Mundarija I. Kirish I. Bob barglarning anatomik tuzilishi

2.2Barglarning o’simlik hayotidagi ahmiyati
Mikroelementlar, hatto ularning juda ozgina miqdori bo’lmagan taqdirda odam ham, hayvon ham, o’simlik ham yashay olmaydi. Qora mollar oziqasida kobaltning yetishmasligi hayvonlarda og’ir kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Hammaga ma’lum bo’lgan bo’qoq kasali odam va hayvon organizmida yod yetishmaganida, ya’ni tuproq va suvda uning miqdori 0,00001 foizdan kam bo’lganida yuz beradi. Rux miqdori yetarli bo’lmagan tuproqda o’sgan o’simlik barglari ola-bula rangga kirib qoladi. Tuproqlarda mis, temir magniy, bor, marganes va boshqa kimyoviy elementlarbirikmalarining yetishmasligi ham o’simliklarning kasallanishiga sabab bo’ladi. Biroq mis, rux va nikel konlari mavjud bo’lgan hududlarda (Janubiy Ural) ham o’simliklar kasallanadi. Atrof-muhitda ba’zi bir kimyoviy elementlar miqdorining oshib ketishi natijasida ham, o’simlik va hayvonlar har xil kasalliklarga chalinishi mumkin ekan. Masalan, ichiladigan suvda ftor miqdori 0,00005% dan ortib ketsa, odam va hayvon tishining emal qavati olabula dog’lar bilan qoplanadi, suyakda fiyuoroz kasali paydo bo’ladi. 1872-yilning 29-yanvarida rus olimi K.A. Timiryazov Peterburg tabiatshunoslari majlisida “ O’simlik hayotida ruxning ehtimoliy ahamiyati” degan mavzuda so’zga chiqadi. Olim tarkibida temir tuzlari bo’lmagan eritmada o’stirilgan bir nechta tup makkajo’xori o’simligi ustida olib borilgan o’z tajribasini ta’riflaydi. Bunday muhitda o’simlik bargi so’lib, sarg’ayib qolgan. Shundan keyin Timiryazov bir o’simlik bargini temir tuzi eritmasi bilan, ikkinchi o’simlik bargini rux tuzi eritmasi bilan ho’llagan. Natijada eritmalarga tushirilgan har ikki yaproq ham yashil rangga bo’yalgan. Tajriba natijalari o’simlik hayotida rux va temirning rolinigina ko’rsatibgina qolmadi. Natijalar o’simlikka turli kimyoviy elementlarning zarurligini va bularning ozginagina miqdori o’simliklarning holatiga kuchli ta’sir etishini ko’rsatdi. Mikroelementlar to’g’risidagi fan asta-sekin rivojlanib bordi. K.K. Gedroys mikroelementlarning ba’zi o’simliklarning hosilini oshirish xususiyatiga ega ekanligini aniqladi. F.V. Chirikov bug’doy hosilini hatto 3 martaga ko’pay
barg uchki hujayralarining bo’linishi va keyinchalik interkalyar hamda chekka meristemalar hisobiga boradi. Kurtak yozilganidan so’ng bargining yuzasi bir necha o’n va yuz marta ortilad. Bargning tuzilishi, agar bir yaproq plastinkaga ega bo'lsa, oddiy va murakkab - agar bir necha yoki bir nechta plitalar mavjud bo'lsa, oddiy hisoblanadi. Murakkab barglarning so'nggi plitalari tufayli birga emas, balki birma-bir tushib qoladi Mas:choyning bargida. Ba’zan o‘simliklarning mezofilida oshlovchi dubil moddalar, efir moylari va boshqa moddalarni ishlab chiqaradigan xujayralari uchraydi. Mas: lavr, evkalipta, magnoliya va boshqalar. Qoziqsimon va bulutsimon to‘qimalarni-assimilyatsion to‘qima deb ham yuritiladi.Chunki ularning xujayrasida fotosintez protsessi bo‘lib turadi. Bulutsimon to‘qi-ma siyrak joylashganligi uchun xujayralar oralaridan xavo o‘tib turadi. Natijada barg shamollatib turiladi. Shuning uchun bu to‘qimani ventelyatsion to‘qima deb ham yuritiladi. Bargning tomir o‘tgan qismida mexanik to‘qima kollenxima, asosiy to‘qima, hamda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari joylashgan. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlarining soni 1 tadan 7 tagacha boradi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamida kambiy bo‘lmaydi. Ya’ni o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami yopiq bo‘ladi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami kolloterial tipda tuzilgan. Floema kollenximaning pastki tomoniga joylashgan bo‘ladi. (Poyadan farqi) bargning yumshoq qismiga qattiqlik beruvchi mod-dalarni idioblast deyilad Radial bargga misol qilib, qarag‘ay bargini olamiz. Qarag‘ayning bargi ko‘p yillik bo‘lsa ham, boshqa barglarga o‘xshash epidermis bilan qoplangan. Epidermis xujayralarining po‘sti qalin, tashqi tomondan kutikula bilan qoplangan. Ustitsalar epidermisda chuquroqda joylashgan. Epidermisni ichkari tomonida mexanik to‘qima Gipoderma joylashgan. Gipoderma bargga qattiqlik berishdan tashqari, epidermis shikastlanganda qoplog‘ichlik vazifasini bajarib turadi. Bargning assimilyatsion to‘qimasi chokli parenxima (skladchataya parenxima)dan tashkil topgan.Chokli parenximada xujayra ichkari tomonga kiradi. Assimilyatsion to‘qima bargning po‘stloq qismiga joylashgan. Bargning po‘stloq qismida smola yo‘llari bor. Smola yo‘li atrofida 2 qavat xujayralar joylashgan.1 qavati tirik xujayralardan iborat bo‘lib, uni Epitelial xujayra deyiladi
Xulosa:
M;yeryong`oqda.Agar barg bandining uchi bitta barg bilan tugasa,bunday barglar toq patsimon barg deyiladiM;shirinmiyada.Ba`zan toq bargchalar o`rniga gajaklar hosil bo`ladi M;no`xat,burchoqda.Murakkab barglar yana o`z navbatida yana bo`laklarga bo`linib ikki yoki uch karra bo`lingan barglar hosil qiladi M;totim. Barglar o`simliklarning turiga qarab har xil shaklda bo`ladi.Saksovul kabi ayrim o`simliklarning bargi juda mayda lashib,qipiq shakliga kelib qolgan bo`ladi.Uning bandi ham bo`lmay,uzunligi 1-2 mm dan oshmaydi.Aksincha rojoch,ojud,kavrak kabi o`simliklarning bargi uzun 50-70sm dan bir metrgacha yetadi.Barglar yaproqlarining shakliga qarab juda xilma-xil bo`ladi.O`simliklar qaysi tur,turkum yoki oilaga mansubligini aniqlashda barglarning shagaklida keng foydalaniladi. Masalan olma, o`rik,gilosning barglari yaxlit; tok,g`o`za,tut, anjirning,barglari o`yilgan bo`ladi. Barglar yaproqlarining shakliga qarab yumaloq, panjasimon, tuxumsimon, ovalsimon, nashtarsimon, qalami, rombsimon, uchburchak simon va boshqa shaklda bo`ladi.Barglarning qirrasi tekis,tishli,ikki karra tishli, o`yilgan va qirqilgan bo`lishi mumkin.Barglar o`simlikning turiga qarab tukli va tuksiz bo`lladi.Ko`pchilik o`simliklar bargning orqa tomoni tukli bo`ladi. Bir tup o` simlikning o`zida ham joylashishiga qarab,barg o`simlikning pastki qismida yirik,uzun bandli,o`rta qismida mayda,bandsiz