Mundarij a kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash psixologik-pedagogik komponent sifatida

I BOB:
1.1Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga
tayyorlashda ularning qobiliyatlari diagnostiksi
Bugungi kunda xorij tajribalaridan andoza olish, ijodiy yondashgan holda amaliyotga joriy etish, zamon talabiga mos ravishda meyyoriy hujjatlar, oʻquvmetodik adabiyotlar, oʻquv-metodik majmualarni ishlab chiqish, ilg‘or xorijiy tajriba asosida maktabgacha ta’lim muassasalarining rahbar va mutaxassislarida zamonaviy menejment va pedagogik texnologiyalar boʻyicha sohaga oid bilimlar va koʻnikmalarni shakllantirish vazifalari dolzarb masalalar sirasiga kiritilmoqda. Shu bois mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish yuzasidan farmon va qarorlar qabul qilindi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi “2017-2021- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risida”gi PQ, 2017-yil 9-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari toʻg‘risida”gi PQ, 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻg‘risida”gi PF Farmoyishi shular jumlasidandir. Bolalarni maktabga tayyorlash boʻyicha xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalarini oʻrganish yuzasidan alohida adabiyotlar, tadqiqot ishlari juda kam, bu boradagi manbalarning faqatgina elektron resurslari mavjud boʻlib, ularni ham internetning turli veb saytlaridan topib, tarjima qilib oʻrganish mumkin.
Masalan, bu mavzudaB.E.Parmonov, I.G‘.Mamajonov, R.Mamatov, M.X.Qilichovalar ilmiy izlanishlar olib borgan. Jumladan B.E.Parmonov “Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni tarbiyalashda xorijiy tajribalarning psixologik jihatlari” maqolasida xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalarini yoritgan. Buyuk Britaniya, Rossiya federatsiyasi, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarining ilg‘or tajriblarini tahliliy oʻrgangan. I.G‘ Mamajonov, R.Mamatovlar esa “Germaniya davlati ta’lim tizimi”ni oʻrganishda qisman maktabgacha ta’lim tizimiga oid ma’lumotlarni kiritib oʻtgan. Bilamizki, Oʻzbeksiton Respublikasi “Ta’lim toʻg‘risida”gi qonunga muvofiq maktabgacha ta’lim va tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha boʻlgan bolalarni boshlang‘ich ta’limga bir yillik majburiy tayyorlashni ham nazarda tutadi. Endilikda respublikamizdagi 6 yoshdan 7 yoshgacha boʻlgan barcha ta’lim olishga layoqati boʻlgan bolalar davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 1 yillik maktabgacha tayyorlov guruhida boshlang‘ich sinflarga tayyorlanadi va ularga sertifikat beriladi. Bu jarayon rivojlangan mamlakatlarda esa ancha ilgari boshlanadi. Masalan, Italiyada bolalar 3 yoshdan 6 yoshgacha maktabga tayyorlanadilar. Bu jarayon davlat bog‘chalarida va xususiy katolik bog‘chalarida amalga oshiriladi. Buyuk Britaniyada esa 1988-yilda «Ta’lim toʻg‘risida»gi qonuni kuchga kirgan. Unda nafaqat ta’lim standartlari, balki bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida ruhiy rivojlanish darajasiga bazaviy baho berish ham belgilangan. Angliya, Shotlandiya va Uelsda majburiy ta’lim 5 yoshdan, Shimoliy Irlandiyada esa 4 yoshdan boshlanadi. Shuning uchun ham majburiy ta’limda oʻqitishni boshlash muddati Yevropada engerta deb hisoblanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash – bolalar hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan murakkab, koʻp qirrali vazifadir. Uni hal qilishda bir