Mundareja: kirish I bob. Chizmachilik faninining qisqacha tarixi

II.BOB. Texnik rasm mavzusini o’qitish metodikasi.
2.1 Kesim va qirqim talab qilinadigan detallaming shaklsini chizish
Ma’lumki, eskizlar lo‘g‘ri burchakli proyeksiyalashga amal qilingan holda,
ko'zda chamalab detaining qismlari orasidagi nisbatlarni saqlab, ehizinaehilik
asboblari qo'llanilmay qo‘lda chiziladi. Eskizlar millimetrlangan, kataklangan
yoki oq qog'ozlarda chiziladi.
Eskizlar, asosan detaining asliga qarab chiziladi. Kerakli kesim va qirqimlar
qo'llanilib, eng kam ko'rinishda chizishga harakat qilinadi. O'lchamlari detaining
aslidan o'lchab qo'yiladi.Misol. 7-shaklda detaining asli o'rnida uning yaqqol tasviri berilganbo'lib, uning eskizi chizilsin.Berilgan detal sinehiklab o'rganib chiqiladi. Detal, asosan, silindrlardan tuzilganligi uchun uni bitta bosh ko'rinishda chizish mumkin. Detaining ichki tuzilishi profil qirqim orqali ko'rsatiladi. Kichik silindrik teshiklari chiqarilgan kesimda, silindr ichidagi qovurg'ani ham chiqarilgan mahalliy kesimda tasvirlash kerak bo'ladi. O'lchamlari detaining o'zidan o'lchab olinadi va shaklda qo'yib ko'rsatiladi. Shakl taxt qilinadi. Ishchi daftariga (kataklangan) eskiz chizishni yaxshi bilasizlar. Endi oq qog'ozga eskiz chizishni o'rganamiz. Buning uchun avval o'zaro parallel, gorizontal, vertikal, turli holatlardagi qiya hamda o'zaro perpendikulyar chiziqlarni qo'lda chizish mashq qilinadi. Bundan tashqari, turli to'g'ri burchakli to'rtburchak, kvadrat, aylana va uning yoylarini chizish orqali qo'lni shakl chizishga o'rgatih borish tavsiya etiladi. Masalan, 7-shaklda podshipnik deb nomlanuvchi detaining asliga (bu yerda uning yaqqol tasviri berilgan) qarab tahlil qilinsa, ikkita ko'rinishda (bosh va chapdan) chizilishi mumkin. Shunda silindrning ostki asosini plita bilan mustahkam bog'lovchi qovurg'alarni kesim orqali, silindrni esa profil qirqim orqali ko'rsatish qulay hisoblanadi.
1. Eskiz chizish shartiga muvofiq ko'rinish o'rnilari to'g'ri to'rtburchaklarda belgilab olinadi hamda detal asosi va silindrik qismi, qovurg'alar chizib chiqiladi (8-shakl,a).
2. Detal konturi aniqlab olinadi va profil qirqim hamda kesim bajariladi (8-shakl, b).
3. Shakllar o'lchamlari aslidan o'lchab olinadi. Bu yerda detaining asli
bo'lmaganligi uchun o'lcham chiziqlariga uning son qiymatlari qo'yilmadi (8-shakl, Yoki ushbu detal eskizini uchta ko'rinishda chizib, qovurg'alarning o'zaro
joylashishini ustdan ko'rinishida A—A qirqim orqali tasvirlash mumkin. Shunda
detaining asosi—plitaning shakli ham to'liq ko'ringan bo'ladi (9-shakl).7-shakl. 8-shakl.9-shaklTexnik rasm aksonometrik proyeksiya turlaridan biriga asoslanib chiziladi va uning qoidalariga toTiq amal qilinadi. Texnik rasm chizishda shaklchilik
asboblari ishlatilmasdan, narsaning nisbatini ko‘zda aniqlab, chamalab chiziladi.
