, Marg'ilon, Namangan va boshqa shaharlarda an'anaviy o'zbek ipak (kanovuz, shoyi, xonatlas), nimshoyi (beqasam, banoras, adras) gazlamalardan tikilgan turfa kiyimlar boy-badavlat kishilar orasida rasm bo'lgan. Quyida mana shu matolarning ayrimlariga ta'rif beramiz.

Beqasam - yo'l-yo'l gazmol bo'lib undan erkak, ayol va bolalar uchun kundalik kiyiladigan to'nlar, ko'rpa-ko'rpachalar tikishda foydalanilgan.

Banoras - beqasamdan rang turlari bilan farqlanib, undan ayollarning ustki kiyimi bo'lmish paranji tikilgan.

Parpasha - beqasamdan qalinroq mato bo'lib, u paranji, shuningdek, chopon tikishda ishlatilgan.

Adras - abr iplar bilan gul solingan nimshoyi gazmol. Shuningdek, kanovuz, shoyi, xonatlas, guldor kimxob, duxoba kabilar ham keng qo'llanilgan.

Shoyi va nimshoyi matolar - beqasam, adras, yakruyo, kaltak shoyi, tovlanma shoyi, abrshoyi turli-tuman gullar solingan.

XIX asrning birinchi yarmida O'rta Osiyoga Rusiyadan ip gazlama va boshqa matolarning keltirilishi sababli XIX asr oxiri va XX asr boshida mahalliy aholi

orasida asosan fabrikada tayyorlangan ip gazlamalar: chit, bo'z, xom surpdan tikilgan kiyim-kechaklarni kiyish rasm bo'lgan. boy-badavlat kishilar esa kimxob, ipak, atlas, duxoba, rang-barang movutlarni sotib ola boshlaganlar. SHunga qaramay, kosiblar dastgoxidan chiqqan mahalliy gazlama: mato, bo'z, nimshoyi kabi gazmollar (adras, beqasam, podshoi, kimxob, xonatlas, katakshoyi kabilar)ning turli xillariga ehtiyoj katta bo'lgan.

Ma'lumki, o'zbek xalqi o'zining milliy marosimlarida alohida kiyinadi. Nikoy yoki xatna to'yida kelin-kuyovlar liboslari, to'y bola kiyadigan liboslarga bo'linadi.

Ayollarning milliy liboslari ichki, ustki va kishilik kiyimdan iborat bo'lgan. ustki kiyimlar - kamzul, engil xalat (mursak, kaltacha), engsiz nimchalardir. Paranji ham ayollarning ustki kiyimi sanalib, u to'n va ichidan qora ot yolidan ishlangan chachvondan iborat. XX asrning 30-yillarigacha shaharlik o'zbek ayollarparanji yopinganlar. Paranji soxta engli, to'nsimon, uzun yopinchiqdan iborat bo'lib, otning dum qilidan to'qilgan to'n parda - chachvon betga tutilib, ustiga paranji yopilgan. CHachvon yuzni berkitib, belgacha etgan. Odatda, paranji uydan ko'chaga chiqqanda yopinilgan. Qishloq joylarda paranji kam ishlatilgan, uni bayramlarda va uzoq safarga chiqilgandagina yopinganlar.

O'zbek ayollarining bosh kiyimlari ham turlichadir. Xususan, ro'mol, peshonabog', do'ppilar ular sirasiga kirib, ularning har biri o'ziga xos matodan, rang-barang ip-ipaklardan to'qilgan, tikilgan. Ayollar poyabzali - mahsi, kavush, kalish kabilar ko'n yoki rezinadan (so'nggi asrlarda chetdan kirib kelgan) ishlangan.

Zeb-ziynatlar ayollar kiyim-kechagining tarkibiy qismi sanaladi. Ular orasida sochga taqiladigan shokilali marjon-munchoqlar, popuklar, tangalar, qadama bezaklar, gajimlar, zalvorli kumush ziynatlar, ikki chakkaga va quloqqa taqiladigan peshonaband, tillaqosh, zulf, shokilador ziraklar, isirg'a va buoqilarni sanab ko'rsatish mumkin. SHu bilan birga bo'yin va ko'krakka taqiladigan marvaridlar, zebigardon, tumor va boshqalar, qo'lga va barmoqlarga taqiladigan bilakuzuk, uzuklar, kiyim ustidan taqiladigan xilma-xil tugma, marjon, tumorlar, bosh kiyimga qadaladigan ukpar, jilg'a kabilar keng tarqalgan.

Ayollarning o'ziga xos chopon shaklida bichib tikilgan ust kiyimi - mursak ilgari juda keng tarqalgan. Ular Buxoro, Xorazm va Qashqadaryoda engi tirsakkacha kalta va kengligi bilan, Samarqand va Toshkentda uzun, engsiz, bilakkacha bo'lgan engi bilan farqlangan. Mursak astarli qavima qilib tikilgan, qishki mursakka esa paxta solingan. O'tgan asrning boshlarigacha u oddiy ko'chalik libosi sifatida kiyilgan bo'lsa, keyinchalik mursak motam libosi sifatida belbog' bilan kiyilgan. Ayrim ayollar uni to'yga yoki mehmonga borganda ham kiyganlar. Hozirgacha Toshkentda mursakni dafn marosimida tobut ustiga yopadilar.

O'zbekistonning turli mintaqalaridagi liboslar bir-biridan farq qiladi. SHu ma'noda o'zbek liboslarini quyidagi mintaqalarga bo'linadi: Toshkent-Farg'ona, Buxoro-Samarqand, Qashqadaryo-Surxondaryo.

Bugungi kun zamonaviy o'zbek liboslari shaklan katta o'zgarishlarga uchragan bo'lsa-da, an'anaviy bichim yangi ko'rinishlarda yashashda davom etmoqda. Ayniqsa mustaqillik yillarida milliy xunarmandchilikka bo'lgan e'tiborning kuchayishi milliy mato to'quvchiligining gurkirab rivojlanishiga turtki bo'ldi. Natijada milliy matolardan turli bichim va shaklda tikilgan liboslar kundalik va bashang liboslar qatoridan o'rin olib, an'ana va qadriyatlar asrlar osha yashab qolishini yana bir bor tasdiqladi.

Hozirgi kunda kiyinish madaniyati-ma'naviyatimizni aks ettiruvchi omillardan biri hisoblanib, yoshlarning, ayniqsa, qizlarning kiyinish madaniyati ko'pchilik e'tiborida. Shunday ekan, ularning qalbida milliy urf-odat, an'analarga mexr uyg'otish, qizlarni "zamonaviy" deb atalmish ochiq-sochiq kiyinishdan asrash, ya'ni kiyinish odobiga rioya qilishga o'rgatish, ularning estetik didini o'stirish dolzarb mavzulardan xisoblanadi. Milliy liboslarimizni qadrlash va targ'ib qilish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning to'ng'ich qizi Saida Mirziyoyeva o'zbek va qoraqalpoq tarixiga oid an'anaviy milliy etno-liboslarda tushgan fotolavhalarini namoyish etdi.

Milliy libosimizda xalqimizning ming asrlik o'tmishi, qadimiy urf-odat va an'analari, didi, estetik qarashlari shuningdek o'ziga xos xususiyatlari mujassam. Milliy liboslarimizda yoshlarga xos ibo va hayo aks etgan. Ayniqsa, ayollarimizning milliy liboslari masalasida biz xech ikkilanmasdan o'z milliylik xususiyatlarimizni targ'ib etishimiz mumkin. MAVZU: Nutqiy vaziyat va paralingvistik

vositalar.

Inkor ma’nosini bildiruvchi paralingvistik vositalar........................32-35

Paralingvistik vositalarda sistemalilik va milliylik

hamda baynalminallik masalalari.....................................................35-40

Fikr ifodalashda paralingvistik vositalar chegarasi..........................40-47

Umumiy xulosalar....................................................................48-50

Adabiyotlar...............................................................................51-52

1 BOB

NutqiY vaziyat va paralingvistik

vositalarning ishlatilishi

KIRISH
Paralingvistik vositalar juda xilma-xil bo’lib, turli vaziyatda rang-barang kommunikativ vazifalar bajaradi. Nutq jarayonida fikr ifodalash uchun qarshilik qancha ko’p bo’lsa, paralingvistik vositalar shunchalik ko’p ishlatiladi.

Fikr qarshiligi ham ikki xil bo’ladi. Bu tashqi va ichki faktorlarga bog’liq. Masalan kommunikatsiya ochiqligida yuz berib, suhbatdoshlarning masofasi uzoq bo’lsa, yoki o’zaro masofa yaqin bo’lib, kuchli shovqin suhbatga xalaqit bersa, qo’shimcha noverbal vositalarga imo – ishoralar va mimikalarga ehtiyoj kuchli bo’ladi.

Ichki sabablarga ko’ra so’zlovchi va tinglovchining sub’ektiv holatlari bilan bog’liqdir. Xususan, tinglovchi (mor) yaxshi eshitmasligi mumkin. Bunday paytda ham imo – ishoralarning ishtiroki faollashadi.

2. Imo – ishoralarning nutq stillari bilan ham bog’liqdir. Tantanali nutq, so’zga chiqishlarda imo - ishoralarning nutqni kuzatib borishi uning tasirchanligini ta’minlaydi. Verbal va noverbal vositalarning bir – biriga o’rinli bog’lab olib borilishi nozik (oratorning) yuksak maxorati belgisi hisoblanadi. Bunda talaffuzdagi oxangorlik, intonotsiya xam muhum rol o’ynaydi.

3. Nutq vaziyati ham belgilangan. O’zaro fikr almash jarayonida yonidai kishilarga, sheriklariga sezdirmaslik yoki xalaqit bermaslik uchun kinetik vositalardan foydalanish zaruriyati tug’iladi.

4. Kommunikatsiya ochiq bo’shliqda sodir bo’lsa va fikr almashadigan kishilar o’zaro uzoq masofada bo’lib tovush etkazish imkoniyati qiyinlashishi natijasida ham imo – ishoralardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bunda kommunikatsiyaning mazmuni va maqsadi oldindan belgilangan bo’ladi. Faqat ayrim aniqliklar kiritishi mumkin xalos.

Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, imo - ishoralarning nutq tarkibidagi bajaradigan vazifasi bir xil emas. Ba’zan paralingvistik vositalar nutq bilan birga ishlatilib, uning ekspressiv stilistik ottenkasini kuchaytirish uchun xizmat qilsa, ayrimlari tejamkorlikka uchragan nutq birliklaridan ba’zilarining o’rnini egallash ( kompensatsiya qilish ) uchun ishlatiladi. Ya’ni bir gruppasi esa o’zining kuzatib borishi lozim bo’lgan verbal asosida tamoman uziladi va shu vaziyatda verbal vosita o’rnida qo’llaniladi.

Imo – ishoralarning bu uch vazifasi sinchiklab kuzatilganda, bir – biri bilan chambarchas bog’liq ekanligi ko’rinadi va birinchi ikkinchisidan kelib chiqqan deb hukum chiqarishga imkon beriladi.

Nutq o’zlariga xos kinetik birliklar bilan kuzatib boriladi. Bunday nutq bilan kinetik birliklarning nutq ichida uzoq bog’lanishi natijasida birining o’rniga ikkinchisini qo’llash imkonini tug’diradi. Masalan: Biz bir – birimizni afsonaviy muhabbat bilan sevardik. Ana shunday muhabbat bilan turmush qurdik. Oradan o’n yil o’tdi. U meni xamon o’shanday sevadi, men esa ( boshini qimirlatadi ). (CHEXOV).

Yuqoridagi gapda inkor ma’nosini ifodalovchi so’z bilan boshning gorizontal qimirlashining o’zaro bog’liqligi verbal vosita o’rnida ikkinchisining qo’llanishiga imkon beradi.. Natija imo – ishoralarning nutq tarkibida aralash ishlatish holatlari vujudga keladi.

Diologik nutqda kinetik birlik bilan nutq birligining doimiy aloqasi tufayli, tamoman nutq birligining o’rnini kinetik birlik egallaydi. Kinetik birlik nutq birligi subetitutsiyasi yordamchi bo’lib keladi. Masalan: ”Nima qilayapsan?”, “Qayerga ketyapsan?” kabi so’roqlarini kallaning yuqoriga bir marta silkinishi harakati kuzatib borgan. Buning natijasida ular oralig’ida bog’lanish hosil bo’lgan. Ana shu bog’lanish natijasida bu kinetik belgining o’zi ham ana shu so’roqlarning ma’nosini bera olish vazifasini bajarishga o’tgan.

So’roq: Kallaning bir marta tepaga silkinishi (“qayerga ketayapsan” ifodasining yordamchi, subsituti).

Javob: uyga ketyapman.

Yoki so’roq: O’sha harakat (“Nima qilyapsan” subsituti ).

Javob: Kutubxonada ishlayapman va boshqalar. Demak, imo – ishoralarning yuqoridagi uch vazifalari orasida katta tafovut yo’q. Ikkinchi, uchinchi vazifa birinchi vazifadan kelib chiqqan. Bu xuddi grammatikadagi konversiya hodisasiga o’xshaydi. Konversiyadagi subetansivatsiya, odektivatsiya ( vazifasi o’xshash ), pronominatsizatsiya kabi, bu hodisani ham verbalizatsiya deb, yoki paralingvistik hodisasiga o’tgan deb hisoblasa bo’ladi.

Ma’lumki, yuqori sathga doir har qanday til birliklari denetativ tomonidan ob’ektiv borliqdagi ma’lum harakat, narsa va hodisalarni ifodalaydi. Ya’ni ob’ektiv borliqdagi narsa, harakat va hodisalar

( denotat) kishi ongida aks etadi (sinifikat) va ongda aks etgan bu tushunchalar ma’lum tovush qobig’i (so’z) yordamida ifodalanadi. Demak, so’zlar ob’ektiv borliqdagi narsa, hodisa va harakatlarni bevosita emas, balki ong orqali aks ettiradi.

Shuningdek, imo – ishoralar ham ongda ma’lum ma’noga hoslanadi. Ya’ni ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisa ( harakat, holat ham ) ongda aks etadi va imo – ishoralar orqali bayon qilinadi. Demak, bu jihatdan, so’z ham imo – ishoralar ham bir xil vazifa bajaradi, har ikkalasi ham shartlilikka asoslangan belgidir.

Aniq nutq vaziyatida ma’lum bir ma’no ifodalovchi imo – ishoralar shu nutq vaziyatini qayta hikoya qilib berish jarayonida ma’lum lingvistik birliklar yordamida tasvir qilinadi. Demak, har bir tilda imo – ishoralarni ifodalovchi bir qator fe’llar mavjud. Bu fe’llar semantic tomonidan ishora fe’llari deyilad.

Masalan : ko’z qisdi, labini burdi va boshqalar.

Insonning mimikalari, qo’l harakatlari tabiiy va shartli xarakterga ega bo’ladi. Masalan : labga qo’ngan pashshani haydash uchun qilingan lab harakati yoki harakati tabiiy harakatdir. Chunki bu harakatlar tinglovchi uchun ham hech qanday axborot bermaydi.

Tinglovchiga qarab turib boshning, ko’z – qoshlar- yordamida bir marta o’ngga (ba’zan chapga) silkishi uning bu erdan chiqib ketishi kerakligini bildiradi. Demak, ma’lum axborot beradi. Shuning uchun bu harakat shartli harakatga egadir.