qator jihatlarni ajratib koʻrsatish odatiy holdir. Birinchidan, kelajakda muvaffaqiyatli oʻquv faoliyatining asosi boʻlgan bolaning shaxsiyati va uning bilim jarayonlarining uzluksiz rivojlanishi, ikkinchidan, boshlang‘ich maktabda yozish, oʻqish va hisoblash elementlari kabi koʻnikma va qobiliyatlarni oʻrgatish zarurati. Maktabga tayyorlik bu – jismoniy, aqliy, ijtimoiy va bolaning sog‘lig‘iga putur yetkazmasdan maktab oʻquv dasturini muvaffaqiyatli oʻzlashtirish uchun zarur boʻlgan bolaning rivojlanishi darajasidir. Shuning uchun “oʻqishga tayyorlik” tushunchasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi: fiziologik tayyorlik – jismoniy rivojlanishning yaxshi darajasi; Psixologik tayyorlik – bilim jarayonlarining yetarlicha rivojlanishi (diqqat, xotira, fikrlash, idrok, tasavvur, sezgi, nutq), oʻrganish; ijtimoiy tayyorlik – tengdoshlar va kattalar bilan muloqot qilish qobiliyati. Maktabga tayyorgarlikning har uch tarkibiy qismi yaqindan oʻzaro bog‘liq, u yoki bu tarzda biron bir tomonning shakllanishidagi kamchiliklar ta’limning muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi. Bolalarni maktabga tayyorlash davomida ularda ijodiy qobiliyatlarni ham rivojlantirib boorish lozim. Zamonaviy jamiyat oʻz kuchini insoniyat manfaati yoʻlida yoʻnaltiradigan ijodiy, oddiy odamlarni talab qiladi. Shu munosabat bilan zamonaviy ta’limning asosiy vazifasi - ijodiy, mustaqil va erkin shaxsni tarbiyalashdir, chunki kelajakning rivojlanishini belgilovchi shaxs bu ijodkorlikdir. Prezident qaroriga koʻra Oʻzbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlangan va unda quyidagicha vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi: maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish; bolalarning sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, mazkur sohada davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish; maktabgacha ta’lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; maktabgacha ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorligini ta’minlash, maktabgacha ta’lim tizimiga maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish. Ijodiy rivojlanishning qiymati bolalar uchun yangi bilimlarni, dunyosini boyitadigan oʻzgarishlarni, maktabgacha yoshdagi shaxsning shaxsiy fazilatlarini namoyon etishiga hissa qoʻshishi bilan belgilanadi. Ijodiy faoliyatda atrofdagi haqiqatni oʻrganish, bola “yangi faolik” kabi yangi narsalarni doimiy ravishda kashf qilmoqda. Katta yoshdagi insonning ijodiy namoyon boʻlishining dastlabki shartlari maktabgacha tarbiya davridan boshlanadi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda shaxsni rivojlantirishning dastlabki bosqichlarida jarayonni va ijodiy rivojlanishning shakllanishini oʻrganish kerak. Psixologik va pedagogik fanlar boʻyicha shaxsiy rivojlanish uchun asos - bu jarayon haqida doimiy fikr mavjudligidir. Uning oldida maktabgacha yoshdagi bolaning ijodiy rivojlanishi sodir boʻladi. Turli xil faoliyat turlari: oʻyin, vizual, konstruktiv, musiqiy, teatr, mehnat shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishning asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: – bolaning ijodiyotda turli qirralarini namoyish etishi uchun yoʻl ochib berish; – bolalarda bilishga oid qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan motivatsion qiziqish tomonlariga e’tibor berish– jarayonda bolaning oʻzi ham faol ishtirok etadi ya’ni tarbiyalanuvchi tarbiyaning faqat