Texnik rasm chizishda ko‘pincha izometriya tanlanadi. Shunga ko‘ra qo‘lda, ko‘z
bilan chamalab izometriya o‘qlarini o‘tkazish uchun yarim aylana chiziladi va uning
yarmi teng uchga bo‘linadi (10-shakl, a). 1 va 2 nuqtalar 0 bilan tutashtiriladi. Yoki
0 dan ikki tomonlama beshtadan bo‘lak o‘lchab qo‘yiladi va pastga uchtadan
bo‘lak qo‘yilib, 1 va 2 nuqta 0 bilan tutashtiriladi (10-shakl, b). 10-shakl 11-shakl Muntazam oltiburchakning texnik rasmini chizish uchun x o‘qqa
OA=OB, у o‘qqa OC=OD kesmalar o‘lchab qo‘yiladi va C, D lardan x ga
paraUellar chizilib, ularga Dl=D2 va C3=C4 masofalar o'lchab qo‘yilib, A 3,1, В va 2, В va 4 nuqtalar o‘zaro tutashtiriladi (11-shakl, a, b). 12-shakl
Muntazam oltiburchakni proyeksiyasisiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizish uchun (12-shakl, a, b, с) x o‘qqa О dan ikki toraonga OK=OL=AK=BL, ya’ni ikkitadan bo'lak qo‘yiladi. AK to‘rtga bo‘linib, ОТ masofa у o‘qqa ikki tomonlama o'lchab qo‘yiladi. С va D lardan x o‘qqa parallel chizib, К va L nuqtalardan у o‘qqa parallel o‘tkazilgan shtrix chiziqlarda 1,2 va 3,4 nuqtalar topiladi (12-shakl, b). A va 1, A va 3 nuqtalar hamda В va 2, В va 4 nuqtalar tutashtiriladi (12-shakl, c). Aylanani ellips ko‘rinishida chizish uchun o‘zaro perpendikulyar AB va CD chiziqlar chiziladi va ularning kesishgan chizig'i О dan A va В tomonga beshtadan, О dan С va D tomonga uchtadan bolak o‘lchab qo‘yiladi. 1 va 2 nuqta D bilan tutashtirilib, davomiga lC,=OC, 2A1=2A masofalar o‘lchab qo‘yiladi va A, A, Сг С nuqtalar ravon qilib tutashtiriladi. Shu tartibda elhpsning qolgan qismlari yasaladi (13-shakl, a). 13-shakl, b, с larda V va W tekisliklarda aylanalaming tasvirlanishi ko‘rsatilgan.
13-shakl 14-shakl 15-shaklDetaining texnik rasmini izometriyada chizish 162-shaklda misol lariqasida berildi. 16-shakl Qiyshiq burchakli dimetriyada texnik rasm chizishda у o‘qini 45° burchakda o'tkazish uchun 163-shakl, a dagidek yarim aylana chizilib, uning yarmi o'rtasidagi 1 nuqta orqali chiziladi. Aylanani V da o‘z
kattaligida chizish lozim bo‘lsa, H va W larda bir xil ko'rinish va kattalikdagi qisiqroq ellipsda bajariladi. H da chizilishi lozim bo‘lgan ellipsni bajarish 15-shakl, b da ko‘rsatilgan. z o‘qqa nisbatan 7° burchakda ellipsning kichik o‘qi o‘tkazilib, unga perpendikulyar qilib katta o'qi o'tkaziladi. О dan kichik o'qqa bir bo‘lakdan, katta o‘qqa 3 bo'lakdan bir xil kattalikdagi kesmalar o‘lchab qo‘viladi. 1 va 2 nuqtalar О bilan tutashtirilib, ularning davomiga 1C,=0C, 2A=2A masofalar
o'lchab qo‘yilib, А, А,, С,, С nuqtalar ravon tutashtiriladi. Ellipsning qolgan qismlari ham shu usulda yasaladi. 16-shaklda detal texnik rasmining frontal dimetriyada chizilishi misol tariqasida berildi. Tеxnikaviy rasm chizishda quyidagi hoidalarga amal qilish kеrak:
1. Tеxnikaviy rasm chizishda aksonomеtrik proеktsiya turlaridan birortasi
tanlab olinadi va uning qoidalariga amal qilinadi.
2. Tеxnikaviy rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatmasdan narsaning
nisbatini ko`zda aniqlab chiziladi, ya'ni ko`z bilan chamalash ustiriladi.
3. TеxnikABiy rasm chizishda qoqoz knopkalanadi va har tomonga
aylantirmasdan bir vaznyatda saqlanadi. Rasm chizuvchining qo`li qo`g`oz ustida
har tomonlama yеngil harakat qilishi kеrak. qalamini uchidai yo`g`oriroq ushlab
rasm chizishga odatlanlsh kеrak.