Shartli harakatga ega bo’lgan imo – ishoralar belgi vazifasini bajaradi. Faqat belgi vazifasini bajaradigan imo – ishoralargina paralingvistik belgilar hisoblanadi. Imo – ishoralar ham ba’zan ko’p ma’noli bo’lishi mumkin. Uning qaysi ma’noda ishlatilayotganligini nutq vaziyati orqali bilib olishimiz mumkin. Masalan : “ko’z qisish” harakati quyidagi ma’nolarni ifodalaydi :

1. I. –Moro bo’lsin, poshsho qiz ! Zuhra kelin qop – qora ko’zini qisib qo’ydi. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 159-bet).

2. U. “Hozir bir narsa ko’rsataman” degandek ko’zini qisib qo’ydi-da, tuya sandiq ustida taxlangan ko’rpachalarni tushira boshladi. (O.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 149 - bet).

3. Boltaboy “hazilni ko’tarolmas ekan”, deb o’yladi-da, Ro’zmatga ko’z qisib, qoshini chimirdi. (A. Qahhor. “Qo’shminor chiroqlari”. 104 – bet).

Ko’z qisish birinchi misolda “hazil”, ikkinchisida esa “ogohlantirish” ma’nolarida ishlatiladi.

Yoki “bosh chayqash” harakati quyidagi ma’nolarni ifodalagan.

1. Hayron qolish, masalan:

Bo’taboy tin olmay, goh bosh chayqab, goh qoshini kerib, goh “Ana ! Ux – ux – ux !” deb quloq soldi. (A.Qahhor “Qo’shchinor chiroqlari”, 67 - bet).

2. Qoyil qolish, masalan:

Abdulla deb qichqirmadi, lekin boshini chayqab, qoyil qolganini isbot qildi. (F.Musajonov. “Ximmat” 142 - bet).

3. Afsuslanish, masalan:

– Kuzgi bug’doy chirib ketmasa go’rgaydi, - dedi bosh chayqab. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”. 190 - bet).

4. Tasdiq ma’nosini bildiradi, masalan:

Biroq uning bu so’zlari javobsiz qoldi. Faqat Ibodov “to’g’ri” degandek bosh silkib qo’ydi. (F.Musajonov. “Ximmat”. 196 - bet).

5.Ta’na qilish ma’nosida, masalan:

– Men so’roqlamasam o’zingni esingayam kelmaydi – a !

– Xolposh xola ta’na bilan bosh chayqadi. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 69 - bet).

6. Inkor etish, masalan:

Ahmadning tili kalimaga kelmay, “yo’q” ning ishorasida bosh silkitdi. (F.Musajonov. “Ximmat”. 106-bet).

Obidjon. Tuz ichgan joyingizga qaytib borasizmi ?

Xojar. (bosh chayqaydi.) Yo’q. (A.Qahhor. “Tobutdan tovush”, 168 - bet).

7. Taklif qilish, masalan:

Mirzamuhammad Rasulovich “marhamat” degandek bosh silkitdi. (F.Musajonov. “Ximmat” 59-bet).

Biz g’aflatda qolibmiz, manzillariga etibdilar.

Qo’li bilan, o’tiring ishorasini qilib gapida davom etdi – xolvafurush. (Oybek, “Navoiy” 19-bet).

Ulug’bek yaxshi degandek bosh irg’itib, dasturxonga marhamat qilinglar, deb o’ydi. (Temur Malik “Falak” qissa).

8. Salomlashish ma’nosida, masalan:

Ahmad salom berdi Tolib aka sadaqa bergandek bilinear bilinmas, bosh silkib, alik oldi. (F Musajonov “Ximmat”. 62 - bet).

Ulug’bek qiliq qilgan Qamoriddin bilan Shamsibalga qarab bosh irg’idi yana navisandaga o’tirdi. (Tohir Malik “Falak qissa, ” Davlat asosidan paydor bino).

Ayrim paralingvistik vositalar ma’lum bir xalqning muomala qoidalari bilan bog’liqdir. Jumladan, ta’zim qilish, qo’limni ko’ksiga qo’yish, qo’l qovushtirish, o’zbek, tojik xalqlari o’rtasida tarqalgan. Masalan:

O’tiring, rais, o’tiring, - dedi ikki qo’lini ko’ksiga qo’yib. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 154 - bet).

Madaminxo’ja o’tirgan eridan xiyol qo’zg’aldi-yu, qo’l qovushtirdi: Xush kelibsizlar. (M.Ismoiliy.).

Tildagi linvistik birliklarning davrlar o’tishi bilan o’zgarish jarayoni ro’y bergani kabi, paralingvistik belgilarda ham ana shunday o’zgarish sodir bo’lishi ayrimlarning eskirib iste’moldan chiqishi va yangi vositalarning kirib kelishi mumkin. Masalan, o’zbek va tojik xalqlari o’rtasida ilgari qo’lini ko’ksiga qo’yish bilan salomlashish odati hozirgi davrda ko’proq ko’proq bosh silkitish bilan ifodalanmoqda. Lekin ko’p joylarda hozir ham qo’lini ko’ksiga qo’yib salom berish, ba’zan esa har ikkalasi : qo’lini ko’ksiga qo’yib, boshini silkitib salom berish bor. Yuqorida aytganlardan ma’lumki, boshqa bir tilni o’rganayotganda faqat uning leksik sostovi va gramatik qurilishinigina emas, balki paralingvistik vositalarini ham o’rganib shu til vakillari bilan gaplashganda uni yotlik belgisidan saqlaydi.
INKOR MA’NOSINI IFODALOVCHI PARALINGVISTIK VOSITALAR

O’zbek tili tarkibida quyidagi inkor ma’no ifodalovchi kinetik vositalar uchraydi:

1. Boshning gorizantal va vertikal harakatlari jahonning juda ko’p xalqlarida tarqalgan bo’lib, tasdiq va inkor ma’noni ifodalovchi bo’lib xizmat qiladi. Jumladan, o’zbeklarda ham kallaning gorizantal harakati “yo’q”, vertikal harakati esa “bor” ma’nosini bildiradi. Bu belgilarning tasdiq ma’nosi uchun “bosh irg’amoq” inkor ma’nosi uchun “boshini chayqamoq”, “boshini sarak–sarak qildi” ifodalari ishlatiladi. Masalan:

– Maqola paxta kasalliklari, ularning oldini olish va bartaraf etish haqida. Ahmad tushunarli degandek bosh silkib qo’ydi. (F.Musajonov. “Ximmat”, 66-bet) Cholim orqaga tisarilib, boshini serak – serak qildi.

– Yo’q ! – dedi xansirab. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 282 – bet).

Tasdiq va inkorning semantik qutb belgilari qarama – qarshi kinetik shakllarni talab qiladi. Kallaning fikriga, xohishga qo’shilganini ifodalab, tasdiq ma’nosini bildiradi. Buning ontonimi sifatida suhbatdoshini fikriga, xohishga kutilmaganini – inkorini ifodalash uchun kallani oldinga harakatga qarama – qarshi tomonga orqaga silkish ham mumkin edi.

“O’rta er dengizi atrofidagi ba’zi erlarda – Afina greklarda”. Janubiy Italyaning ayrim tumanlarida, neopalitonlar va kalabritlar orasida tasdiq va inkor xuddi mana shunday yo’l bilan ifodalanadi.

Ammo kallaning bunday qutb harakatining, ma’no harakatining ma’no differansiyasiga emfatik (Hayojonlilik, ko’tarinki ruhda bo’lish) tasdiq hamda emfatik inkor uchun harkatning takrorlanishi holat beradi. Ya’ni emfatik nutqiy takror “ha, ha, ha!!” va “yo’q, yo’q, yo’q” – larning kinetik subetituti sifatida kalla birinchi ma’noni ifodalash uchun “oldinga – orqaga, oldiga–orqaga, oldinga – orqaga”, ikkinchi ma’noni ifodalash uchun esa “orqaga – oldinga, orqaga – oldinga, orqaga - oldinga” harakat qilish kerak bo’ladi. Bu esa harakatlar defferantsiatsiyasini deyarli yo’qotadi. Kommunikatsiyani qiyinlashtiradi. Shu tufayli ham turkiy va – evropa xalqlarining ba’zi birlarida ikkinchi ma’noni ifodalash uchun vertikal kalla harakatining ziddi sifatida gorizantal kalla harakati qabul qilingan. Aksincha bolgarlarda vertikal kalla harakati inkorni, gorizantal kalla harakati esa tasdiqni ifodalaydi. Bolgarlardagi tasdiqni bildiruvchi gorizantal kalla harakati o’zining inkor ziddi asosida hosil bo’lgan bo’lib, ikkilamchi xarakterga egadir.

Turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda kallasini gorizantal harakati quyidagicha inkor ma’nolarini ifoda qiladi: a) qisman inkorni bildiradi. Bunday vaqtda inkor bildiruvchi imo – ishoradan so’ng so’zlovchining tasdiq javobi kutiladi. Bu javob suhbatdoshning gapidagi logik urg’u tushgan bo’lakning javobi bo’ladi. Verbal vositalarning “yo’q”, unday emas, balki … dir” modelining inkor qismining kompenstsiyasi bo’lib keladi. Masalan, suhbatdoshning fikri : Mana bu ochil buvaning kichik o’g’li. Tinglovchi : Kallaning gorizantal harakati – o’rtanchisi. Yuqoridagi logik urg’u “Ochil buva” ga tushadigan bo’lsa, u vaqtda tinglovchi kallaning gorizantal harakati bilan bolaning Ochil buvaniki ekanligini inkor qiladi va o’zi tasdiq javobini verbal vosita bilan bayon qiladi. Masalan: kallaning gorizantal harakati – Karim buvaning.

b) To’liq inkorni bildiradi. Bu vaqtda inkor ifodalovchi imo – ishoralardan so’ng so’zlovchining hech qanday fikr kutilmaydi. Bunday imo – ishoralarning harakterli belgisi, asosan, - mi yuklamasi orqali ifodalangan so’roq gaplarga javob bo’lib kelgan. Logik urg’u kesimining tarkibida bo’ladi. Masalan: Ruchkang bormi ? Javob: Kallaning gorizantal harakati.

– Qiz “yo’q” degandek bosh chayqadi. (F.Musajonov. “XIMMAT”. 114 – bet).

Inkor ma’nosini kuchaytirish uchun ba’zan bunday gaplarda ham imo – ishoralardan so’ng yana inkor bildiruvchi javob verbal ifodalanishi mumkin.

Masalan: – Meni qo’yaver, o’zim ketaman.

Qiziq. Olimjon kattalardek xotirjam bosh chayqadi.

– Oborib qo’yaman. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 215 – bet).
Paralingvistik vositalarda sistemalilik va milliylik hamda baynalminallik masalalari

Barcha xalqlarda bo’lgani singari, o’zbeklarda ham paralingvistik vosita sifatida bir qancha imo-ishoralar yig’indisi bo’lib, ularning bir guruhi inkor ma’nosi bilan funktsional bog’langandir. Bu xil imo-ishoralar yig’indisi tizim hosil qiladimi?

E. M. Vershagin va V. G. Kostomarovlar rus tilidagi imo-ishoralar haqida gapirib, imo-ishoralarni alohida sistema deyish mumkin deydi. Biroq, sistema hosil qiluvchi hodisalar o’zaro bog’langan, bir-birining bo’lishini taqozo etadigan yaxlitlikka ega bo’lishi kerak. Agar tildagi sistemalilikni imo-ishoralarga qiyos qilsak, imo-ishoralar sistema hosil qila olmasligi yaqqol sezilib qoladi.

Til sistemasi - bu uning birlik va qismlarining tashkil bo’lishidir, har bir til birligi butunning bir qismi sifatida sistemaga kirishib, til sistemasining boshqa birlik va qismlari bilan bevosita va bilvosita til kategoriyasi orqali bog’langandir. Til sistemaliligi shunda ko’rinadiki, uning har bir ma’noli elementini boshqasi orqali izohlash mumkin bo’ladi.

Bu elementlar ma’lum bir sath ichida ketma-ket joylashadi. Har qanday nutq strukturasida bir necha sath ishlatiladi. So’z tarkibida fonemalar va morfemalar, gap tarkibida esa barcha so’zlar ketma-ket joylashgan bo’ladi. Bu element ikkinchisini taqqozo qiladi.

Imo-ishora birliklari esa ayrim juz’iy holatlarni hisobga olmaganda (masalan: kallaning gorizontal harakati, vertikal harakati bilan shartlangan, o’zaro bog’langan), biri ikkinchisi bilan shartlangan va tadrijiy bog’langan emas. Bir birlikni butunning bir qismi sifatida qarab bo’lmaydi. Bu jihatdan ham u tabiiy tildan farq qiladi.

German Vamberi arab, fors, o’zbek tillarinigina emas, balki bu xalqlarning madaniyati, urf-odatlarini ham puxta biluvchi mashhur sharqshunos olim edi. Shuning uchun ham u salla o’rab, mulla qiyofasida Eron va O’rta Osiyo xalqlari orasiga kirib keldi. Uning muomalasidan, gaplaridan xorijiy gayriddin ekanligi butunlay sezilmaydi. Islomning, sharq xalqlari tarixi va madaniyatining bilimdoni sifatida aholi o’rtasida hurmat va e’tibor qozondi. Ammo bir o’tirishda juda yoqimli musiqadan ta’sirlanib, beixtiyor kuy maromiga qarab oyog’ini silkita boshlaydi. Bu harakati esa davra ahliga uning xorijiy ekanligini oshkor qilib qo’yadi. Chunki sharq xalqlari orasida kuy, ashulladan rohatlanish belgisi oyoq harakati bilan emas, balki boshning gorizontal holatda asta-sekin tebranishi bilan ifodalanar edi. Buning farqiga borgan Afg’on amirining o’g’li Yoqubxon German Vamberidan bu mamlakatni tark etishni buyuradi.

Jahonning turli xalqlari o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalaraga keng yo’l olgan hozirgi paytda yuqorida ko’rsatilgan faktorlarni jiddiy o’rganish ehtiyoji yana ham ortmoqda. Ayniqsa, adabiy aloqalar jarayonida bir tildan ikkinchi tilga ma’lum badiiy asarni tarjima qilishda ham tarjimon faqat shu xalq tilini bilish bilan kifoyalanib qolmay, balki ularning o’zlariga xos bo’lgan muomala madaniyati, imo-ishoralarini ham bilish kerak bo’ladi. Aks holda tarjima qilinayotgan asarni muvaffaqiyatli o’tishi mumkin emas. Bunga ko’plab dalillar keltirish mumkin.

Masalan:

Birinchi misol. Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanida shunday tasvir bor. ;

“Mirzaboshi kirib xonga qulluq qildi va Musulmonqulga qarab qo’l bog’ladi”.

Bu gap nemis tiliga shunday tarjima qilingan (mazmuni) Mirzaboshi kirdi va hurmat bilan oldin xonga, so’ng Musulmonqulga ta’zim qildi.

Asl nusxadagi qullik qilmoq, qo’l bog’lamoq holatlari tushib qolishlari natijasida Mirzaboshining harakatlari “chala o’zbekcha - nemischa” ma’no kasb etgan.

Yoki yana bir misol keltiraylik.

Oybekning “Navoiy” romonida yosh olimlar – Sultonmurod bilan Zayniddin shoirning Xirotga kelishini eshitarkanlar, bunga javoban: “Istiqbollariga chiqmoq kerak, - o’rnidan qo’zg’aldi Sultonmurod”.