bo`lishi mumkin.Tut kabi ba`zi daraxtlarning vegetativ novdalarida barglar qirqilgan va hosil novdalarida yaxlit bo`lishi mumkin.Murakkabguldoshlar va ziradoshlar oilalari ko`pchilik vakillarning ildiz bo`g`zida joylashgan barglar,ya`ni to`pbarglarning nihoyatda yirik bo`labi.Bunday barglarning yapro`g`I va bandi 50-60 sm undan ham uzun bo`ladi. Tashqarida, barg asosan bir qavatli, ba'zan ko'p qatlamli epidermis (teri) bilan qoplangan. U ko'pincha xlorofilladan mahrum bo'lgan tirik hujayradan iborat. Ularning yordamida quyosh nurlari osongina barg hujayralarining quyi qatlamlariga tushadi. Ko'pchilik o'simliklarda qobig'i tashqaridan yog 'shunga o'xshash moddalar nozik bir film chiqaradi va hosil qiladi. Teri hujayralari yuzasida, bargni zararlardan, haddan tashqari issiqlikdan, suvning haddan tashqari bug'lanishidan himoya qiladigan tuklar, zarralar bo'lishi mumkin. Quruqlikda o'sadigan o'simliklar epidermistondagi bargning pastki qismida (nam joylarda (karam) - barglarning har ikki tomonida joylashgan stomat, suv o'simliklarida (suv zamboli), barglari yuzasida, butunlay suvga botgan stomata o'simliklar mavjud emas). Oshqozon vazifalari: gaz almashinuvini va transpiratsiyani tartibga solish (suvlarning barglari bilan bug'lanish). O'rtacha 1 kvadrat metrlik sirtga o'rtacha 100-300 stomat bor. Bargning ustki qismi ildiz otida qanchalik baland bo'lsa, har bir sirt organiga nisbatan ko'proq stomalar.
Epidermisning yuqori va tashqi qatlamlari o'rtasida asosiy to'qimalarning hujayralari - assimilyatsiya parenximasi. Ko'pchilik angiosperm turlarida bu to'qimada ikkita hujayra mavjud: ustunli (palisade) va suyuqlik (bo'shashmasdan) xlorofil parenximasidir. Ularning barchasi birgalikda mesofil varaq. Yuqori terida (ba'zan va pastki qismida) bir necha qatlamlarda vertikal holda joylashgan va bir-biriga juda yaqin bo'lgan oddiy shaklli (prizmatik) hujayradan iborat ustun parenximaga ega. Yumshoq parenxima ustun tagida va pastki terining yuqorisida joylashgan bo'lib, bir-biriga mahkam o'rnashmagan va havo bilan to'ldirilgan katta hujayralararo bo'shliqlarga ega bo'lmagan nosimmetrik shaklli hujayralardan iborat. Interferensial bo'shliqlar varaq hajmining 25 foizini tashkil qiladi. Ular stomata bilan bog'lanadi va gaz almashinuvi va bargni transpiratsiya qilishadi. Uning xujayralari ko'proq xloroplastlarga ega bo'lgani uchun, palisad parenximasida fotosintez jarayoni yanada qizg'in ekanligiga ishoniladi. Xloroplastlarning parchalanadigan parenxima hujayralarida bu juda kam. Ular faol ravishda kraxmal va ba'zi boshqa oziq moddalar saqlanadi.
Parenxima to'qimasida qon tomir lifli to'plamlari (tomirlar) o'tadi. Ular o'tkazuvchan to'qimalardan iborat - tomirlar (eng kichik tomirlar - tracheidlar) va elekkali naychalardan iborat. Qon tomir tolasi to'plamining yuqori qismida xylem, pastki qismida esa - phloem. Fotosintez orqali oqadigan organik moddalar elektrod quvurlari orqali barcha o'simlik organlariga oqib o'tadi. Kemalar va tracheidlar orqali suv plitka ichiga erigan mineral moddalar kiradi.