4. Rasm GOCT 2.317-G9 ga binoan aniq formatda bajarilib, ramka chizig`i va
burchak shtamshtari chizilishi, ya'ni rasm taxt qilinishi lozim.
5. Yozuvlarning hammasi standart shriftlar bilan yoziladi. Tеxnikaviy rasm
chnznshda chiziqlarga alohida e'tibor bеrish zarur.
Rasm elsmеntlarnning asosini ajralmas qismi chiziq bo`lnb, uning vazifasi
turlichadir .Rasm chizishda qalamni bosmasdan, еngil yurgiziladi. Chiziq shakl
qirasi shipi aniqlaydi, jismni fazodan ajratadi, asosny proportsiyalarni bеlgilaydi,
alohida qismlarga ajratib, hajmni ifoda qiladi.
Har sanday narsa uch o`lchamga: balandlik, kеnglik va uzunlnkka ega
bo`lib, hajm va ma'lum bir shakldan iborat. Xajm dеganda prеdmеtning uch
o`lchamga egaligi va shakl dеganda uning tashqi qiyofasini tushunamnz. Shuiing
uchun rasm chizishda shaklniig xajmliligini sеzish zarur. Oddiy shakllardan iborat
narsalarnnng rasmiin chizishdan boshlaboq, odam o`zida fazoviy tasqavur qilish
sеzgisini o`stirib borishi zapyp. Rasm chizishdan avval narsaning xamma
tomonlarini sinchiklab ko`rish kеrak. Shundan kеyingina uning rasmini to`gri
bajarish mumkin.
Narsaning hajmi unga tushib turgan yorug`lik yordamida yaxshi aniqlanadi.
Narsalarni idrok qilish va undan nusxa ko`chirib, rasm yaratish yorug`lik va soya
yordamida bajariladi. Parsa ustiga tushgan yorug`lik uning xaraktеriga qarab har
xil: eng yorusdan tim soragacha bo`lishi mumkin. Yoruglik manbaiga qarab
narsadagi soyalar har xil bo`ladi. Agar narsa aylanish sirti (shar, konus,tsilindr va
shu kabilar) day iborat bo`lsa, u vatstda yoruglnkning parsa yuzasiga tik tushib
turgan joyn uning yaltirog`i dеyiladi (17-shakl).17-shaklYaltiroqining qarama-qarshi tomonini narsaning soyasi dеyiladi.
Еrurlik sirtga urinma bo`lib o`tgan joy(yaltiroqidan to o`z soyasigacha) yarim soya dеyiladi. Narsalarning uz soyasi tomoiiga boshka biror narsa yorug`ining aksi tushib tursa, ya'ni boshqa narsa o`z yorug`ligi ta'sirini o`tkazsa, bu joyni rеflеks dеyiladi.Yorug`lik va soyalarni rasmda to`g`ri tasvirlash uchuy quyidagi pardozlash
(soyalash) usullaridan foydalanamiz (18- shakl):
1. Tushеvka - bu usulda soya nuqtalar yordamida nfoda qilinadi (18-shakl, v).
2. Shtrixovka - bunda soyalar to`g`ri chizi?lar bilan ajratiladi. Soyalash asosan
sirt yasovchilariga parallеl olinadi. Yassi shakllarda koordinata o`qlariga narsallar
shtrixlanishi mumkin (18- shakl, b, g).18- shakl
3. Shrafirovka usulida soyalash tur shaklida bajariladi, ya'ni ikki tomonlama to`g`ri
chizitslar bnlan shtrixlanadi. Aylanma sirtlar bo`lgan hollarda ular sirt yuzasida
o`tuvchi ellipssimon chizitslar yordamida soyalanadi (314 shakl,a va 322- shakl).