Ruscha tarjimasi: “Nado payti ego vstrechat, - progovoril Sultanmurod, tut je vskachil s mesta”.

Ehtimol, bu tarjimada, daf’atan qaraganda, ko’zga yalt etib tashlanadigan qusur yo’qdir, ammo unda obrazning xarakteri, ichki dunyosini qo’pol ravishda siyqalashtiradigan nuqsonga yo’l qo’yilganki, tadqiqotchi Gulnora G’ofurova o’z kitobida buni o’rinli qayd etgan.

Badiiy tasvir vositasi sifatida tashrif buyurmoq bilan qilmoq, istiqboliga chiqmoq bilan kutmoq va hokazo garchi mohiyat e’tibori bilan ayni bir harakatni ifodalasa-da, ammo ular anglatgan ma’no nozikligi tarafidan bir- biridan farqlanadi. Shunday ekan, hazart Navoiyni qarshilash marosimi haqida, ruscha tarjimada ko’rilganiday, “Uni kutib olishga chiqish kerak, - dedi Sultonmurod, apil – tapil o’rnidan turib” deyilsa, bu bir tomondan, hurmatsizlik, ikkinchi tomondan esa, Oybek tasviri ham talqiniga zid, uchinchidan, tarixiy koloritetni buzish bo’ladi. Chunki, garchi Sultonmurod yosh bo’lsada vazmin, salobatli, muloyim va odobli yigit. Uning tomonidan, yuqoridagi ruscha tarjimada qayd etilganiday soxta hatti – harakatlar sodir bo’lish aql bovar qilmaydigan narsa.

Xat yozib tur, - dedi dadam. Bosh irg’ab ko’chaga chiqdim. (O’. Umarbekov).

Yuqoridagi matnda “bosh irg’ab” konstruktsiyasi o’zbek xalqlari orasida tarqalgan rozilik, tasdiq ma’nosini ifodalovchi imo – ishorani aks ettiradi. Agar yuqoridagi matn bolg’ar tiliga bu xalqlar o’rtasidagi imo – ishora tafovuti hisobiga olinmasdan so’zma – so’z tarjima qilinsa, tarjimada butunlay teskari ma’noni – xat yozib turomaslik ma’nosini ifodalaydi. Chunki bolgarlarda yuqoridagi imo – ishora inkor ma’nosini bildiradi. Shuning uchun ham tarjima bu so’z bolgarlarda ham xuddi shunday ma’noni bildiruvchi imo – ishora ifodalaydigan ishora fe’liga almashtirishga to’g’ri keladi.

Shunday imo – ishoralar borki, ular baynalminal xarakterga egadir.”Bu kategoriya uni versal xarakterga ega bo’lib, ularni hamma tillarda ham qo’llash mumkin”, deydi O. Espersn.

Masalan, “Mavjud emaslik” tushunchasini jahonning turli tillarida verbal vosita bilan turlicha ifodalansa (jumladan, o’zbek tilida yo’q, rus tilida net, fors tilida nest, frantsuz tilida non, ingliz tilida no, nemis tilida nayn) ana shu tillarning hammasida bu ma’no paralingvistik yo’l bilan bir kinetik belgi orqali ifodalanadi: kallaning gorizantal harakati hamma tillarda o’sha tushunchani beradi.

Ammo bu fikr hamma kinetik belgilar uchun ham tegishli emas. Shunday imo – ishoralar borki, ular shartli harakatga ega bo’lib, milliy xususiyat kasb etishi mumkin. Chunki u kollektiv tomonidan ma’lum bir ma’noni ifodalash uchun qabul qilingan imo – ishora simvolidir. Boshqa bir kollektivda esa bu imo – ishora yo hech qanday kommunikativ funksiya bajarmaydi, yoki boshqa ma’noni ifodalashi mumkin.

Masalan, ”xayr” ma’nosini ifodalash uchun ruslar kaftini o’zidan orqaga qilib vertikal holatda takror – takror silkitadi, italyan kaftini o’ziga qarata vertikal holatida silkitadi. Yoki ingliz mashina to’xtatish uchun bosh barmog’ini tikka qilib, qo’lini musht qilib, rus va o’zbeklarda bu kinetik belgi yaxshi degan ma’noni beradi. Masalan:

– Tvoy narod – ve! – qachon o’zbeklardan gap ochilsa, u barmog’ini dikkaytirib ko’rsatadi. (O’. Hoshimov. ”Ikki eshik orasi”, 84 – bet).

Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin:

Aytaylik, agar biron kishi ruscha gapirsa – yu, italyancha imo – ishoralar qilsa, uning gapi mazmunan to’la tushunarli bo’lgani holda, so’zlovchi kishi – xorijiy odam ekanligi oshkor bo’lib keladi. Ruslar va o’zbeklar barmog’i bilan ”bir, ikki, uch...” deb sanaganlarida chap qo’llarining barmoqlarini birma – bir mushtlariga buka boshlaydilar – bu vaqtda o’ng qo’l ishga solinadi. Bir qancha evropa mamlakatlarida esa xuddi shunday holatda musht qilib bukilgan barmnoqlarini birma – bir yoza boshlaydilar, ammo ikkinchi qo’l ishga solinmaydi. Shunisi qiziqki, ruslar va o’zbeklar chimchaloqdan boshlab sanasalar, yevropaliklar sanoqni bosh barmoqdan boshlaydilar. Ruslar o’z nutqini ma’nodor qilish uchun faqat bitta qo’l bilan (chap yoki o’ng) ishora qilsalar, chet elliklar, ayniqsa evropaliklar ikki qo’llarini baravar harakatga keltiradilar.

Shuning uchun ham har qaysi xalqning imo – ishoralari birliklari yig’indisini alohida – alohida o’rganish xalqlar o’rtasidagi madaniy aloqalarning rivojlanishiga katta yordam beradi va paralingvistik imkoniyatlarga yanada keng qiziqish uyg’otadi.

FIKR IFODALAShDA PARALINGVISTIK

VOSITALAR ChEGARASI

Nutq birliklari vazifasini bajara oladigan subetitutiv xarakterdagi imo – ishoralar miqdori turli xalqlarda turlichadir. Ba’zi jamiyatlarda ( qabila va elatlarda ) imo – ishoralar miqdori ko’proq bo’lsa (Amerika indeyislari benedikten ordendi, tillari va boshqalarda ), buning aksicha, shunday jamiyatlar borki, ularda juda oz miqdordagi shartlangan imo – ishora belgilari bor.
Bu jihatdan o’zbeklarda ham subetitutiv vazifa bajara oladigan imo- ishoralar miqdori ko’p emas. Bu bilan birga har qanday informatsiyani ifodalay olmaydi. Uning vazifasi doirasi ham nihoyatda chegaralangandir. Kundalik og’zaki aralashuv stili bilan bog’liqdir. Mimika va imo – ishoralar birdan – bir fikr ifodalash vositasi sifatida doimo nutqqa nisbatan primitivdir. Qanchadan – qancha nozik dil harakatlarini, nozik his – tuyg’ular bilan bog’liq fikrlarni ifodalash qudratiga ega emas. Kar – soqovlarning tilini kuzatish bu masala yuzasidan qiziq malumotlar beradi. Fikrni tovush tili yordamida ifodalashdan mahrum bo’lgan kishilar Kar – soqovlar bu maqsad uchun faqat imo – ishoralardan, birinchi navbatda qo’l va uning barmoqlarining harakatidan foydalanadilar. Imo – ishora tushunarli bo’lishi uchun ifodalashi lozim bo’lgan predmetning tashqi formasini imkon boricha harakat bilan ko’rsatish kerak bo’ladi.

Buning uchun esa imo – ishora esa juda cheklangandir. Shunga ko’ra ma’lum bir predmetni ko’rsatish orqali fikr predmetini tasvirlaydi: Masalan, olmani ifodalash uchun kar – soqovlar o’zining mushtini tishlaganday harakat qiladi va shu bilan birga olmani daraxtdan qoqish tasavvurini ham kuzatadi.

Imo – ishora tili fikr ifodalash va fikrning rivojlanishi uchun shunchalik kambag’alki, kar – soqovlar faqat yo maxsus alfabit yordamida tovush tilini o’rgangandagina yoki normal gapiruvchi odamning lab harakatiga qarab gapirishni va tushunishni o’rgangan taqdirdagina o’zining taraqqiyotida normal odamdan birmuncha orqada qoladi.

“Shuning uchun ham T.M. NIKOLAEVAning Amerika indeyslari tilida va benediktenordendi tilida imo – ishoralar har qanday yoki deyarli har qanday informatsiyani ifodalay oladi”, degan fikri sal mubolag’aga o’xshaydi, - deydi A. NURMONOV.

Metodik jihatidan yondashadigan bo’lsak, paralingvistik vositalarni o’rganish, bilish har bir bo’lajak o’qituvchi uchun muhimdir. Chunki yuqorida aytganimizdek paralingvistik vositalarni inson o’z nutqida fikrini ta’sirli o’tkazish uchun beixtiyor qo’llaydi. Undan tashqari maktabda o’qituvchilar barcha fanlardan dars berish jarayonida beixtiyor va ixtiyoriy ravishda ushbu vositalardan foydalanadilar. Bu esa o’sha mavzuning o’quvchiga aniq, to’la mazmuni bilan taassurotli yetib borishini ta’minlaydi.

Haqiqatdag ham, kishilarning fikr-tuyg’ularini ifodalashga xizmat qiluvchi imo-ishora (mimika) va turli gavda harakatlari kabi yordamchi vositalar o’zbek tilshunosligida juda ko’p.

Gavda harakatlari va mimikalar so’zlashuv nutqida, ayniqsa, dialogik nutq jarayonida qo’llaniladi. Uni yozma nutqda real ravishda aks ettirib bo’lmaydi. Shunga ko’ra uning nusxasi (talab qilingan paytda) til vositalari orqali yozma nutqqa ko’chiriladi. Masalan, diologik nutq jarayonida suhbatdoshning “bosh chayqashi” (gorizontal) inkor ma’nosini bildiradi. Yozma ntqda esa suhbatdoshning “boshini chayqatib” bo’lmaydi. Binobarin, mana shu harakatning nusxasi so’zlar vositasida (“bosh chayqadi” deb) aks ettiriladi. Demak, gavda harakatlari va mimika aslida nolingvistik hodisa bo’lib, nutqdan tashqarida ham, nutq jarayonida ham unga yordamchi vosita sifatida ham qo’llanishi mumkin. Lekin u hamma vaqt ob’ektiv borliqning yoki suhbatdoshning so’zlovchi ongiga ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Binobarin, u til bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq holda ifoda etiladi.

Gavda harakatlari va mimka yordamchi aloqa vositasi sifatida asosan og’zaki nutq jarayonida voqe bo’ladi. Nutqning barcha ko’rinishlarida alohida til vositalari orqali ekpressivlik, emotsionallik ifodalanganligi kabi gavda harakatlari va mimika yordamida ham shu xil ma’nolar ifodalanishi mumkin. Masalan, tasdiq va inkorni ifodalovchi bosh harakati (vertikal yoki gorizontal) dialogik nutqda (tovush nutqidan xoli holda) asosan intelektual munosabatlar bildiradi. Chunonchi, inkor bildiruvchi gavda harakatlari tovush nutqi bilan birga bajarilsa, ekspressiv munosabat bildirishi mumkin (unda bosh chayqaladi va alohida intonatsiya bilan “yo’q”, deyiladi). Shu gavda harakatlari tovushsiz bajarilib, situatsiyaga ko’ra turli xil, hatto undov so’zlar bildiradigan ma’nolarni ifodalashi mumkin. Misollar: - Bizning eshon mana shunaqa…Lekin ikkita aybi bor: xudo bo’ydan, jussadan bergan emas, xotini bilan podruchka qilib ketayotganda orqasidan kishi eshonni Kifoyatxonga osib qo’yibdi, dedi. Eshon “juda o’tkir gap bo’ladi” degan ma’noda “bosh chayqab” qotib-qotib kuldi (A.Qahhor). …Esimga solma degan ma’noda “bosh chayqab”, qani, dutorni ol! – dedi (A.Qahhor). Latofat ha, degan ma’noda bosh irhadi (Tohir Malik). Bu – jiddiy ish degan kabi ma’noli bosh chayqadi (Tohir Malik). – Cho’kib o’lgan?! – Shunday yigit-a! Direktor boshini sarak-sarak qilib, o’rnidan turib ketdi (Tohir Malik). Butaev, ma’qul, degandek bosh irg’adi-da o’rnidan turdi (Tohir Malik). Bu misollarda “bosh chayqamoq” (irg’amoq)ning turli xil ma’nolari aks etgan. “Bu ishlarga sen aybdorsan”, degan gapda so’zlovchi ko’rsatgich barmog’ini tingloviga qarata niqtasa (o’qtalsa) ta’kid, ta’sirchanlik ortadi: Anoraga navbat kelganda unga qo’lini bigiz qilib6 – baribir, o’qiysan! – dedi (O’.Usmonov).

Lug’aviy birliklarda bo’lganidek, mimka ayniqsa gavda harakatida ham omosemik, sinsemik, antosemik, monosemik, polisemik xususiyatlarning borligi kuzatiladi. Lekin bu o’rinda ularning nutqda ekspressivlik ifodalashi uun yordamchi vosita sifatidagi xizmatlarini ko’rsatish bilan kifoyalanadi.

Gavda harakati va mimkada so’zlovchining voqelikka, suhbatdoshga bo’lgan turlicha psixo-fizologik munosabatlari aks etadi. Misollar: U g’olibona bir g’urur bilan enlik kamarini ushlab, bir elkasini ko’tardi va tishlarining orasidan bir tomonga chirt etib tupurdi (A.Qahhor). Bu o’rinda personajning g’ururli psixik holati uning xatti-harakatlari yordamida berilgan. Yana misollar: Saidanig bu gapi hazil tariqasida aytilmagani Qalandarovga malol keldi. U o’rta barmog’i bilan peshonasini tez-tez ishqab, xuddi tishi bilan danak chaqqanday bosh silkib: Zulfiqorov yaxshi brigadir, - dedi (A.Qahhor). Ro’paramizda bittasi bor, - mana bunday! – Hakimjon bosh barmog’ini havoga nuqtadi (O’. Usmonov). Eshon Qalandarov uzatgan konyakni “faqat berganingiz meniki, davlatingiz o’zingizga buyursin”, degan ma’noda chinchalog’i bilan uning bilagiga sekin urib, ya’ni stakanni “kesib” oldi-da, bitta ko’tardi (A.Qahhor). Voy shuni aytingizmi-ya? Uyat! – Mahbuba boshini changalladi, barmog’ini tishladi (O’. Usmonov). Siz uni yaxshi bilmaysiz. U boshqa odam!!! Mahbuba Ikromovga shart yuzini burdi (O’. Usmonov).

Mushtumini qisdi, titradi chol,

olovlandi xira ko’zlari...

Bari bir paxtani teramiz! (Uyg’un).

Mimika, ayniqsa, gavda harakati o’z ma’nosi bilan turg’unlashib qolishi natijasida frazeologizmning tug’ilishga aos bo’ladi: ko’zlari kosasidan chiqib ketmoq, barmog’ini tishlab qolmaq kabi.