obyektigina emas, balki atrofdagi voqealarga ta’sir etuvchi subyekt hamdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy rivojlanishida ontogenezning dastlabki bosqichlarida bola grafika faoliyati bolalarning atrofdagi haqiqatning badiiy mahoratining samarali shakllaridan biri boʻlib, ular ob’ektlar va hodisalarni tasavvur qilishadi. Grafik faoliyat bolaning shaxsiyatini rivojlantirish bosqichlarini aks ettiradi, bu ijodiy rivojlanishning tegishli pedagogik tashkiloti uchun hisobga olinishi kerak. Grafik faoliyatini har tomonlama rivojlanib borishi muxim sanaladi. Oʻtmishning koʻplab mashhur faylasuflari va pedagoglari bolalarning tarbiyalanishida muhim ahamiyatga ega ekanini alohida ta’kidladilar. Shunday qilib, Aristotel, D.Diderot, Ya Komenskiy va boshqa bir qator olimlar grafik faoliyat goʻzallik tuyg‘usini shakllantirishga imkon yaratib, san’at asarlari va tabiatning goʻzalligini yoqtirish qobiliyatini shakllantirdi. Bolalarni maktabga tayyorlash bola hayotining barcha sohalarini qamrab oluvchi murakkab, ko'p qirrali vazifadir. Uning qarorida bir qator jihatlarni ajratib ko'rsatish odatiy holdir. Birinchidan, bolaning shaxsiyatining doimiy rivojlanishi va kognitiv jarayonlar bu muvaffaqiyatga asoslanadi o'quv faoliyati kelgusida, ikkinchidan, boshlang’ich sinflarda yozish, o’qish, sanash kabi ko’nikma va odatlarni o’rgatish zarurati.
Birinchi jihat maktabga psixologik tayyorlikni aks ettiradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, hamma bolalar maktabga kirgunga qadar bunday darajaga erisha olmaydi. psixologik etuklik, bu ularga muvaffaqiyatli tizimli o'tish imkonini beradi maktabda o'qish. Bunday bolalar odatda o'rganish motivatsiyasiga ega emaslar, past daraja e'tibor va xotiraning o'zboshimchaligi, og'zaki rivojlanmaganligi mavjud mantiqiy fikrlash, noto'g'ri shakllantirish usullari akademik ish, harakat uslubiga yo'naltirilganlik yo'q, operatsion ko'nikmalarga ega emas, o'z-o'zini nazorat qilishning past darajasi, nozik vosita mahoratining kam rivojlanganligi va nutqning yomon rivojlanishi.
Tadqiqot qilish psixologik tayyorgarlik, olimlar, bir tomondan, maktabning bolaga qo'yadigan talablarini aniqlaydilar, ikkinchi tomondan, ular maktabgacha yoshning oxirigacha kuzatiladigan neoplazmalar va bolaning psixikasidagi o'zgarishlarni o'rganadilar. Shunday qilib, masalan, L. I. Bojovich ta'kidlaydi: "... maktabgacha yoshdagi bolaning beg'araz o'yin-kulgi o'rnini tashvish va mas'uliyatga to'la hayot egallaydi - u maktabga borishi, belgilangan fanlar bilan shug'ullanishi kerak. maktab o'quv dasturi o'qituvchi talab qilgan narsalarni sinfda bajarish; u maktab rejimiga qat'iy rioya qilishi, maktabning o'zini tutish qoidalariga rioya qilishi, dasturda belgilangan bilim va ko'nikmalarni yaxshi o'zlashtirishga erishishi kerak. O'qituvchilarni qanday qilib majburlashsiz o'qitish, ularda bilimga barqaror qiziqish va mustaqil izlanish zarurati, o'rganishni qanday quvonchli qilish kerakligi haqida tashvishlanadilar. A. S. Makarenko yozgan va amerikalik olim - psixolog Blumning ta'kidlashicha, insonning asosiy xarakteristik xususiyatlari 5-8 yoshgacha (70% gacha) rivojlanadi. Bu davrda edi o'yin faoliyati ta'lim jarayonini shunday tashkil etishga yordam beradi (psixologlar ta'kidlaganidek), bu o'sib borayotgan shaxsning muhim kuchlarini ochishga, shaxsning o'zagini shakllantirishga imkon beradi. Bu yoshda odam o'zlashtirgan hamma narsa umr bo'yi qoladi.