4. Pardoelail usuli — rasm soyasi qalam bilam ishqalanib, qoraytiriladi yoki bo`yoq, tush suyultirilib muyqalamda bo`yaladi.TеxnikABiy rasm chizishda, umuman,izomеtrik proеktsiya ancha qulay. Qo`lda ko`z bilan chamalab ieomеtrik proеktsiya o`qlarini o`tkazish uchun aylana chizib olamiz va uning choragini tеng uch bo`lanka bo`lamiz. Gorizont chizig`iga yaqin bo`lagini O markaz billi tutashtirsak 30° li burchakdagi OX, OY o`qlar hosil bo`ladi(31519- shakl, a). Yoki gorizont chizig`i buylab ikkala tomoiga uzaro tеng 5 tadan, sungra pastga 3 tadan kеsma o`lchab qo`ib, O bilai tutashtirsak, taxminan 30° li burchak hosil bo`ladi (19-shakl, b).315-shakl.20-shakl 21-shakl20-shaklda bеrilgan olti burchakli yassi gеomеtrik shaklning izomеtrik proеktsiyadagn tеxnikaviy rasmi 251- shakl, a, b larda to`liq ifoda qilinga»: muntazam oltiburchakning rasmini chizish uchun OX va 0Y o`qlarga bir xilda tеng kеsmalar o`lchab qo`yamiz. Shakl OX o`qiga burchak bilan tushsa, 0Y o`qiga tеn tomoni bilan to`g`ri kеladi. Burchagi bilan yon tomonining farqini rasmda topish uchuy OY o`qiga o`lchab quyilgan kеsmani tеng 8 bo`lakka bo`lamiz. Buning uchun kеsmani avvalo teig ikkiga yana ikkiga so`ngra yana ikkiga bo`lsak, nuqtalar hosil bo`ladi (21-shakl, a) .Kеsmainng sakkizdan bir bo`lagi olti burchakli shaklning burchagi bilan o`n tomonidagi farqqa to`g`ri kеladi. Shundan kеyin OX o`qnga markazdan—masofani o`lchab qo`yamiz va N OY o`qiga paryallеl chizis chizib-no`qtani OX o`qiga parallеl chizilgan chiziq bilan kеsishtiramiz. hosil bulgan nuqtalarni tutashtirib, olti burchakli tеkis shaklning H V tеkisligndagi rasmini hosil qilamiz (21-shakl, b). Oltiburchakning V va N tеkisliklaridagi rasmlari ham xuddi shunday yasaladi. 22-shakl 23-shakl
22-shakl, o va b larda oltiburchakning rasmi qiyshiq burchakli dimеtriyada
bajarilgan. V tеknsligida shakl o`zgarmaydn, N va W tеknsliklarida 0Y o`qiga
jonlashgan tomoni nkki marta qisqartirib o`lchab quyiladi. 23-shaklda silindrni izomеtrik proеktsiyada N, V, W tеkisliklar sistеmasida tasvirlangan bo`lsa, 320- shaklda esa qiyshiq burchakli (frontal) dimеtrik proеktsiyada ko`rsatnlgan.
Quyida izomеtriyada va qiyshiq burchakli dimеtriyada H tеkbcligiga parallеl
aylanalarning rasmini chizishini ko`rib chiqamiz. Umumiy holda H, V va W uzaro pеrpеndikulyar tеkisliklar sistеmasida aylananing izomеtriyadagi rasmlari bir xil shaklga ega bo`ladi (24-shakl, v). Shunga ko`ra, H tеknеligiga parallеl aylana rasmining chizilishini tushuntirish bilan chеgaralanamiz. Qalgan tеkisliklarga parallеl aylanalar rasmini chizishda katta o`qning yo`nalishi uzgartirilsa kifoya.
H tеknеligiga parallеl aylananing rasmini izomеtriyada chizishda aylananing
diamеtrini uzaro tеng 5 bo`lakka bo`lamiz va ellipsping kichik o`qi CЕ ni aniqlash
uchuy AB ning o`rtasi O nuktadan pеrpеndikulyar o`tkazib, unga 3 bo`lakni o`lchab
qo`yamiz (24-shakl.a). No`qtalarnn 24-shokl, b dagidеk ranoy birlashtirish uchun L
va S nuqtalar orqali nurlar o`tkazamiz. Masalan Е no`qta orqali AB chiziqdagi 1 va
2 nuqtalardan o`tuvchi nurlar chizib, OC masofani 1 nuqtadan (OC—CD), 2A
masofaii 2 nuqtadai (2A — 2D) O`lchab qo`yamiz (24-shakl, b). Dolgan BC, BE, AЕ orali nuqtalar xuddi hozirgi yasash kabi aniqlanib, rayon tutashtiriladi.