Gavda harakati va mimika so’zlashuv nutqi jarayonida real ravishda bajarilsa, yozma nutqda u asosan ko’chirma gapli konstruktsiyalarning avtor gapi qismda va sahna asarlarining remarka qismida izohlanadi. Misollar: - Juda soz! – Sergey Nikolaevich kaftlarini bir-biriga ishqab shod gapirdi (H. G’ulom) . To’g’ri qildim! – Nomozov qaddini sal ko’tarib kresloda o’nglanib o’tirib oldi. – Haqqim bor! Axir men rektorman! Nozimjonning mitti ko’zlari ola-kula bo’lib, vajohati o’zgarayotganini ko’rgan Jukova: - Bezovta qilganim uchun kechirasiz, - dedi –da, kabinetdan chiqib ketdi... Bari bir oxirigacha kutish kerak edi!- Afzalovning zardasi qo’zib, o’tirgan erida bir silkinib oldi... – Xo’sh, keyin nima bo’ladi?... – Afzalov asabiy bir holatda barmoqlarini chalishtirib qarsillatdi. – Axir nima javob qildi, “boramiz”, dedim?... – Lattasiz! – Afzalov toqatsizlanib o’rnidan turib ketdi... – Ha-ha! Afzalov yoqasini ushlab, katta dumaloq boshini sarak-sarak qildi... – Xo’sh, siz shu bilan nima demoqchisiz? – Afzalov Abdullaevga o’qrayib tikildi... (H. G’ulom). Toshkentda imtihondan yiqildik, - yigit o’ng qo’lining katta kiftini chap ko’kragiga urib, boshini egdi. – Iltimos! (H. G’ulom). Afzalov stolga o’tirdi-yu, nechundir keng elkalarini beo’xshov qimirlatib qo’ydi (H. G’ulom) .

Gavda harakati va mimika elementlari ko’p vaqt birga qo’llanganda va mazmuniga uyg’un holda uning ta’sir kuchii oshiradi. Ular amaliyotga juda ko’p va xilma-xildir. Yana misollar: Yahyo og’zini ochgancha baqirib qoldi (“Yoshlik”). Qip-qizil ahmoqsan. Odamga kalla kerak, kalla! Shunday deb ko’rsatgich barmog’i bilan boshiga nqib qo’ydi (“Yoshlik”). Nozima shunday deb elkasini qisdi (“Yoshlik”): - E-e, - Komil qo’l siltadi,- meshchanlikning o’zginasi-ku, bu! (“Yoshlik”): Yana boshlayapsizmi, deb shart orqasiga o’grildi (“Yoshlik”). Odilov qo’lida o’ynab turgan qalamni jahl bilan stol ustiga tashladi (“Yoshlik”). Omonturdievning ko’zlaridan olov sachrab ketdi (“Yoshlik”). U To’xtamish Omonturdievga tagdor qarash qildi (“Yoshlik”). Afzalov keng elkalarini beo’xshov qimirlatib qo’ydi (H. G’ulom) . Uzoqov mashinasiga o’tirib eshikni zarda bilan yopdi (H. G’ulom) .

Gavda harakati va mimikaning sotsial xarakteri, milliy xususiyati, o’ziga xos “semantika”sini hisobga oladigan bo’lsak, bu hodisaning atroflicha o’rganishga molik ekanligi oydin bo’ladi. Bu o’rinda mazkur maala (hodisa) kitobxon diqqatiga havola tarzidagina beriladi.

Ma’lumki, gapning ifoda maqsadi ifoda formasini belgilaydi va aksincha, ifoda formasi uning mazmunini tasvirlaydi. Gapning forma va mazmun munosabati uning funktsiyasini belgilaydi. Mazmun va formalar mosligi, odatdagicha qo’llanishi kommunikativ funktsiyada, “g’ayri odatiy” qo’llanishlari esa stilistik funktsiyada namoyon bo’ladi. Masalan: tasdiq formaning tasdiq mazmunini ifodalashi odatdagi, ayni paytda neytral munosabatni bildirsa, uning inkor mazmunida qo’llanishi (“g’ayri odatiy”) ekspressiv munosabat hosil qiladi.

Gapda inkor formalar qo’sha qo’llanganda ikki xil hoat kuzatiladi: 1. Tartib bo’yicha birinchi inkor ikkinchi inkorni inkor etsa (inkorni inkor), kuchli tasdiq kelib chiqadi. 2. Ikkinchi inkor birinchisiga aloqador bo’lmasa, inkor mazmuni saqlanadi. Kesimdagi inkor gap uchun umumiy bo’lib, boshqa bo’lakdagi inkor ko’pincha xususiy xarakterda bo’ladi.

X U L O S A

Paralingvistik vositalar fikr ifodalashda eng sodda, eng tejamli vositalar hisoblanadi. Paralingvistik vositalar ham ma’lum bir xabar tashishda lingvistik vositalarga yordam beradi, ba’zi o’rinlardAa hatto lingvistik vositalar vazifasini ham bajaradi. Demak, muayyan bir tilni o’rganayotganda faqat shu til strukturasini (leksika, fonetika, grammatikani) o’rganishning o’zi etarli emas.

Hayot amaliyot til bilan birga shu til egasi bo’lgan xalqning muomala qoidalari, imo – ishoralarini ham o’rganishni taqazo etmoqda.

Har bir xalqning o’z muomala qoidalari mavjud. O’zbek xalqi qo’lini ko’ksiga qo’yib, bosh irg’itish harakati ”salom” ma’nosini bildiradi.

Masalan:

G’ulomjon o’ng qo’lini ko’ksiga qo’yib ta’zim qildi. (M. Ismoiliy. ”Farg’ona tong otguncha”).

Jahonning boshqa xalqlarida esa bu ma’no umuman boshqacha harakatlar orqali ifodalanadi. Shuning uchun o’z oldiga boshqa tilni o’rganishni maqsad qilib qo’ygan har qanday kishi paralingvistik vositalar bilan mufassal tanishish zarurdir. Paralingvistik vositalari tilda ekspressivlik ta’minlashda ham katta rol o’ynaydi. Masalan:

Asal hech nima demadi, jiqqa yoshga to’lgan ko’zlarini jimgina chetga burib, ”yo’q” degandek bosh chayqadi. (Ch. Aytmatov. ”Sarviqomat dilbarim”, 150 – bet).

Bir qo’llab chapak chalolmagani uchunmi, nuqul chap qo’lini ”barakalla” degandek havoda silkitar edi. (O’. Hoshimo. ”Ikki eshik orasi”, 204 - bet).

Yuqorida ta’kidlagandek, paralingvistik hodisalar doirasiga nutq jarayonida kommunikatsiyada ishtirok etadigan barcha supersegment vositalar va imo – ishora hamda mimikalar kiradi. Hech qanaqa qo’l, lab harakatlari qatnashmasdan faqat ”jilmayish”, ”suhbatdoshiga bir nazar tashlash”, ”ko’zlar uchrashishi” kabi vositalar ham fikr ifodalaydi.

Masalan:

Ro’zmatdan keyin Tillabuva so’z oldi. Hamma ”baloga qolding” degan ma’noda kulib Ro’zimatga qaradi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlar” 106 – bet).

Tolib aka ”shu g’o’r bolaning xom – xatala gapigayam javob qaytaramanmi” degandek, iljaydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 52 – bet).

Oyim ”siz gapiring” degandek dadamga qaradi. (O’. Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 13 –bet).

Sidiqjon qip – qizarib ketdi va Zunnunxo’jaga ”gapirsangizchi !” degan mazmunda nazar tashladi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlari”, 10 - bet).

Dadamat aka: ”Men sizga nima degandim, bu mana shunaqa qaysar” degandek Ahmadga qarab qo’ydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 5 – bet).

– Zakunchi ”javob ber!” degandek ko’zimga qattiq tikildi. (O’. Hoshimov. ”Ikki eshik orasi”, 286 - bet).

Bu gapdagi ”qulmoq”, ”iljaymoq”, ”jilmaymoq”, ”qaramoq”, ”nazar tashlamoq”, ”tikilmoq” kabi so’z va iboralar nutqni kuzatib boradigan noverbal holatlarni ifodalaydi. Demak, bunday holat va harakatlar ham, bizningcha, paralingvistik vositalar doirasiga kiritilishi zarur.

Xullas, paralingvistik vositalarni o’rganish va tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.

Paralingvistik vositalar, jumladan o’zbek tili paralingvistik vositalari haqida fikr yuritganda, ularni sistema sifatida o’rganganda o’ziga xos vazifalarni, internotsional belgilar boshqa xalqlar tillari paralingvistik vositalari bilan bog’lab, qiyoslab, ko’rilganda yana yaqqolroq ko’zga tashlanadi. Bu haqda G’. Salomovning ”Tarjima nazaryasiga kirish”, A. Nurmonovning ”O’zbek tilining paralingvistik vositalari haqida” kabi ishlarida, ayrim o’rinlarda qimmatli fikrlar bayon etilgan.

1. Paralingvistik vositalar ekspressivlikni ta’minlashga yordam beradi.

2. Paralingvistik vositalar nutq jarayonida vaqtni tejaydi.

3. Paralingvistik vositalarni o’rganish zarur. Bu madaniy aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yishga, xalqlarning o’zaro bir – birlarini yaxshi tushunishga, tarjima ishlarini sifatini ko’tarishga, kishilarning dunyo xalqlari urf – odatlari, hayotiy tajribalarni atroflicha bilishga, inson madaniy saviyasining ko’tarilishi, xalqlar haqidagi tassavurlarining kengayishi, tilshunoslikning boshqa fanlar orasidagi o’rnini, qimmatini oshirishga yordam beradi.

4. Shuning uchun o’zbek tili paralingvistik vositalarning keng ko’lamda atroflicha o’rganish zarur bo’ladi.

Paralingvistik vositalar ma’no ifodalashi, ularning xizmati ehtimol bir paytlar tovush tili xizmatiga nisbatan ustun bo’lgan bo’lishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Karimov I.A.O’zbekiston buyuk kelajak sari.Toshkent, O’zbekiston, 1999, 682 bet.

Karimov I.A. Xalqimizning yo’li mustaqillik, ozodlik va tub islohatlar yo’lidir. Toshkent, O’zbekiston, 1996, 153 bet.

Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, O’zbekiston, 2000, 350 bet.

Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlik ifodalanishining sintaktik usuli. Toshkent, 1987 yil. 83-86 – betlar.

Begmatov E. Hozirgi o’zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent. Fan. 1985. 199 bet

Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. Toshkent, 1979.

Nurmonov N. A. O’zbek tilining paralingvistik vositalari. Andijon. 1980 yil.

Tursunov U. , Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1975, 367 bet.

Tursunova T. O’zbek tili amaliy san’ati leksikasi. Toshkent, 1978.

Usmonov S. O’zbek tilining lug’at sostavidagi tojikcha-forscha va arabcha so’zlar. Toshkent. 196

Faxri Kamol. Hozirgi zamon o’zbek tili. Toshkent, 1953.

Mamatov N. O’zbek tilida qo’shma so’zlar. Toshkent, 1982.

Olim Usmon., Doniyorov R. Ruscha-internatsional so’zlar izohli lug’ati. Toshkent, 1965, 675 bet.

Pinxasov Ya. Hozirgi zamon o’zbek tili leksikasi. Toshkent, 1960,167 bet.

O’zbek xalq maqollari. T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1989. 92-bet. " O’sha asar . 304 bet.

Hikmatlar xazinasi. T., Yosh gvardiya. 1977. 106 bet.

Hojiyev A. Hozirgi o’zbek tilida forma yasalishi. Toshkent, 1979.

G’ulomov A.G’. O’zbek tilida so’z yasash yo’llari xaqida. Til va adabiyot instituti asarlari. O’zbek tili grammatikasidan materiallar. 1 kitob. T., Fan. 1949. 39-bet.

BADIIY ADABIYOTLAR

O’. Xoshimov “Ikki eshik orasi”. Toshkent, 1992 yil

A. Muxtor “Chinor”. Toshkent, 1995 yil.

Oybek “Navoiy”. Toshkent, 1993 yil.

Toxir Malik “Falak”. Toshkent, 1992 yil

A. Qodiriy “O’tgan kunlar” Toshkent, 1995 yil.

A. Qahhor “Qo’shchinor chiroqlari”. Toshkent, 1995 yil.

Sh. Xolmirzayev “Yo’lovchi”, Sharq yulduzi, 1987 yil. 12-son.
MULOQOT JARAYONIDA PARALINGVISTIK VOSITALARNING O'RNI

Nafisa Baxtiyarovna Muratova

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti o'qituvchisi Murotovanafisa2@gmail .com

Nutq sharoiti tinglovchi va so'zlovchi saviyasi, nutq jarayonida ularning xatti-harakatlari, qolaversa, nutq maqsadi-bularning barchasi ekstralingvistik lisoniy birliklardan tashqari vositalardir. Nutqda o'zaro muloqot jarayonida lisoniy birliklarga hamroh bo'ladigan paralingvistik vositalar alohida o'rin egallaydi. Muloqot jarayonida paralingvistik vositalar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi qo'shimcha vositalar sanaladi va ular aloqa aralashuvda ma'lum axborotni uzatish, mazmunan to'ldirish, aniqlik kiritish kabi vazifalarni bajaradi.

Kalit so'zlar: paralingvistika, ekstralingvistika, lisoniy birlik, kommunikatsiya, fonatsion paralingivistik vosita.

THE ROLE OF PARALINGUISTIC MEANS IN THE COMMUNICATION

PROCESS

The conditions of speech, the level of the listener and the speaker, their behavior in the process of speech, as well as the purpose of speech - all these are tools other than extralinguistic linguistic units. A special place in speech is given to paralinguistic devices that accompany linguistic units in the process of interaction. In the process of communication, paralinguistic means are additional means involved in communication, and they perform the functions of conveying certain information in the communication intervention, filling in the content, adding clarity.

Keywords: paralinguistics, extralinguistics, linguistic unit, communication, phonation paralinguistics.

XXI asrning boshlariga kelib mamlakatlararo va millatlararo munosabatlarning kuchayishi natijasida insonlararo aloqa axborot almashinuvi tobora avj olmoqda. Axborot almashinuvida, ya'ni muloqot jarayonida so'zlovchi va tinglovchining ishtiroki shart. Bir ishtirokchining muloqot harakati albatta ma'lum munosabatni ifodalaydi, tinglovchi o'z munosabatini bildiradi.

ANNOTATSIYA

ABSTRACT

KIRISH

-Yolg'on so'z bul! Yolg'on!-Mansur mesh go'dakning boshiday yum-yumaloq, yumshoq mushti bilan xontaxtani gurs etib urdi.

-Dir-dir titragan qo'llarini dasturxondagi guldor ro'molchaga cho'zganicha -buning hammasi uyushtirilg'on, tashkil qiling'on! Esa... Shu savxozga o'ttiz yil boshliq bo'lib kimga yomonlik qildi kamina? (Odil Yoqubov - adolat manzili. Toshkent, "Sharq", 2005. 38-bet)

ASOSIY QISM

Nutq sharoiti tinglovchi va so'zlovchi saviyasi, nutq jarayonida ularning xatti-harakatlari, qolaversa, nutq maqsadi-bularning barchasi ekstralingvistik lisoniy birliklardan tashqari vositalardir. Nutqda o'zaro muloqot jarayonida lisoniy birliklarga hamroh bo'ladigan paralingvistik vositalar alohida o'rin egallaydi. -Ho, ho! -Sharanovskiy keng mehmonxonada u yoqdan- bu yoqqa yugurib, havoda charxpalak qilgan qog'oz pullarni chapdastlik qilib tutar ekan, o'ta mamnun ravishda xitob qildi. -Mana poraga kelgan pullar! Mana boylik!... Mana boylik deb xitob qilardi. Hatto poygakdagi kursida o'tirgan Mansur mesh ham, joyida besunaqay talpinib-talpinib, bir nechta o'n so'mliklarni tutib oldi.(O. Yoqubov.50)

Muloqot jarayonida so'zlovchi o'z fikrini bayon qilishda uning oldida ma'lum maqsad turadi. Bu maqsad so'zlovchining tinglovchini tushunishi, anglashidan iboratdir. So'zlovchi va tinglovchining bir-birini tushunishi va anglashi faqat ular uchun umumiy asos mavjud bo'lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun lison qanchalik ijtimoiy, so'zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo'lsa, nutq ham ular uchun shunday umumiy, majburiy va ijtimoiydir. Lisoniy tizimda ayni bir xil mazmun va munosabatni ifodalashning yuzlab omillari mavjud. So'zlovchi esa mana shu imkoniyatlar xazinasidan birini tanlash va qo'llash erkinligiga ega1.