Mashhur psixolog L. S. Vygotskiy o'rganish rivojlanishdan oldinda bo'lishi kerak deb hisoblagan. "To'g'ri tashkil etilgan ta'lim bolaning rivojlanishiga olib kelishi kerak". Pedagogika kechagi kunga emas, ertangi kunga e’tibor qaratishi kerak, deb yozgan edi. bola rivojlanishi. "Rivojlanish aynan hamkorlikdan kelib chiqadi, bu esa bolaning potentsial imkoniyatlarini ochib berishga yordam beradi, uni o'z kuchiga ishonishga o'rgatadi."
Maktabgacha ta'lim muassasalariga boradigan bolalar soni kamaymoqda. Hamma ota-onalarni bolalarni o'qishga tayyorlash muammolari tashvishlantirmaydi: bolalar maktabga, hatto atrofdagi dunyoni boshlang'ich xabardorlik darajasida ham tayyorlanmaganlar. Ularda intellektual, motorli, emotsional-irodaviy kabi aqliy funktsiyalar rivojlangan emas, bu esa bunday bolalarni keyingi ta'lim jarayonini qiyinlashtiradi va ba'zan imkonsiz qiladi.
O'quv faoliyati bolaning psixikasiga - fikrlash, idrok, diqqat, xotiraga yuqori talablar qo'yadi. Kechagi maktabgacha tarbiyachining u uchun yangi munosabatlarda va yangi (ta'lim) faoliyat turida og'riqsiz ishtirok etishi uchun maktab hayotiga muvaffaqiyatli kirish uchun sharoitlar zarur. Bunday vaziyatda bolalarni maktabga tayyorlashga imkon beradigan dastur yaratish zarurati paydo bo'ldi. Bo'lajak birinchi sinf o'quvchilari bilan mashg'ulotlar kelajakda maktab o'quv dasturini muvaffaqiyatli o'zlashtirish va o'qishni davom ettirish imkonini beradi. O'yin - maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy faoliyati, o'ynash, u odamlar dunyosini o'rganadi, o'ynaydi, bola rivojlanadi. Zamonaviy pedagogikada bolaning hissiy, motorli va intellektual qobiliyatlarini rivojlantiradigan juda ko'p sonli o'quv o'yinlari mavjud. Didaktik o'yinlarning ahamiyati haqida gapirishdan oldin, shuni eslatib o'tish kerakki, "intellektni rivojlantirish" tushunchasi xotira, idrok, fikrlashni rivojlantirishni o'z ichiga oladi, ya'ni. barcha aqliy qobiliyatlar. Faqat bitta ko'rsatkichga e'tibor qaratib, umuman bolalarning aql-zakovatini rivojlantirish haqida gapirib bo'lmaydi. O'yinning rivojlanish qiymati juda ko'p. O'yinda bola atrofdagi dunyoni o'rganadi, uning tafakkuri, his-tuyg'ulari, irodasi rivojlanadi, tengdoshlari bilan munosabatlar shakllanadi, o'zini o'zi qadrlash va o'zini o'zi anglash shakllanadi.
Hozirgi vaqtda o'yinlarning yangi turi - kompyuter o'yinlari paydo bo'lmoqda. Ular bevosita intellektual rivojlanish bilan bog'liq. Bir tomondan, ular vizual-samarali va vizual-majoziy fikrlashni rivojlantirishdan iborat bo'lgan bolaning psixologik tayyorgarligini talab qiladi, boshqa tomondan, ular mantiqiy fikrlash asoslarini rivojlantirishning muhim vositasiga aylanishi mumkin. Biroq, kompyuter o'yinlari va ularning mazmuni jiddiy ilmiy asoslashni talab qiladi va hozirgacha bolalar bog'chalarida tajriba asosida, mutaxassislar - o'qituvchilar, psixologlar nazorati ostida qo'llanilishi mumkin. Ammo, shubhasiz, ular bolaning intellektual rivojlanishiga qaratilgan mablag'lar arsenalini to'ldiradigan kun uzoq emas.