Qiyshiq burchakli dimеtriyada H va W tеknеliklarige parallеl aylanalar rasmiii
chizish izomеtriyadagidan ancha farq qilib, kichik o`qn CЕ katta o`qi AB ga
nisbatan roppa-rosa uch marta kichik bo`ladi. 23 shakl, a va b da N tеkisligiga
parallеl aylananing qiyshiq burchakli Dimеtriyadan rasmini chizish tartibi
ko`rsatilgan.24-shakl Gorizontat chiziqqa nisbatan shaklda ko`rsatilganidеk, qiyalikda o`tkazilgan to`qri chiziqda AB kеsmani (aylaianing diamеtriga tеng) olib, uni tеng uch bulakka bo`lamiz va bir bulagini AV ga O nuqtadan o`tkazilgan pеrpеndikulyarlarga o`lchab ?o`yib, SЕ dеb bеlgilaymiz. Е nukta bilan AV chiziqdagi 1 no`ttani birlashtirib, OC masofani 1 no`qtadan (OC) o`lchab qo`yamiz (25-shakl,b). Qolgan BC, BE va AЕ orali nuqtalarini xuddi hozirgi yasash kabi aniqlab, ravon tutashtiramiz. V tеkisligiga parallеl aylana rasmi bu еrda aylanalarcha tasvirlanadi. 26-324 shakllarda tеxnikaviy rasmlarni soyalash turlari ko`rsatilgan.30- shaklda birikmaning yig`ma shaklsi bеrilgan bo`lib, 31-33 shaklda esa shu birikmaning tеxnikaviy rasmi izomеtrik proеktsiyada tasvirlangan. qirqimga
tushgan dеtallar orali qlaridagi masofalari OZ o`qqa o`lchab qo`ib, OX va 0Y o`qlariga parallеl chiziqlar chizamiz. 25-shakl 26-shakl 27-shakl 28-shakl 29-shakl 30-shakl 31-shakl 32-shakl 33-shakl 2.6. Ish shakllar

Sanoatda ishlab chiqariladigan barcha buyumlaming ish shakllari

«Konst ruktorlik hujjatlarning yagona tizirai»da qayd qilingan asosiy
talablarga amal qilingan holda bajarilishi kerak. Buyumlaming ish shakllarini loyihalash va tuzishda quyidagilar nazarda tutilishi lozim:
l.Standartlashtirilgan va sotib olinadigan buyumlar, ilgari ishlab
chiqarilishi o'zlashtirilgan va hozirgi zamon texnik asi taraqqiyotiga javob
beradigan buyumlami optimal qo‘llash.
2.Rezbalar. shlitsalar va boshqa shunga o'xshash konstruktiv elementlardnn, ularning oichamlaridan va qoplanishlaridan maqsadga muvofiq. Chegaralangan nomenklaturada foydalanish.
3.Materiallarning markalari va sortamentlaridan maqsadga muvofiq,
chegaralangan nomenklaturada eng arzon va tanqis ho'lmagan
materiallardan foydalanish.
4.Buyumlami tayyorlash va ta’mirlashda engqulay uaullar, ularning
tarkibiy qismlarini almashtirish darajasi, ishlatishda yuqori darajada
qulayhklar bo'lishi nazarda tutilishi kerak.
Buyum tarkibiga kiruvchi detnllarning har biriga ish shakllari
chiziladi. Ayrim hollarda ba’zi detallar uchun ish shakllarini standart
bo‘y»cha shaklsa ham bo‘ladi.Yig`ish shakllarida tasvirlar soni mumkin qadar kam, lekin buvumni tayyorlash, yig`ish va tekshirish uchun yetarli bo'lishi lozim. Zarur
hollarda yig'ish shakllarida buyumning ishlaehi va tarkibiy qismlarining
ozaro aloqasi tog'risida ma'lumotlar keltirilishi kerak. Ish shakllarini standartda
belgilangan soddalashtirishlami tatbiq foydalanilganda mumkin qadar kam
qo‘shimcha hujjatlar talabqilinadigan bo'lsin. Ish shakllarida texnologik ko'rsatmalar berilishiga yo‘l qo'yilmaydi. Lekin istisno tariqasida, quyidagi hollarda texnologik ko'rsatmalar keltirilishi mumkin:
1 .Agar mazkur usul buyumning kerakli sifatini ta'min etuvchi birdanbir tayyorlash usuli bo'lsa, masalan, pritirkalash (ishqalab yetkazish),boshqa biror huvum yoki detal bilan birgalikda egish, bukish, turli ishlovlar berish.
2.Payvandlashning turlari va usullari, ularning birikmadagi belgilari.