Muloqot jarayonida paralingvistik vositalar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi qo'shimcha vositalar sanaladi va ular aloqa aralashuvda ma'lum axborotni uzatish, mazmunan to'ldirish, aniqlik kiritish kabi vazifalarni bajaradi. Kishi jonli so'zlashuv nutqida fikrning emotsionalligini hamda ta'sirchanligini oshirishda muhit va sharoitdan kellib chiqib tilga yondosh bo'lgan noverbal vositalardan foydalanadi. Ma'lum axborotni tinglovchiga yetkaszish jaryonida qo'l, bosh, yelka, gavda, yuz harakatlari, ovozning baland-past, cho'ziq, to'xtalib talaffuz qilinishi orqali ham ma'lum ma'no ifoda etiladi. Masalan, Bibisora momo qizaloqni bag'riga bosib, tebranib o'tirar, u allanimalarni aytib, go'yo o'lgan odamni yo'qlagandek yo'qlab yig'lar, uning gaplariga tushunib bo'lmas, biroq ovozining o'ziyoq yurakni zir titratardi. Veteran uning yoniga o'tirib tasalli berishga chog'langan edi, momo yoshiga mos tushmaydigan bir chaqqonlik bilan qizaloqni bag'ridan qo'yib yubordi-yu, ko'zlari sovuq chaqnab:

-Bor! Bor! Jo'na! -dedi sensirab. -Etagimga yopishavermay... bor anov kiyovimdi qamag'anlarga! Sovet o'kimatining ustuni

1Sh. Safarov, G. Toirova "Nutqning etnosotsiopragmatik tahlili asoslari". Samarqand, 2007. 13-bet

bo'lganman, bosmachilar bilan olishib, shu o'kimatning xizmatini qilg'onman deb maqtanuvchi eding. Beteransan! Nedan qo'rqasan, Beteran!

-Shoshma, momo, boraman. Hamma idoralarga kiraman xudo xohlasa... Momo choliga yalt etib qaradi:-Ha, xudo bor!-Bor!-dedi u...

-Yo'q, -dedi u ulkan oppoq boshini chayqab. -Sen bilan biz ishlagan vaqtimizda pora nimaligini bilmas edik, og'ayni.(O. Yoqubov. 69-70 betlar) Yuqoridagi matn parchasidan ko'rini

b turibdiki, fikr ifodalashda paralingvistik vositalar inobatga olinmay muloqot tadqiq etiladigan bo'lsa, lisoniy tahlil to'laqonli bo'lmaydi. Aksariyat hollarda noverbal vositalarsiz fikr yalong'och, mantiqiy jihatdan ham, psixologik jihatdan ham qo'yilgan talabga javob bermaydi. -Tuya ko'rdingizmi, yo'q! Biya ko'rdingizmi-yo'q! Ammo ... meni avf etasiz oqsoqol! Sizday yoshi ulug' odam emas, yosh bolaning gapi-ku bu! Vijdonli odamning so'zi emas-ku bu, oqsoqol!

-Nima, nima deding?- Veteran yoshiga mos bo'lmagan bir chaqqonlik bilan sapchib turdi. -Men vijdonsiz?...Men... bizlar... Xalq uchun kurashganda ... sen ... sen ... mishiqi hali onangning qursog'ida ham yo'q eding! Sharanovskiy Veteranga qarab bir qadam tashladi-yu, oyoqlarini kerib to'xtadi. Uning yupqa qonsiz lablari pirpirab ucha boshladi.

-Siz! ... O'z vazifamni o'tayotgan bir vaziyatda haqorat qilyapsiz meni ... buning uchun javob berasiz! -deb dag'dag'a qila boshladi. (O'sha asar, 112-bet)

Fonatsion paralingivistik vositalarda so'zlovchining o'z fikriga yoki suhbatdoshiga ijobiy, salbiy munosabatda ekanligi fikr ifodalashda so'zlarni qanday talaffuz etishidan, ovozning ohangidan ma'lum bo'ladi. Ovozning pasayishi yoki kuchayishi, pauza bilan yoki surunkali yo'g'on, ingichka ovozda gapirish so'zlash jarayonidagi ohang hususiyatlari aloqa aralashuvda qo'shimcha omillar sanaladi. -Qonundi ayt, qonundi! Qonun biz puqaroga tuzilib, ukumatga tuzilmag'anma, qonun? Umurzoqov qo'lini ko'tarib, g'ala-g'ovurni arang bosdi: -O'rtoqlar. Gapimga quloq solinglar, o'rtoqlar! -Tish-sh .

-Jim! Jim deyapman! -Eshitaylik, birodarlar!... O'rtoqlar!

Yuqoridagi "Qonundi ayt, qonundi!." gapida norozilik, baland ovozda gapirish

oddiy axborotdan butunlay farq qiladi. "... g'ala-g'ovurni" bosish maqsadida "O'rtoqlar" deb murojaat qilinib, barchaga tinglash imkoniyatini vujudga keltirish maqsadida "Tish-sh", deb qo'lini labiga tegizib ishora qilgani kuzatiladi. Yuqorida ta'kidlanganidek so'zlovchi ham, tinglovchi ham o'z nutqini va tinglash jarayonini paralingvistik vositalar-turli hil harakatlar, imo-ishoralar bilan birga olib boradi. Hatto kitob o'qiyotganda, televizor ko'rayotganda yoki sport musobaqalarini kuzatayotganda odamlar qoshlarini chimiradi, goh jilmayib qo'yadi, gohida yuzida ajablanganlik belgilari sezilib turadi, gohida yig'laydi, o'zlari bilmagan holda turlicha harakatlar qiladi.Bularning barchasi paralingvistik vositalardir. Tabiiyki, har bir millat kommunikantlari uchun o'ziga xos paralingvistik vositalar mavjuddir. Chunonchi, musulmonlar, shu jumladan o'zbeklar uchun salomlashish jarayonida odob nuqtai-nazaridan qo'lni ko'krakka qo'yib, boshni xiyol darajada egib, ta'zimga yaqin harakat qilib salom berish o'zbekona urf-odatdir. Mana shu salom berish jarayonida "assalomu alaykum" uning o'ziga xos talaffuz ohangi lisoniy, lingvistik vositadir. Mana shu ibora ham, belgi -harakatlar, gavda harakatlari paralingvistik vositalardir.

Muloqot dinamikasi uning muhiti ishtirokchilari tarkibi, shakl va mazmun o'zgarishlarida namoyon bo'ladi. Hayot taraqqiyoti muloqot doirasining kengayishi, uning yangi turlari hosil bo'lishini taqozo qiladi. Muloqot ijtimoiy harakterda bo'lib, avloddan-avlodga o'tib, mazmunan boyib ma'lum "qolip"larda o'zlashtirilib boriladi. Muloqot shakli-madaniy hodisa va shu sababli turli madaniy guruhlarda (xalq, etnos, qabila va kichik ijtimoiy guruhlarda) turlicha udumlar, an'anaviy ritual qoidalari mavjud. Guruhlarda qo'llanishda bo'lgan muloqot shakli ularning ishtirokchilari yagona jamoa sifatida birikishini ta'minlash natijasida, guruhlarni o'zaro farqlash vositasi bo'lib xizmat qiladi. Yana shuni qayd qilish lozimki, muloqot shakllarining sifat va son farqari turli madaniyat va sotsiumlar o'rtasida paydo bo'ladigan muloqot ehtiyojini ta'minlashni qiyinlashtiradi. Bunday ehtiyojni qondirish uchun odatda, tarjimonlar ko'magiga murojaat qilish, umumiy ramziy belgilar sun'iy kod kabi vositalarga murojat qilish kerak bo'ladi1.

1 L. Ravshanova. Muloqot tizimining tarkibi va umumiy belgilari. Muloqot shakllari va xorijiy tillarga o'rgatish.Samarqand, 2002, 81-82.

Xulosa qilib aytganda, jamiyatdan tashqari til va tilsiz jamiyat bo'lmaganidek, tilning ijtimoiy mohiyati va muloqotning eng asosiy vositasi doimo insoniyatning diqqat markazida bo'lishi tabiiydir. Zero, jahonda hukm surayotgan bozor iqtisodiyotida muloqotning o'rni bundan buyon ham ortib borishini davrning o'zi taqozo etmoqda.

XULOSA

Yuqorida qayd etilganidek, muloqot jarayonida axloq-odob, so'zlashish, turli rasm-rusumlar, urf-odatlar, nutqning muayyan ehtiyojlari, so'zlovchi va tinglovchining yoshi, saviyasi, kasbi, madaniylik darajasi, millati va hokazo hammasi nutq ta'sirchanligi uchun ahamiyatlidir. Umuman, ijtimoiy muhit nutqda, murojaat shakllarida o'zining aniq ta'sirini namoyon etadi.

ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)

1. Muratova, N. B. (2021). NUTQNING IXTISOSLASHUVI. Scientific progress, 2(7), 1263-1266.

2. Muratova, N. B. (2021). DISKURS JARAYONIDA ADRESANT VA ADRESATNING NOLISONIY VOSITALARDAN FOYDALANISHI. Academic research in educational sciences, 2(11), 1197-1203.
Noverbal yuz ifodasi
Insonning yuzlari ajoyib ifodali. G'azab, baxt, xafagarchilik, jirkanish, tartibsizlik va zerikish kabi his-tuyg'ular, bularning barchasi ko'zlar, qoshlar, og'iz va boshqa xususiyatlardan foydalangan holda yuz harakatlarida osonlikcha namoyon bo'ladi.

Badan tilidan foydalanish

Odamning o'tirish uslubi; stendlar; qo'llari, oyoqlari va oyoqlarini harakatga keltiradi, shuningdek boshqa nozik harakatlar ko'p ma'nolarni etkazishi mumkin. O'zingizni qanday tutishingiz, shu jumladan o'zingizni qanday tutishingiz, turg'unlik, qattiqqo'llik, to'g'rilik his-tuyg'ularingizni va o'ziga bo'lgan ishonchingizni namoyish qilishi mumkin. Siz qulay tarzda suyanganingiz, o'rindig'ingizning chetiga qattiq o'tirganingiz yoki ko'zingizni yumib orqaga suyanganligingiz haqida xabaringizni o'zingizning holatingiz va joylashishingiz orqali etkazasiz.

Ko'z bilan aloqa, noverbal aloqa sifatida

Odamlar tez-tez ko'z bilan yaxshi aloqa qilganda va aksincha gapiradigan odamlarga ishonchlilikni berishadi. Ko'z bilan aloqa, shuningdek, qiziqish va his-tuyg'ularni etkazish va xabarni qabul qiluvchilar bilan yaqinlashish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, qiziqish uyg'otish, adashtirish va soxta qiziqish uchun ishlatiladi. Ba'zi tajribali yolg'onchilar o'zlarining tinglovchilariga yolg'on so'zlarni sotish uchun to'g'ridan-to'g'ri ko'z aloqasidan foydalanadilar. Shuningdek, suhbatlar paytida ko'z bilan aloqa qilishda madaniy tafovutlarni yodda tutishingiz kerak. Qo'l ishoralari
Qo'llarning imo-ishoralari, ayniqsa, muloqotning boy konveyerlaridir. Ular aytilgan so'zni punktuatsiya qiladilar va ma'no qo'shadilar. Burunni qashish, sochlaringizni siltash, kiyimlaringizga tegizish, qo'llaringizni kestirib, silkitib qo'yish kabi kamroq ongli imo-ishoralar xabarlarni bexosdan etkazishi mumkin.

Ohang va boshqa paralingvistik jihatlar

Paralinguistika bu amalda ishlatilgan so'zlardan alohida ovozli aloqa. Bunga ovozni kiritish, ohang, yurish, pauza va baland ovoz kabi omillar kiradi. Bu telefon uchun ham, shaxsning o'zaro aloqasi uchun ham juda muhimdir.

Aloqa vositasi sifatida teging

Sensor teginish - bu noverbal bo'lmagan aloqaning kuchli usuli. Orqa tarafdagi pat, quchoq, qo'lingizni xushomad qilib qo'llarini uzatmoqchi bo'lgan kishi hech qanday so'zlar bilan yoki ularsiz gaplashadi. Odamlar qulaylik darajasida teginish bilan farq qiladi. Shuningdek, madaniy urf-odatlar ham e'tiborga olinishi kerak.
Noverbal jismoniy masofaviy aloqa
Sizning ofisingizdagi jismoniy makoningizdan foydalanishingiz qabul qiluvchiga xabarni yuborgani kabi, ishlayotganingizda yoki muloqot qilganingizda o'zingizni o'rab turgan makon ham shunday qiladi. Aksariyat Shimoliy Amerikaliklar o'zlarining jismoniy shaxslari atrofida taxminan 18 dyuym bo'shliqni afzal ko'rishadi. Har qanday narsaga juda yaqin, ayniqsa ish sharoitida juda samimiy deb qaraladi.

Muloqotning eng kulgili muvaffaqiyatsiz urinishlaridan birida boshqa davlatdan kelgan talaba Amerika universiteti registratoriga nimanidir tushuntirishga harakat qilar edi. U ayolga yaqinlashishni xohladi, shuning uchun u nima uchun uning haqligini tushunish uchun yordam bermoqchi edi, bu mamlakatda yaxshi ishlangan edi.

U 18 dyuym bo'shliqni xohladi va uni saqlashga qat'iy qaror qildi. Shunday qilib, ular idorada tom ma'noda bir-birlarini ta'qib qilishdi. Har safar u yaqinlashganda, u uzoqlashdi. Har bir hodisa buni baland ovoz bilan aytmaydi, lekin odamning ushbu shaxsiy makonni himoya qilishi juda tezdir.

Nodavlat gapirishning boshqa usullari

Kiyim, portfel, ko'zoynak va hatto qalam, qalam yoki belgi so'zlar noverbal xabarlarni yuborishi mumkin. Kiyim turi va tashqi ko'rinishingiz kuchli noverbal xabarlarni yuboradi. Ba'zi xabarlar qasddan, chunki xodim o'zlarining sevimli sport jamoalari yoki har kuni konservativ, ishbilarmonlik kostyumini kiygan xodim bilan ko'ylak kiyishadi.

Odamlar o'z xabarlarining qabul qiluvchiga ta'sirini sezmasdan, boshqa xabarlarni bexosdan yuborishlari mumkin. Konservativ kostyumni kiygan odam, agar bu ularning niyati bo'lmaganida, etib borolmaydigan bo'lib ko'rinishi mumkin. Ehtimol, odam biznes kostyumida qulayroq yoki biznesga tayyor, ishonchli va ishonchli ko'rinishni xohlaydi. Kichik kesilgan pidjak kiygan hamkasblari uning ishqibozlarini uning ishqibozlarini topishlarini xohlamasliklari yoki xohlamasliklari mumkin - bu ish joyida yangi muammolar guruhiga olib keladi. Eng yaxshi holda, xodim aralash xabar yuboradi.