Didaktik o'yinlar maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatida katta o'rin tutadi. Ular bevosita ta'lim faoliyatida va bolalarning mustaqil faoliyatida qo'llaniladi. O'quv quroli vazifasini bajaruvchi didaktik o'yin bevosita ta'lim faoliyatining ajralmas qismi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bu bilimlarni o'zlashtirish, mustahkamlash, kognitiv faoliyat usullarini o'zlashtirishga yordam beradi. Bolalar ob'ektlarning belgilarini o'zlashtiradilar, tasniflashni, umumlashtirishni, taqqoslashni o'rganadilar. Didaktik o'yindan o'qitish usuli sifatida foydalanish bolalarning darslarga qiziqishini oshiradi, diqqatni jamlashni rivojlantiradi va dastur materialini yaxshiroq o'zlashtirishni ta'minlaydi. Ushbu o'yinlar, ayniqsa, kognitiv rivojlanish, ijtimoiy va kommunikativ rivojlanish uchun sinfda samarali. Didaktik o'yinda o'quv, kognitiv vazifalar o'yin vazifalari bilan o'zaro bog'liqdir, shuning uchun o'yinni tashkil qilishda darslarda ko'ngilochar elementlarning mavjudligiga alohida e'tibor berilishi kerak: qidirish, ajablanish, taxmin qilish va boshqalar. Didaktik o'yinlarni o'tkazishda o'qituvchi bolalarga maqsadli ta'sir qiladi, o'tkazishning uslubiy usullarini o'ylaydi, didaktik vazifalarni barcha bolalar tomonidan qabul qilinishini ta'minlaydi. O‘quv materialini dastur talablarini hisobga olgan holda tizimli ravishda murakkablashtirib, didaktik o‘yinlar orqali mavjud bilimlarni yetkazadi, zarur ko‘nikmalarni shakllantiradi, aqliy jarayonlarni (idrok, fikrlash, nutq va boshqalar) takomillashtiradi.

O'yinda idrok, fikrlash, xotira, nutqning shakllanishi sodir bo'ladi - bu asosiy aqliy jarayonlar, ularning etarli darajada rivojlanishisiz bolaning intellektini rivojlantirish haqida gapirish mumkin emas. Didaktik o'yinlar yordamida har bir bola uchun zarur bo'lgan intellektual qobiliyatlar rivojlantiriladi, ularning rivojlanish darajasi, albatta, maktabdagi ta'lim jarayoniga ta'sir qiladi va shaxsning keyingi rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Bolalarni maktabga tayyorlash bo'yicha tadqiqotlar bevosita akademik psixolog A.V. rahbarligida boshlandi. Zaporojets. Ish natijalari D.B. bilan bir necha bor muhokama qilingan. Elkonin. Ularning ikkalasi ham bolalar uchun bolalikni saqlab qolish, ushbu yosh bosqichining imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish, maktabgacha yoshdan boshlang'ich maktab yoshiga og'riqsiz o'tish uchun kurashdilar.
Bolalarni maktabga tayyorlash ko'p qirrali vazifa bo'lib, bola hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Bolaning maktabga tayyorgarligi muammosiga uchta asosiy yondashuv mavjud.
Birinchi yondashuv maktabgacha yoshdagi bolalarda maktabda o'qish uchun zarur bo'lgan muayyan ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan barcha tadqiqotlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Ikkinchi yondashuv - maktabga kirgan bolaning ma'lum darajada kognitiv qiziqishlari, ijtimoiy mavqeini o'zgartirishga tayyorligi va o'rganish istagi bo'lishi kerak.
Uchinchi yondashuvning mohiyati kattalarning og'zaki ko'rsatmalariga izchil rioya qilgan holda, bolaning o'z harakatlarini berilganiga ongli ravishda bo'ysunish qobiliyatini o'rganishdir.

1.