Buyumning ish shaklsida, uni yig`ishdan yoki qo'shimcha ishlov berishdan awal o'lchamlari. chekli chetga chiqishlar, yuza laming g'adir budurligi belgilari va boshqa ma’lumotlar ko'rsatiladi. Ish shakllari shunday tuzilishi kerakki. ulardan
34-shakl Detal elementlarining o'lchamlari. chekli chetga chiqishlari va
yuzalaming g'adir-budurliklari yig'ish davrida yoki undan keyingi ishlov berishda hosil bo'lsa, bu ma’lumotlar yig'ish shakllarida ko'rsatiladi. Buyumlaming ish shakllarida qoplanadigan detallar bo'lsa, ularning qoplanishiga qadar bo'lgan o'lchamlari va yuzalarining g4adir-budurligi ko'rsatiladi. Ish shakllarida detallaming qoplanishiga qadar va undan keying mo'lchamlari va yuzalarining g`adir-budurliklarini biryola ko'rsatish mumkin.
G'adir-budurlik belgisini esa qoplanislmi belgilovchi yo'g'onlashtirilgan shtrixpunktir chizig`iga qo'yish mumkin (34-shakl, a). Agar detaining o'lchamlari va yuzalarining g'adir-budurliklarini qoplanishdan keyin ko'rsatish zarur bo'lsa. u holda bu o'lchamlar va g`adirbudurliklar «*» belgisi bilan belgilanadi va texnikaviy talablarda tegishli yozuvlar yozilib qo'yiladi (34-shakl, b).
Detal shaklsining asosiy yozuvida materialnmg faqat bir nomi va markasi ko'rsatiladi.
Shakllarda texnikABiy ma’lumotlar va parametrlar ularni hisoblamasdan foydalanish mumkin bo'ladigan qilib berilishi kerak. Shakllarda standartlar tomonidan qabul qilingan shartli belgilar ishlatiladi, lekin ularga izoh berilmaydi. Shartli belgilar shaklda bir necha marta takrorlanganda ular bir xil o'lchamda bajariladi. Buyumning shakllari alohida standart tomonidan belgilangan
bichimlarda chiziladL Agar barcha zarur bo'lgan tasvirlar bitta bichimga
joylashmasa, shaklni bir nechta bichimda bajarish mumkin. Bir nechta
bichimlarda bajarilgan shakl tasvirlarini shundAB joylashtirish kerakki,
ular birgnlikdn ko'rilgnnda tasvirlarningo'zarojoylashishi qulay bo'lsin. Shakllarda asosiy yozuvlar va uning qo'shimcha yozuvlari, shuningdek. spetsifikatsiyadagi so'zlar to'liq qisqartirilmagan holda yozilishi kerak, faqat standart tomonidan qabul qilingan so'zlarni qisqartirib yozishga ruxsat etiladi. Shakllardagi boshqaqa yozuvlar va ilovalar (qiyalik. konuslik o'lchamlarni ko'rsatuvchi yozuvlardan tashqari) asosiy yozuvga parallel holda yoziladi.
Ishlab chiqarishda harbir detal uchun alohida ish shaklsi bajariladi.
Detaining ish shaklsida tasvirlar soni (ko'rinishlar, qirqim, kesim,
chiqarish elementlari) iloji boricha kam bo'lishi, lekin ular detaining shakli,
o'lchamlari va boshqa parametrlari to‘g‘risida to'la tasawur be rishi lozim. Detaining ish shakllarida uni tayyorlashda va nazorat qilishda zarur bo'lgan o'lchamlari va chekli chetga chiqishlari. sirtning g'adir-budurligi, materiali va tayyor detalga yig'ish oldidan qo'yiladigan boshqa texnikaviy talablar bo'lishi kerak. Konstruksiyasi juda sodda bo'lgan detallar shakliarining tasvirini bitta bosh ko'rinishda tasvirlashga yo‘l qo'yiladi (35-shakl, a, b),quyidagi hollarda detallarga ish shakllari tuzish shart emas:
1. Fason yoki sortament materiallardan to'g'ri burchak ostida, list materialdan aylana yoki to'g'ri burchak parametri bo'yicha qirqish vo'libovicha tabyorlangan va keyinchalik ishlov berilmaydigan detallar uchun.