Sizning Office dekorangiz qanday gapiradi
Ishda ofisingizni qanday bezatasiz, shuningdek, kirgan xodimlarga xabarlarni yuboradi. Ish stolingizni qaerga joylashtirsangiz, sizning stolingiz va mehmonlarning orasidagi masofa, mebel sizni hamkasblaridan ajratib turadimi, barchasi kuchli gapiradi.

Noto'g'ri og'zaki va og'zaki aloqa

ad
Og'zaki bayon qilayotgan narsalaringiz va siz yuborayotgan noverbal signallar o'rtasida nomuvofiqlik yuzaga kelganda, noverbal muloqot tinglovchilaringiz bilan ko'proq rezonanslashadi.

Masalan, xodim sizga hamma narsa yaxshi, deb aytganda, lekin uning ohangi, yuz ifodasi, tana holati va tabassum bilan mos kelmasa, siz so'zlarga ishonmaysiz.

Shunday qilib, sizning noverbal muloqotingiz sizga umumiy aloqangizni yaxshilash vositasi sifatida xizmat qilmoqchi bo'lsa, nerval bo'lmagan muloqotingizni so'zlaringiz bilan taqqoslash to'g'risida xabardorlikni rivojlantirishingiz kerak.

Noverbal bo'lmagan aloqa haqida gap ketganda

Yaxshi yoki kasal bo'lsa, noverbal muloqot sizga yordam berishi yoki sizni quvg'in qilishi mumkin. Eng muhimi, aloqa natijalariga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan kuchni tan oling. Kompaniya yig'ilishida butun kompaniya bilan gaplashyapsizmi, telefonda hamkasbingiz bilan suhbatlashyapsizmi yoki o'z ofisingizda xo'jayiningiz bilan gaplashasizmi, noverbal aloqa o'zaro ta'sirga ta'sir qiladi.

Noverbal muloqot hamkasblaringiz bilan kunlik uchrashuvlaringizda va ish joyingizdagi salonlarda o'tgan suhbatlaringizda juda kuchli. Tushlik paytida sizning tashkilotingizda ham, tashqarisida ham ahamiyatli.

Va nihoyat, kompaniyangizning manfaatdor tomonlari, mijozlaringiz yoki mijozlaringiz, sotuvchilaringiz va professional sheriklaringiz bilan og'zaki bo'lmagan aloqangizning kuchini tan oling. Noto'g'ri og'zaki suhbatingizni so'zlaringiz bilan solishtirish ularga sizga ishonishga yordam beradi.

Xabarlaringizni yanada samarali etkazish uchun siz og'zaki bo'lmagan muloqotingizni mashq qilishingiz va boshqarishingiz mumkin. Yoki siz o'zingizning noverbal aloqangizni samarasiz ko'rinishiga, ixcham kommunikatorga yoki aralash xabarlari ishonchli bo'lmagan xodimga ko'rsatishga ruxsat berishingiz mumkin. Nega og'zaki bo'lmagan aloqani o'zingizning foydangiz uchun ishlatmang? Bu hamma uchun g'alaba.

Har qanday milliy madaniyat “milliy mentalitet” tushunchasi mazmunidan iboratligi bilan o‘ziga xos va individualdir. Mentalitet milliy o‘zlikni anglash va milliy ongsizlikning eng doimiy, eng chuqur tuzilishidir. Bu ongning odatlari va xatti-harakatlarning stereotiplari bo'lib, ular odamlarning o'zlari tomonidan tan olinmaydi, lekin ularning dunyoni ko'rish usullarining asosini tashkil etadi va bir kishining vakillarining hamma narsalarida namoyon bo'ladi. milliy madaniyat... Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, bu bir xil milliy madaniyatga mansub odamlarga dunyoni bir xil tarzda ko'rish va his qilish, o'z tabiatini idrok etish va anglash imkonini beradigan muayyan jamiyat odamlari o'rtasida ma'lum bir umumiy aqliy vositaning mavjudligi. tabiiy va ijtimoiy muhit va o'zlari o'ziga xos tarzda. Amerikalik madaniy antropolog Filipp Bok madaniyatni "uyingizdan chiqib ketganingizda sizni begona qiladigan narsa" deb juda to'g'ri ta'riflagan. Bu odamlar o'zlarining milliy-madaniy muhitida bo'lganlarida, boshqa odamlarning qadriyatlari, xatti-harakatlari, me'yorlariga moslashishlari shart bo'lmagan va ularga mos keladigan ma'naviy, hissiy-hissiy va ijtimoiy-psixologik "tasalli" ni to'liq tavsiflaydi. birovning milliy va madaniy yaxlitligini faqat o'ziga xos ma'nolari bilan. Mentalitet asosan urf-odatlar bilan belgilanadigan ommaviy ong mexanizmlari orqali avloddan-avlodga uzatiladi va muayyan jamiyat madaniyatida ma’naviy sohaning birligini ta’minlaydi.

Darhaqiqat, har qanday milliy madaniyatning zamirida til va tafakkur tarzi yoki mentalitet birligi yotadi. U oʻz ifodasini tilning turli shakllarida ramziy tasvirlash (turlar (ogʻzaki, ishora, grafik, ikonali, obrazli, rasmiylashtirilgan tillar) va uning turlari - maʼlum madaniy tartiblar (soch turmagi, libos tili va boshqalar)) boʻyicha topadi. Boshqacha qilib aytganda, madaniyatdagi umuminsoniy tipologik va milliy xususiyat nafaqat tilning og'zaki vositalari, balki og'zaki bo'lmagan vositalar bilan ham belgilanadi. Bu erda faqat umuminsoniy yoki o'ziga xos milliy madaniyatga tegishli bo'lgan og'zaki bo'lmagan belgilar yoki belgilar turlarini farqlash muhimdir.

"O'tib bo'lmaydigan" yapon yuzi, yunonlar yoki italiyaliklarning "keng imo-ishoralari", ruslarning "ayiqlarini quchoqlashi" va "chin o'pishlari", anglo-saksonlarning "yonog'iga urish". Bunday stereotiplar madaniyatlararo taqqoslash bo'yicha to'plangan tajribani aks ettiradi va ularni hech qanday ilmiy metodologiyaga asoslanmagan deb shunchaki rad etish ahmoqlik bo'ladi. Masalan, Leonardo da Vinchi ishonganidek, "ular teri, kiyim, his-tuyg'ular yordamida qanchalik ko'p gapirsalar, shunchalik ko'p donolikka ega bo'lishadi". .

Ma'lumki, kiyim-kechak, kostyum milliylik belgisi bo'lishi mumkin. . Rang, kesim, bezak, konstruktiv qismlardan foydalanish milliy xususiyatga ega. Turli millat vakillari tomonidan o'xshash vaziyatlarda ishlatiladigan kiyim turlari ko'pincha bir-biriga mos kelmaydi. Aksincha, bir xil turdagi kiyimlar semantikada farqlanadi. Faqat ma'lum bir xalqqa yoki hatto xalq ichidagi alohida ijtimoiy guruhga xos bo'lgan kiyim turlari mavjud. Albatta, bunday kiyimlar insonning ushbu guruhga mansubligi belgisiga aylanadi. Bundan tashqari, kesimning turi, rangi, mayda detallarning mavjudligi yoki darajasi va boshqalar kabi xususiyatlarda kostyum milliy mentalitetning o'ziga xos ko'rinishlarini o'z ichiga olgan matn vazifasini bajaradi. Bu yerdagi darslik qadimgi yunonlarning turli xil kiyimlari yoki Janubiy Osiyo xalqlarining an'anaviy ayollar kiyimlari - biz uchun "qadimgi yunon" yoki "hind" tasvirlari bilan birlashtirilgan sarilarning namunasi bo'lishi mumkin. Bular milliy-madaniy stereotiplarning o‘ziga xos realologik, “moddiy” komponentlaridir. Sof milliy belgining yana bir yorqin misoli - kimono. Bu Yaponiyaning ramzlaridan biri, ayniqsa evropalik odam uchun. An'anaviy, sharqona mentalitet, madaniyatlar turiga ko'ra, milliy kiyim turi doimo saqlanib qoladi. Hindistonda sari hali ham mashhur, kimono esa Yaponiyada hamon mashhur. Yevropa libosida milliy motivlardan foydalanish natijasida folklor uslubi (masalan, la rus uslubi) paydo bo‘ladi.

Belgilari milliy belgilanishi mumkin bo'lgan yana bir noverbal til bu imo-ishora tilidir, chunki shaxs ma'lum bir ijtimoiy muhitda shaxs sifatida shakllanib, ushbu muhitga xos bo'lgan imo-ishoralar usullarini, ularni qo'llash qoidalarini o'rganadi. va o'qish. G. E. Kreidlin har bir xalq va har bir madaniyatning o'ziga xos "jim filmi" borligini to'g'ri ta'kidlaydi, Charli Chaplin bir marta: "Qanday harakat qilayotganingizni va imo-ishoralaringizni ko'rishga ruxsat bering, men sizga qaerda tug'ilganingizni darhol aytib beraman" degani bejiz emas. Hatto tilning noverbal komponentlari - kinesika bilan shug'ullanadigan maxsus bilim sohasi ham mavjud. Turli xalqlar tomonidan qabul qilingan gestikulyatsiyaning umumiy me'yorlari ham sezilarli darajada farqlanadi (shartli ravishda - shimoliy xalqlar orasida cheklanganidan janubiy xalqlar orasida temperamentligacha). Buni anekdot matni bilan ko'rsatish mumkin: “Tbilisi. Mehmon qo‘lida katta tarvuz tutgan gruzinga o‘girilib: “Iltimos, ayting-chi, Rustaveli prospektiga qanday borish mumkin?”. Gruzin javob berdi: "Tarvuzni ushlab turing". Tarvuzni uzatib, qo'llarini keng yoydi: "Bilmayman, genatsvale".

Turli xil odob-axloq madaniyatlarida bir xil imo-ishoralarga turli xil ma'nolar berilishi tez-tez uchraydi va aksincha: bir xil mazmunni turli vositalar bilan ifodalash mumkin. Masalan, yaponlarning "bu erga kel" ishorasi ruslar tomonidan "xayr" sifatida qabul qilinadi. Ammo yaponcha qo'lning tomoqqa ishorasi - "ishdan bo'shatilgan" - ruslar "men to'lganman" yoki "bularning barchasidan juda charchadim" deb tushunishadi. Ruslar va bolgarlar orasida "ha" va "yo'q" ning diametral qarama-qarshi harakatlari va ma'nolari rasman bir-biriga to'g'ri kelganda imo-ishoralarni noto'g'ri talqin qilishning darslik misolidir.

U yoki bu milliy madaniyatga xos, ya’ni ma’lum bir madaniyat doirasidagi imo-ishoralar ham borki, bunday imo-ishoralar ma’noga ega, lekin boshqa madaniyat nuqtai nazaridan ular hech qanday ma’noga ega emas. Masalan, frantsuzlar va italiyaliklar suhbatdoshga "suhbatlaringiz bilan meni zeriktirdingiz" demoqchi bo'lgan hollarda, suhbat davomida soqol o'sib ketganini aytadigandek, barmoqlari bilan yonoqlarini silaydilar. Ruslar bu imo-ishorani hech qanday tarzda sezmaydilar, u neytraldir. Yoki, masalan, pastki qovoqqa teginish ishorasi. Saudiya Arabistonida bu imo-ishora sizning kimnidir ahmoq deb o'ylayotganingizni anglatadi va Janubiy Amerikadan kelgan senorita siz unga ko'z tashlang deb o'ylaydi ... turli milliy madaniyatlar ma'no jihatidan qarama-qarshi narsalarni anglatishi mumkin. Ko'rinib turibdiki, ochiq xurmo haqida nima deyish mumkin? Ammo Gretsiyada endi haqoratli imo-ishora yo'q. Uning o'z nomi ham bor - mudza va Vizantiya davriga to'g'ri keladi. Zanjirlangan mahbuslarni shahar ko'chalari bo'ylab kuzatib borishganda, shaharliklar yuzlariga tuproq va parcha-parcha tashladilar. Tabiiyki, siz kaftlarsiz qilolmaysiz. Bundan tashqari, Gretsiyada ikkita yoyilgan barmoq kabi taniqli imo-ishoraga tabu qo'yiladi, bu lotincha V - viktoriya - g'alaba degan ma'noni anglatadi. Gretsiyada esa u yarim mudza hisoblanadi.

Bu quloq bo'shlig'i bilan bir xil muammo. Odatda unga teginish xavflidir. Ushbu imo-ishora beshta ma'noga ega. Ulardan to'rttasi hujumkor. Ispanlar, yunonlar, maltaliklar va italiyaliklar uchun lob yaqinidagi qo'l butunlay boshqa haqoratlarni anglatadi. Va faqat portugallar shunday imo-ishora bilan ko'rsatishni xohlaydilarki, ular nima deyilganini eshitmadilar. Agar Sardiniya yashovchisi Londonda o'tkinchidan taksiga tushish osonmi deb so'rasa va u javoban bosh barmog'ini ko'rsatsa, u katta muammoga duch kelishi mumkin, chunki Sardiniyada bunday imo-ishora oson fazilatli ayollarga qaratilgan.

Dunyodagi eng keng tarqalgan imo-ishoralardan biri - bosh barmog'i va ko'rsatkich barmoqlari yopilib, halqa hosil qiladi. AQShda bu "yaxshi" degan ma'noni anglatadi. Frantsiyada - nol. Yaponiyada - pul, Tunisda esa: "Men seni o'ldiraman". Suriyalik uchun bu imo-ishora: "Do'zaxga boring" degan ma'noni anglatadi.

Kinemalar milliy xususiyatga ega bo'lganligi sababli, kinesikaning muhim va munozarali masalalaridan biri imo-ishoralarning madaniyatlararo muvofiqligi muammosidir. Va bu tabiatan ekstralingvistik muammodir, chunki millatlararo muloqotda bir madaniyat tashuvchisi tomonidan imo-ishoralarni noto'g'ri talqin qilish boshqa birovning imo-ishoralarining madaniy ma'nolarini noto'g'ri talqin qilgan odamda shubha, qo'rquv, dushmanlik va hatto tajovuzni keltirib chiqarishi mumkin.

Ruslar ham imo-ishora etiketining o'ziga xos xususiyatlariga ega. Misol uchun, ruslarning biror narsaga, ayniqsa, odamga barmoq bilan ishora qilishi juda odobsizlikdir. Agar ko'rsatish kerak bo'lsa, butun qo'lingiz bilan ishora qiling. Umuman olganda, imo-ishora qilishda ruslar qo'llarini oldinga ko'p tashlamaydilar va ularni tanadan uzoqqa tashlamaydilar, lekin tirsaklarini bosib imo-ishora qilish odatiy hol emas. Rus imo-ishorasini Evropa imo-ishoralari bilan taqqoslab shuni ta'kidlash kerakki, ruslar deyarli ikkala qo'lning sinxron harakatlarini ishlatmaydilar, imo-ishoralar bir qo'l bilan amalga oshiriladi (o'ngda). Ikkinchi qo'l yoki umuman imo-ishora qilmaydi, yoki kamroq darajada va o'ngning harakatlarini takrorlamaydi. Ular qo'llari bilan imo-ishora qilganda, ularni tananing oldida uzoqqa olib borib bo'lmaydi. Ko'pincha qo'l harakati bosh va elka bilan almashtiriladi. Masalan, ruslar yo'nalishni ko'rsatib, ko'pincha boshlari bilan bu yo'nalishda harakat qilishadi: "Siz bu yo'l bilan borishingiz kerak" va "Men bilmayman" so'zlari o'rniga yelkalarini qisib qo'yishadi. Nihoyat, ruslarni imo-ishoralarda kuzatib, boshqa xalqlar vakillari har doim ham imo-ishoraning stilistikasini to'g'ri tushunishmaydi. Rus imo-ishoralari, yuz ifodalari va pozitsiyasi vaziyat, ma'ruzachilarning munosabatlari va ularning ijtimoiy mansubligi bilan belgilanadi. Odam qanchalik odobli va bilimli bo'lsa, uning ishorasi shunchalik vazmin bo'ladi.

Rus odob-axloq madaniyatida imo-ishoralar haqida bitta o'zgarmas qoida mavjud - o'lchov. Albatta, yuqori hissiyotlar chiqishni talab qiladi. Shu bilan birga, ortiqcha gestikulyatsiya barcha ma'nolarni yo'qotadi, bu suhbatdoshni bezovta qilishi va yoqimsiz bo'lishi mumkinligi haqida gapirmasa ham bo'ladi. Shuning uchun, rus madaniyatida, rasmiy odob-axloq darajasida, suhbat paytida suhbatdoshning yelkasiga urish, uning paltosining tugmachasini burish, yengini ushlash, shuningdek, qo'liga kelgan hamma narsani (qalam, qoshiq) burish axloqsizlik hisoblanadi. , ko'zoynak, soat bilaguzuk, va hokazo). qo'llar, tirsagiga tegish va hokazo) ruslarning ruhiy xususiyatlaridan biridir. Bundan tashqari, xususiyatlar ahamiyatli, ahamiyatli, chunki ruslar bir-biriga juda qiziqishadi, har birining taqdiriga ularning ishtirokini hissiy jihatdan his qilishadi va buni aloqada ifodalaydilar.

Imo-ishoralardagi barcha qayd etilgan farqlar bilan, turli xalqlar ularda universal narsaga ega bo'lib, u mohiyatan odob-axloq madaniyatining umuminsoniy salohiyatini tashkil qiladi. Bu, eng avvalo, salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik imo-ishoralarining mazmuni, ichki ma'nolari, hamdardlik bildirish, do'stona munosabat, salomatlik va farovonlik tilaklari va hokazolarga tegishlidir. yaxshi niyat. Eng mashhur va keng tarqalgan imo - bu qo'l siqish. (Shu bilan birga, G'arbiy Afrikada, masalan, qo'l siqish bilan barmoqlarni qayta-qayta urish biriktiriladi.)

Insonning yuz ifodalarida namoyon bo'ladigan his-tuyg'ularining tashqi ifodasi turli madaniyatlarda ham o'ziga xos odob-axloq me'yorlariga ega. Zamonaviy etnograflarning fikriga ko'ra, barcha tsivilizatsiyalarni boshqalar bilan muloqot qilishda odamning nigohi yo'nalishiga qarab ikki guruhga bo'lish mumkin: kontaktli va kontaktsiz. Ba'zilarida, gaplashayotganda, ularning nigohi suhbatdoshning ko'ziga qaratiladi. Bular arablar, lotin amerikaliklar, janubiy Evropa xalqlari (aloqa madaniyati odamlari gaplashganda bir-biriga yaqinroq turishadi va ko'pincha bir-biriga tegib turishadi). Shuni ta'kidlash kerakki, qarashning davomiyligi aloqa madaniyati vakillari uchun farq qiladi: masalan, shvedlar va ruslar, masalan, inglizlarga qaraganda uzoqroq va ko'proq qarashadi. Hindlar, pokistonliklar, yaponiyaliklar va shimoliy evropaliklar kontaktsiz deb tasniflanadi. Bu xalqlar orasida to'g'ridan-to'g'ri ko'zlarga qarash odobsiz hisoblanadi va shuning uchun nigoh yon tomonga qaratiladi. Agar bu ikki tsivilizatsiya vakillari uchrashsa, har kim o'z nuqtai nazarini tushunadi. Ruslarning to'g'ridan-to'g'ri ko'zlariga qaragan nigohi ko'plab sharq xalqlari tomonidan beadablik, beadablik sifatida qabul qilinadi va bu xalqlarning yon tomonga qarashi ruslar tomonidan uyatchanlik yoki samimiy bo'lishni istamaslik sifatida qabul qilinadi.

Bu xulosalar ikki amerikalik olim - K. Sitaram va R. Kogdellning tadqiqot materiallari bilan tasdiqlangan. Ularning ta'kidlashicha, G'arb madaniyatlarida muloqot paytida siz murojaat qilayotgan kishiga qarash muhim deb hisoblanadi. Maqolda shunday deyilgan: "Agar kimdir sizning oldingizda tursa va sizga qaramasa, unga ishonmang". Afrika va afro-amerikalik madaniyatlarda ko'z bilan aloqa qilish aloqaning zaruriy atributi emas. Qora tanli oq tanli bilan gaplashganda, odatda uning ko‘ziga tik qaramaydi. Osiyo madaniyatlarida bu xatti-harakat hurmatni bildiradi. Osiyolik ayollar erkakning ko'ziga tik qarashi, erkak esa ayollarning ko'ziga qarashi kutilmaydi. Bu faqat er va xotin uchun ruxsat etiladi. Ammo shunday bo'lsa ham er xotinining ko'ziga qarashga haqli, lekin xotin bunday qilmaydi. Erkaklarning ko'ziga faqat oson fazilatli ayollar qarashadi, deb ishoniladi. Vituto va Bororo qabilalariga mansub Janubiy Amerika hindulari orasida so‘zlovchi va tinglovchi turli yo‘nalishlarga qarashadi, agar hikoyachi ko‘p auditoriyaga murojaat qilsa, u tinglovchilardan orqa o‘girib, nigohini kulbaga chuqurroq qaratishi kerak. Ba'zan bu qoida faqat muayyan aloqa holatlariga tegishli. Shunday qilib, Keniyaning Luo qabilasida kuyov va qaynona suhbat paytida bir-biriga orqa o'girishlari kerak. Yaponiyada nutq paytida ko'z bilan aloqa qilish yomon shakl deb hisoblanadi. Yapon ma'ruzachisi, gapirayotganda, odatda, bir tomonga qaraydi va shaxsiy suhbat davomida suhbatdoshning bo'yniga, iyagining bir joyiga, sherigining ko'zlari va yuzi periferik ko'rish sohasida bo'ladigan tarzda qarashadi. Suhbatdoshga unchalik qaramaydigan odam aloqa madaniyati vakillari uchun nosamimiy va sovuq ko'rinadi, "aloqa bo'lmagan" suhbatdoshga esa "aloqa" tajovuzkor, xushmuomalalik va hatto beadab ko'rinadi. Shu bilan birga, siz hatto xalqlarni bir qarashda munosabatlarni quradiganlarga, masalan, ruslarga (va faqat ularda "ko'zlar ruhning ko'zgusi", "menga ko'zgudagi kabi qarang" formulalari bo'lishi mumkin. ..” va boshqalar), va “qoshlarda” muloqot qiladiganlar. Bundan tashqari, birinchisida nigoh mimika elementi sifatida shaxsiy-emotsional, chuqur individual tarkibni o'zida mujassam etgan bo'lsa, ikkinchisida mimika eksklyuziv tashqi, individual supra-individual odob-belgi vazifasini bajaradi. Shuning uchun, masalan, ruslar uchun ko'zlarini chetlab o'tadigan yoki tushiradigan suhbatdosh bilan muloqot qilish juda yoqimsiz.

Muloqotda aloqalarni o'rnatishda tabassum katta rol o'ynaydi, u har qanday madaniyatda taxminan bir xil ma'noga ega - quvonch, zavq, do'stona va hokazo. Va shunga qaramay, xulq-atvorning o'ziga xos xususiyatlariga qarab, turli etniklarda tabassum. guruhlar turlicha talqin qilinishi mumkin. Shunday qilib, mamlakatlarda G'arbiy Yevropa Amerikada esa, masalan, Rossiyadagidan ko'ra rasmiyroqdir, bu erda u murojaat qilingan hamkasbiga o'ziga xos ruhiy sovg'ani ifodalaydi. Ruslar uchun tabassum - bu olomon orasidan odamning individual tanlovi va bu siz u bilan uchrashganingizdan chin dildan xursand ekanligingizni, uni yoqtirishingizni anglatadi va ba'zida bu tabassum birinchi qadam bo'lgan aqliy mehnat natijasidir. janjaldan keyin yarashish tomon. Ruslarning tabassumi qimmat va hamma ham bunga loyiq emas. Shuning uchun, rasmiy yoki ijtimoiy amerikalik tabassum ruslar tomonidan ahmoq yoki yolg'on deb hisoblanadi, ruslar esa ko'plab chet elliklar uchun g'amgin, do'stona va jilmayuvchi odamlar bo'lib ko'rinadi.

Inglizlar uchun tabassum, birinchi navbatda, xushmuomalalik belgisidir, ammo bu uning uchrashuvdan zavqlanishini anglatmaydi. "Yapon tabassumi" deb ataladigan narsa ham etiket elementidir. Amerikalik boshqasini tabassum bilan kutib olishi tabiiy, begona, shu jumladan ayol, bu ko'pincha boshqa mamlakatlarda, ayniqsa arab mamlakatlarida tushunmovchiliklarga olib keladi. Ammo barcha etnik-madaniy farqlarga qaramay, tabassum va kulish har doim maxsus odob-axloq qoidalari va estetik odob normalari bilan tartibga solingan.

Ruxsat etilgan tananing pozitsiyalari, pozitsiyalari ham og'zaki bo'lmagan til shakllaridan biri bo'lib, universal (masalan, hissiy) ma'lumotlardan tashqari, faqat milliy miqyosda o'ziga xos ma'lumotlarni olib yurishi mumkin. Inson tanasi qabul qilishi mumkin bo'lgan turli xil barqaror pozitsiyalarning umumiy soni 1000 ga yaqin. Ulardan har bir xalqning madaniy an'analari tufayli ba'zi pozitsiyalar taqiqlangan, boshqalari esa qat'iy va qo'llab-quvvatlanadi. Shunday qilib, yaponlar tatami ustida o'tirish uchun pozitsiyalarni belgilashgan. Ularning eng tantanali - tiz cho'kib, o'z poshnangizga o'tirishdir. Xuddi shu holatda, ta'zim qilinadi. Yostiqda o'tirgan holda ta'zim qilish odobsizlikdir, shuning uchun siz birinchi navbatda erga o'tishingiz kerak. Oyoqlarini kesishgan holda o'tirish yaponiyaliklar uchun bema'ni poza hisoblanadi va ularni suhbatdoshga cho'zish - odobsizlikning balandligi.

Osiyo mamlakatlarida ayolning holati vaziyatning turiga bog'liq deb taxmin qilinadi. Misol uchun, to'yxonadagi hind kelini chap oyog'ini erga cho'zgan holda o'tirishi va o'ng oyog'ini tizzasi iyagiga tegishi uchun egilishi kerak. Osiyoda bu pozitsiya juda nazokatli hisoblanadi. Yaponiyada ayollar doimo oyoqlarini egib o'tirishadi, shunda dumbalari ularga qo'yiladi, qo'llari esa qorinlarida buklanadi. Osiyo ayollari odatda tik turgan yoki o'tirganda qo'llarini beldan pastroq tutmasliklari kerak. Ko'pgina Sharq va G'arb madaniyatlarida ayollar oyoqlarini ajratib o'tirishlari yoki turishlari kerak emas. Oyog‘ini yoygan ayol uyatdan ayrilgan hisoblanadi. G'arbda esa ayollar vaziyatdan va kompaniya tarkibidan kelib chiqqan holda ma'lum pozitsiyalarga ega bo'lishlari kutiladi. Ular uchun odatiy holat - o'tirganda o'ng oyoqni chapning oldiga qo'yishdir. Mashinaga o'tirib, g'arbiy ayol birinchi navbatda o'rindiqqa o'tiradi va keyin oyoqlarini mashinaga qo'yadi, shundan so'ng erkak eshikni yopib qo'yadi.

Shaxsiy makon ham milliy o'ziga xoslikni o'z ichiga oladi va ma'lum bir madaniyat doirasida mavjud bo'lgan odob-axloq me'yorlari bilan boshqariladi. Masalan, odob-axloq qoidalari arablar va lotinlar uchun minimal masofani tanlash imkonini beradi. Shimoliy amerikaliklar va shimoliy evropaliklar o'rtasidagi aloqa masofasi maksimaldir. Shuning uchun, ispanlar uchun shimoliy qo'shnilar tomonidan tanlangan masofa variantlari sovuq. Ular, o'z navbatida, janubliklar uchun odatiy masofani xavfli va tajovuzkorlik bilan to'la, shuning uchun odob-axloq nuqtai nazaridan qabul qilinishi mumkin emas deb hisoblashadi. Ruslarning rasmiy aloqa zonasi odatda qo'l siqish uchun cho'zilgan ikki qo'lning uzunligiga teng masofa bilan belgilanadi va do'stona zona tirsagida egilgan ikki qo'lning uzunligi bilan belgilanadi. Garchi ruslar norasmiy aloqa sohasida jismoniy masofani qisqartirishga va intim (G'arbiy ma'noda) zona chegaralarini buzishga moyil bo'lsalar ham. Shunday qilib, ma'ruza o'qiyotgan rus universiteti o'qituvchisi talabalar auditoriyasidan uzoq masofada o'zini noqulay his qilib, dastadan tushib, kafedrani tark etadi va talabalarga yaqinlashadi; Rus tomoshabinlari teatr san'atidagi har qanday interaktiv eksperimentlarni juda yaxshi idrok etadilar va aktyorlar ularga yaqinlashganda, ularga tegsa, ko'zlariga qarasa va hokazo.

Odob me'yorlari, shuningdek, turli xalqlarga xos bo'lgan aloqa teginishlarini ham tartibga soladi. Ushbu me'yorlar ko'p jihatdan aloqa sheriklarining holati, ularning yoshi, jinsi, tanishlik darajasi kabi omillarga bog'liq. Misol uchun, qo'l siqish inglizlar yoki amerikaliklarga qaraganda ruslar orasida salomlashishda ko'proq qo'llaniladi. Qo'shma Shtatlarda, agar odamlar o'rtasida kuchli aloqa mavjud bo'lsa, qo'l siqish qabul qilinmaydi, bu rus madaniyatida qo'l siqishdan foydalanish bilan umuman mos kelmaydi. Orqa va yelkaga silash kabi element yaqin munosabatlar, muloqot qiluvchilarning ijtimoiy mavqei tengligi sharoitida mumkin. Jismoniy aloqa elementi sifatida o'pish rus madaniyatida erkaklar va ayollarning xulq-atvorida kuzatiladi, inglizlar orasida esa bu kamdan-kam uchraydi, faqat yaqin munosabatlarda. Sharqiy va ko'plab Evropa xalqlarida bir-biriga teginish ruslarga qaraganda ancha kam rivojlangan. Ruslar, masalan, yaponiyalik ota-onalarga qaraganda, o'z farzandlarini qo'llaridan uzoqroq tutishadi. Rus qizlari va o'g'illari, ayollar va erkaklar bir-birining qo'lidan ushlab yurishadi. Bundan tashqari, ayollar qo'ltiqlab yurishadi, bu esa chet elliklarni hayratda qoldiradi. Va rus erkak do'stlari ko'pincha uchrashganda o'pishadi. Umuman olganda, Hindiston, Xitoy, Indoneziya xalqlari nuqtai nazaridan ruslar tez-tez quchoqlashadi va o'padilar, lekin ispanlar va italyanlar nuqtai nazaridan, aksincha, juda kam.