2. Ajralmaydigan birikmnlamingdetallari uchun.
3. Shakli va o'lchamlari (uzunbgi, egish radiuslari kabilar) o'rnatilganjoyida aniqlanadigan. donalab ishlab chiqariladigan buyum detallari uchun. 35-shakl 36-shakl Detallar egish, cho'zish va boshqaqa usullar bilan tayyorlanganda ish shaklsidagi tasvirlar uning shakli va o'lchamlari to'g'risida to'la tasawur bera olmasa, u holda shaklda bu detaining to'liq yoki qismi voyilmasini chizib ko'rsatish kerak (36-shakl). Bu yoyilmaga faqat tayyor detaldn ko'rsntishning iloji bo'lmngan olchamlar qo'yilndi va tasvir ustiga «Yoyilma» deb yozib qo‘yiladi. Shaklning yaqqolligini buzmasdan detal ko‘rinishida uning voyilmasini jovlashtirib ko'rsatish mumkin (37-shakl). Bunday hollarda yoyilma to‘g`risida hech qanday yozuv yozilmaydi. Prujina turidagi detallarning boshlang'ich shakli o'zgartirilgandan
so‘ng bu holat ingichka ikki nuqtali shtnx-punktir chiziq bilan tasvirlanadi
(38-shakl) va o`chash zarur bo'lgan elementlaming o'lchamlari shu
tasvirga qo'yiladi. Batamom tayorlangan buyumda uchlarini ishlatish va ta'mirlash
nuqtai nazardan qaraganda saqlab qolish talab qilinsa, standart bo'yicha
barcha zarur o'lchamlari va boshqaqa ma'lumotlari ko'rsatilgan holda
tasvirlanadi (40-shakl, c). Ikkita bir xil bo'lgan markaz uyalarining
faqat bittasiga o'lcham qo'yiladi (39- shakl. a). Agar markaz uyalarining
tayyor mahsulotda bo'lishi ma’n etilsa, 39- shakl. b dagidek belgilanadi.
Markaz uyalarining tayyor mahsulotda bo'lishi yoki bo'lmasligi
konstruktiv ahamiyatga ega bo'lmasa, detaining ish shaklsida markaz
uyalari taevirianmaydi va hech qanday izoh yoki eslatma berilmaydi.
Detallar tolasi ma'lum yo'nalishdagi material lardan tayyorlangan
bo'lsa. zarur hollarda ularning shakllarida tolaning yo'nalishi ikki tomonlama yo'nalish bo'yicha ko'rsatiladi (40-shakl, a, 6) va tegishli izoh beriladi.
37- shakl 38- shakl 39- shakl 40- shakl 41-shakl Tekstolit. fibra va shunga o'xshash qatlamli materiallardan tayyorlanadigan detallarda materiallar qatlamlarining joylashishi shaklning o'zida «qatlamlari A sirtiga parallel joylashgan* deb izoh
beriladi (41- shakl). Shakllarda materialningo'ngtomoni simmetrik bo'lmagan detallarda ko'rsatiladi (42-shakl). Buyumlaming tekis sirtlariga yoziladigan yozuvlar, belgilar shakllarda to'liq ko'rsatiladi. Ularning yozilishi va joylanishi tayyor buyumga qo'yilgan talabga mos ravishda bajariladi. Agar yozuvlar va belgilar
buyumlaming silindrik chekanka. shtempel, fotografiya, quyma kabi usullari ko'rsatiladi. 42- shakl 43-shakl Buyumlarga birgalikda ishlov berish shakllari. Ba'zi hollarda konstruktiv nuqtai nazardan qaraganda buyumlaming detallarini o'zaro
biriktirish jarayonida ularga birgalikda ishlov berishga to'g’ri keladi.
Shunda ikki xil vaziyat sodir bo'ladi:
1. Buyumni yig'ishgacha detallarga birgalikda ishlov berish.
2. Buyumni yig'ish jarayonida detallarga birgalikda ishlov berish.
Bunday hollarda bir-biri bilan biriktiriladigan detallarning ish shakllari alohida-alohida tayyorlanadi. Shakllarda barcha parametrlari qo'yilgan bo'lib, detallarga birgalikda ishlov bcradigan sirt.laming o'lchamlari kvadrat qABsga olib qo'yiladi va texnik talablarda «Kvadrat qavsdagi oichamlar bo'yicha birgalikda ishlov berilsin» deb vozih qo'yiladi (4293-shakl).