Hozirgi vaqtda madaniyatlararo aloqalarni kengaytirish holati millatlararo muloqotning odob-axloq shakllariga muayyan tuzatishlar kiritmoqda. Madaniy me'yorlar va xulq-atvor me'yorlarining o'zaro kirib borishi va o'zaro moslashuvi mavjud. Shu o‘rinda shuni ta’kidlash mumkinki, hozir Sharq xalqlari yevropaliklar bilan muloqotda qo‘l berib ko‘rishadi, biroq ayni paytda o‘z masofasini saqlashga harakat qiladi. Natijada, ular qo'l berib ko'rishganda suhbatdoshdan ruslarga qaraganda uzoqroq turishadi va qo'llarini qo'yish uchun oldinga egilishga majbur bo'lishadi (evropaliklarning fikriga ko'ra, poza juda qul). Boshqa tomondan, sharq xalqlari vakillari qo‘l berib ko‘rishish masofasiga kelganda, lekin milliy masofani saqlashga intilib, tananing yuqori qismini orqaga suradilar, evropaliklarning nazarida esa, mag'rur, mag'rur salom olinadi. Bu yoki boshqa yo'l bilan, bu til va madaniyatda noverbal tilning milliy o'ziga xos xususiyatlarini universallashtirish va tekislash tendentsiyasi aniq ekanligini ko'rsatadi.

Ammo shunga qaramay, noverbal yoki kinetik til lingvomadaniy makon bo'lib, u erda baxtga ko'ra, milliy-madaniy semantika va simvolizm hali ham tirik, bu erda faqat ushbu o'ziga xos milliy tillar va madaniyatlarga xos semantik birliklar mavjud. Tilning bu sohasi muayyan milliy madaniyatdagi kishilar hayotini uyat, erkinlik, adolat, hurmat, axloqiy jihatdan mos imo-ishoralar, turmalar, makon nuqtai nazaridan belgilovchi milliy-ruhiy vositalar, madaniy naqshlar, munosabatlar, axloqiy va kommunikativ baholarni o'z ichiga oladi.

Adabiyot

Grigorieva, S.A. Rus imo-ishora tili lug'ati / S. A. Grigorieva, N. V. Grigoriev, G. E. Kreidlin. Moskva - Vena: Rus madaniyati tillari: Vena slavyan almanaxi, 2001.256 p. (Til. Semiotika. Madaniyat).

Zaitseva, G.L. Imzo nutqi. Daktilologiya / G. L. Zaitseva. M., 2000 yil.

Kreidlin, G.E. Og'zaki bo'lmagan semiotika: tana tili va tabiiy til / G. E. Kreidlin. M., 2002 yil.

Epshteyn, M. Tana zamonlar chorrahasida. Tegish falsafasiga / M. Epshteyn // Vopr. falsafa. 2005 yil. № 8.

Etnomadaniy identifikatsiya
KIRISH

Aloqa - bu odamlar bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lish jarayoni ularning turli xil faoliyati davomida. Har bir insonning jamiyatdagi faoliyati (ish,o'rganish, o'yin, ijodkorlik va boshqalar) o'zaro ta'sir shakllarini o'z ichiga oladi. Shuning uchun, har biri shaxsning jamiyatdagi o'rni, ishining muvaffaqiyati va obro'si bevosita uning muloqot qilish qobiliyati bilan bog'liq.Bir qarashda oson ko'rinadigan shaxslararo aloqa aslida inson hayoti davomida o'rganiladigan juda murakkab jarayon. Sharhlash muloqotning psixologik jihatdan murakkab tabiati, deb yozadi B.F.Parigin: "Aloqa shu qadar ko'p qirrali bo'lib, unga bir vaqtning o'zida quyidagilar kiradi: a) individual ta'sir o'tkazish jarayoni;

b) jismoniy shaxslar o'rtasida ma'lumot almashish jarayoni; v) bir kishining boshqasiga munosabati jarayoni; d) bir kishining boshqalarga ta'sir qilishi jarayoni;

d) bir-birlariga rahmdil bo'lish imkoniyati;

e) shaxslarning bir-birini tushunishi jarayoni ». Shaxsni rivojlantirishda shaxslararo muloqotning o'rni

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Aloqa faqat og'zaki nutq bilan samarali emas. Og'zaki bo'lmagan muloqot intonatsiya, imo-ishoralar, mimika, tasvirlarni o'z ichiga oladi. Kundalik hayotda bunday til og'zaki nutq yoki tana tili deb ataladi.Biz og'zaki bo'lmagan tilni tez-tez ishlatamiz. Har qanday holda shaxsning yuzini ko'rganimizda, shaxsiy aloqa paytida yuzaga keladigan suhbat va tana, biz avtomatik ravishda o'qiydigan mimikalar va imo-ishoralar mavjud. Agar biz telefonda gaplashsak ham va ifodani ko'ra olmasak ham suhbatdoshning imo-ishoralari, uning intonatsiyasi, nutq tempi, tembr va boshqa og'zaki bo'lmagan belgilar kayfiyatni, suhbatga bo'lgan munosabatni, hissiyotlarni tushunishga yordam beradi. Og'zaki bo'lmagan til barcha madaniyatlar uchun bir xil emas. So'zlar, imo-ishoralar singari va yuz ifodalari ham begona bo'lishi mumkin. Ko'pgina xalqlarda bir xil og'zaki bo'lmagan muloqot mavjud, lekin ko'pchilik hali ham boshqacha.

MUHOKAMA

Turli xil ingliz tilida so'zlashadigan odamlarning imo-ishoralari va yuz ifodalari mamlakatlar - Buyuk Britaniya, AQSh, Avstraliya, Kanada va boshqalar - har xil ularning aksanlari kabi. Shuning uchun biz og'zaki bo'lmagan ingliz tilini ikkiga ajratmaymiz lahjalar, agar kerak bo'lsa, shunchaki ba'zi farqlar haqida gaplashamiz. Biz boshqa madaniyatga mansub odamlar bilan o'zaro aloqada bo'lganimizda, biz odatda og'zaki tilimizga katta e'tibor beramiz. Ammo og'zaki bo'lmagan til davom etmoqda bunga ahamiyat bermasak ham ishlatilmoqda.Ko'pgina hollarda, boshqa madaniyat vakillarining og'zaki bo'lmagan tili farq qiladi bizga tanish bo'lgan holatlardan.Og'zaki tillar madaniyat turiga qarab bir-biridan farq qilganligi sababli, shuning uchun bitta millatning og'zaki bo'lmagan tili og'zaki bo'lmagan tildan farq qiladi. Ba'zi bir imo-ishora hamma tomonidan tan olinishi va aniq bo'lishi mumkin bir xalqda talqin qilish, boshqa millatda u har qanday belgilanishi mumkin emas yoki butunlay qarama-qarshi ma'no. Imo-ishora "Yaxshi" yoki barmoqlar tomonidan shakllangan doira Ushbu test Amerikada 19-asrning boshlarida, asosan tomonidan ommalashgan o'sha paytda so'zlarni qisqartirish va oddiy so'zlarni qisqartirish boshlagan matbuot ularning boshlang'ich harflariga iboralar. Bosh harflarning nima bo'lishi haqida turli xil fikrlar mavjud "OK" degani. Ba'zilar, ular "hamma narsa to'g'ri" degani degan fikrda ammo bu "nokaut" so'zining antonimi bo'lib, ingliz tilida K.O. bilan belgilanadi. Ushbu qisqartma

asosida yana bir nazariya mavjud ushbu bosh harflarni (OK) sifatida ishlatgan Amerika prezidentining tug'ilgan joyi nomidan saylov kampaniyasidagi shior. Ularning qaysi nazariyasi to'g'ri, biz hech qachon bo'lmaydi bilaman, lekin aylananing o'zi 0'keu so'zidagi "O" harfini bildiradi. "OK" ning ma'nosi barcha ingliz tilida so'zlashadigan mamlakatlarda ham yaxshi ma'lum Evropa va Osiyoda, ba'zi mamlakatlarda bu imo-ishoraning kelib chiqishi butunlay boshqacha va ma'no. Masalan, Frantsiyada bu "nol" yoki "hech narsa" degan ma'noni anglatadi, Yaponiyada "pul" degan ma'noni anglatadi va O'rta yer dengizi havzasining ayrim mamlakatlarida bu imo-ishora jinslar gomoseksualligini ko'rsatish uchun ishlatiladi.Bosh barmoq: Amerika, Angliya, Avstraliya va Yangi Zelandiyada ko'tarilgan bosh barmoq 3 ga teng ma'nolari. Odatda u yo'lda "ovoz berishda", ushlashga urinishda ishlatiladi o'tib ketayotgan mashina. Ikkinchi ma'no - "hamma narsa tartibda", bosh barmog'i bo'lsa keskin tashlangan bo'lsa, u haqoratli belgiga aylanadi, odobsiz la'nat yoki o'tirishni anglatadi ustiga. Ba'zi mamlakatlarda, masalan, Yunonistonda, bu imo-ishora "yoping" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun siz o'tib ketayotgan mashinani ushlamoqchi bo'lgan amerikalikning ahvolini tasavvur qilishingiz mumkin bu ishora bilan yunoncha yo'l! Italiyaliklar uchun bu "1" raqamini anglatadi. Qachon Italiyaliklar birdan beshgacha hisoblashadi, bu imo-ishora "1" raqamini va indeksni bildiradi barmoq keyin "2" ni bildiradi. Amerikaliklar va inglizlar hisoblashganda, ko'rsatkich barmog'i "1" va o'rta barmog'i "2" degan ma'noni anglatadi; bu holda bosh barmog'i raqamni anglatadi. "5". Bosh barmog'ini boshqa imo-ishoralar bilan birga ko'targan imo-ishora ishlatiladi kuch va ustunlik ramzi sifatida, shuningdek, kimdir xohlagan vaziyatlarda sizni "barmog'ingiz bilan ezib tashlash" uchun. V shaklidagi barmoq Ushbu belgi Buyuk Britaniyada va Avstraliyada juda mashhur va hujumga ega sharhlash. Ikkinchi jahon urushi paytida Uinston Cherchill "V" belgisini ommalashtirdi g'alabani ko'rsatish uchun, lekin bu belgi uchun qo'l karnayga orqa tomon bilan buriladi.Agar ushbu imo-ishora bilan qo'l kaft bilan tomonga burilgan bo'lsa, keyin imo-ishora haqoratli ma'noga ega -"jim". Ko'pchilikda biroq, Evropa mamlakatlari V ishorasi har qanday holatda ham "g'alaba" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun agar ingliz odam yevropalikka uni yopib qo'yishni aytmoqchi bo'lsa, u nima deb o'ylaydi.

NATIJA

Ko'pgina mamlakatlarda bu imo-ishora shuningdek ma'nosini anglatadi "2" raqami. O'zi haqida gapirganda, evropalik qo'lini ko'kragiga qaratadi va Yaponcha -burunda.O'zaro aloqasiz aloqani tasavvur qilishning iloji yo'q jamoat a'zolari va ularning o'zaro aloqalari (axborot va ma'lumotlar). Bu shuning uchun "Nutq aloqasi" tushunchasi ortiqcha ko'rinadi. Muloqot suhbat, fikr va ma'lumot almashishni o'z ichiga oladi. Ammo nutq aloqasi (ichida Ruscha: "rechevoye obsheniye", inglizcha: "discourse") eng keng tarqalgan narsalardan biridir. Bu lingvistik va lisoniy bo'lmagan

atamalarda keng tarqalgan atama.Til imkoniyatlarining yozma yoki og'zaki shakli, ifodalash jarayoni moddiy voqelikning ma'nosi bilan bog'liq. Binobarin, lingvistik vositalar moddiy shaklda bo'lmagan aloqa so'zsiz deb hisoblanadi. "Muloqot" atamasi ko'pincha og'zaki ravishda ishlatiladi, ya'ni so'zlar, lisoniy vositalar va og'zaki, shartsiz, kommunikativ bo'lmagan vositalar (imo-ishoralar, turli xil belgilar) yordamida og'zaki yoki birining ta'siri bilan og'zaki bo'lmagan muloqot. Nutq aloqasi degan ma'noni anglatadi lisoniy va lisoniy bo'lmagan vositalardan birgalikda, hamkorlik jarayonida foydalanish. Ushbu nutq faoliyati lingvistik, axloqiy, estetik, milliy, ma'naviy, madaniy, ijtimoiy, hodisalar (sabab, ta'sir, maqsad) va boshqalar.Insonning muloqotga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish ham uning ishiga ta'siri. Odamlar, ularning mavjudligi va qobiliyati ushbu muhitda muloqot ko'pincha ularning ish qobiliyatini oshiradi, ayniqsa muzokara olib borilganda, yonma-yon operatsiyalar o'zlarining hamkasblariga qaraganda ko'proq. Bu agar sheriklikdagi odam uni yoqtirsa, unda tuyg'u borligi haqiqatdir ular orasidagi hamdardlik, shunda odam "ta'tilda bo'lgani kabi" ishiga keladi.Shuning uchun amerikalik sotsiolog va psixolog Jon Moreno o'z navbatida asr, ushbu omilning unumdorlikka bevosita ta'sirini o'rganib chiqdi anketalar va sotsiometriya metodologiyasi bo'yicha.Ta'kidlash joizki, norasmiy aloqa vositalari milliy va mintaqaviy xususiyatlar. Masalan, o'zbekning aloqa jarayoni odamlar boy va ularning munosabatlarining to'g'ridan-to'g'ri tabiati ko'proq foydalanish bilan bog'liq bunday vositalardan. Bolalar o'zlarining his-tuyg'ularini va istaklarini ularga bildirishlari onasi yosh xususiyatlariga bog'liq. Agar siz boshqalarning madaniyatini ko'rib chiqsangiz millatlar, ular shuningdek, aloqa vositalarining bir qismi ekanligini ko'rishlari mumkin turli millatlarda turli maqsadlarda foydalanilgan. Agar bolgarlar tasdiqlashga harakat qilsalar bir narsa, ular boshlarini silkitib, boshlarini burishdi. Ma'lumki, bu O'zbeklar, ruslar va ba'zi boshqa millatlar aksincha. Og'zaki bo'lmagan aloqada, suhbatdoshlarning fazoviy holati ham muhim. Masalan, ayollar ko'proq hissiyotlarga berilib ketganligi sababli, ular moyil gaplashayotganda bir-biringiz bilan suhbatlashing va erkaklar orasida doimo bo'sh joy mavjud. Olimlar, bolalar kabi yuzma-yuz mashg'ulot o'tkazish afzalroq ekanligini aniqladilar ular o'quvchilar o'rtasida ham mas'uliyatni ko'proq his qilishadi. Hissiy guruhning holati, shuningdek, hissiy almashinuv tufayli ijobiy bo'lgan va bolalarning mavzu va boshqalari bilan munosabatlari yaxshilanadi.