Mundarija kirish I bob. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarni idrok qilishning o'ziga xos xususiyatlari

I BOB. BOLALARNING PREDMETLAR SHAKLI VA GEOMETRIK FIGURALARNI IDROK QILISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar shakli va geometrik figuralar haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish
Matematika mashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik figuralar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarni) shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi. Tug‘ilgan bolalar geometrik figuralarni his eta boshlaydilar. M: bir nechta turli butilkalarni bolaning oldiga terib qo‘ysak, bola ovqat eydigan butыlkasini ko‘zi bilan, labi bilan teshib yuboray deydi. Bola biroz ulg‘aygandan so‘ng o‘yinchoqlarini geometrik figuralar bilan solishtira boshlaydi. M: Mana bu tayoq stolbaga o‘xshaydi, mana bu tarvuzga o‘xshaydi ya’ni hamma narsalarni bir-biriga o‘xshatish.Predmetlarning shaklini aniqlashda geometrik figuralar etalon bo‘lib xizmat qiladi. Shakl xuddi razmerga o‘xshab bir predmetni ikkinchi predmetdan farqlashga yordam beradi.Bolalarda shakl haqidagi tasavvurlarini shakllantirish sensor tarbiyaning bir muammosi deb hisoblanadi.
Kam tanish bo‘lgan predmetlar shaklini hech narsa bilan o‘xshata olmaydi, shuning uchun shaklning belgisiga ko‘ra ularni umumlashtira olmaydilar. Predmet shaklini aniqlashda geometrik figuralarning rol katta. 2-3 yashar bolalar geometrik figuralarni oddiy o‘yinchoq deb his etadilar. M: silindr — stakan, stolba; konus — stakan, stolba; konus - minora. Shuning uchun geometrik figuralar bilan tanishtirish katta ahamiyatga ega (doira, kvadrat, uchburchak). Bolalar maishiy xizmat qiluvchi predmetlarni etalon (ko‘rgazma deb hisoblangan geometrik figuralarni his eta boshlashadi. Shaklni ko‘rish va his qilish orqali, harakat tuyg‘ulari orqali idrok etishni tashkil etish, uning xossalarini namoyon qiluvchi xilma xil ishlardan foydalanish, figuralar nomini, ularning xossalarini, harakat usullari nomini aytish bolalarning figuralar haqidagi tasavvurlarini aniqlash imkonini beradi. Matematika mashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosidaularning(buyumlarning)shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shaklhaqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi.
Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish:
-qobiliyatlarini rivojlantirish:
-geometrik figuralarni oddiy xossalarini aniqlashga;
-so‘z yordamida turli belgilarga va o‘lchamlarga ko‘ra har xil geometrik figuralarni tanlashga:
-turli belgilarga (shakli, rangi, o‘lchamiga ko‘ra geometrik figuralarni gruppalashtirishga:
-atrofimizdagi predmetlarni ma’lum geometrik figuralarga uxshatish:
-predmetlarning modelini yasab figuralarning turlarini o‘zlashtirishga o‘rgatish:.
Matematik rivojlanish maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishining mazmuni, tashkil etilishi, bolalarning amaliy harakatlarini rivojlantirishda yosh xususiyatlarini hisobga olish, matematik aloqalar va qonuniyatlar, matematik qobiliyatlarni rivojlantirishda uzluksizlik matematik tushunchalarni shakllantirishning etakchi tamoyillari hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishi ixtiyoriy ravishda sodir bo'ladi Kundalik hayot(birinchi navbatda, ichida qo'shma tadbirlar kattalar bilan bolalar, bir-biri bilan muloqotda) va sinfda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish uchun maqsadli o'qitish orqali. Aynan bolalarning boshlang'ich matematik bilimlari va ko'nikmalari matematik rivojlanishning asosiy vositasi sifatida qaralishi kerak.
Matematik rivojlanish jarayonida bolalarda narsalarning shakli va geometrik shakllar haqida g'oyalar shakllanadi. Shakl haqidagi dastlabki g'oyalar maktabgacha yoshda quyidagi ketma-ketlikda qo'yiladi: shakllarning o'zini farqlash, shakllarning nomlarini farqlash va shundan keyingina - mustaqil nomlash. Ishning maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda shakl va geometrik shakllar haqida g'oyalarni shakllantirish metodikasini o'rganishdir.Atrofdagi jismlarning xususiyatlaridan biri ularning shaklidir. Ob'ektlarning shakli geometrik shakllarda umumlashtirilgan aks ettirilgan. Geometrik raqamlar standartlar bo'lib, ular yordamida odam ob'ektlar va ularning qismlari shaklini aniqlaydi. Bolalarni geometrik figuralar va ularning xossalari bilan tanishtirish muammosini ikki jihatda ko`rib chiqish kerak: birinchidan, geometrik figura shakllarini hissiy idrok etish va ularni tevarak-atrofdagi jismlarning shakllarini bilishda me'yor sifatida foydalanish nuqtai nazaridan; ikkinchidan, ularning tuzilishining xususiyatlarini, xossalarini, qurilishidagi asosiy bog'lanish va naqshlarni, ya'ni haqiqiy geometrik materialni bilish ma'nosida .Ma'lumki chaqaloq shishaning shakliga ko'ra, u sut ichayotganini va ichidan taniydi, oxirgi oylar ,hayotning birinchi yilida ba'zi narsalarni boshqalardan ajratish va raqamni fondan ajratish aniq tendentsiya mavjud. Mavzuning konturi shundan iborat, umumiy boshlanish, bu ham vizual, ham taktil idrok uchun manba hisoblanadi. Biroq, shaklni idrok etish va yaxlit tasvirni shakllantirishda konturning o'rni haqidagi masala yanada rivojlantirishni talab qiladi. Ob'ekt shaklini birlamchi o'zlashtirish u bilan harakatlarda amalga oshiriladi. Ob'ektning shakli, xuddi shunday, ob'ektdan alohida idrok etilmaydi, u uning ajralmas belgisidir. Ob'ektning konturini kuzatishning o'ziga xos vizual reaktsiyalari hayotning ikkinchi yilining oxirida paydo bo'ladi va amaliy harakatlardan oldin boshlanadi. Turli bosqichlarda ob'ektlar bilan bolalarning harakatlari boshqacha. Bolalar, birinchi navbatda, qo'llari bilan ob'ektni ushlaydilar va uni manipulyatsiya qilishni boshlaydilar. 2,5 yoshli bolalar, harakat qilishdan oldin, ob'ektlar bilan vizual va sensorli vosita bilan batafsil tanishadilar. Shaklni (idrok qilish harakatlari) idrok etishda alohida qiziqish mavjud. Biroq, amaliy harakatning ahamiyati asosiy bo'lib qolmoqda. Bundan kelib chiqadiki, ikki yoshli bolalarda idrok harakatlarini rivojlantirishga rahbarlik qilish zarur. ga qarab pedagogik rahbarlik bolalarning pertseptiv harakatlarining tabiati asta-sekin kognitiv darajaga etadi. Bola ob'ektning turli xususiyatlariga, shu jumladan shakliga qiziqa boshlaydi. Biroq, u uzoq vaqt davomida u yoki bu xususiyatni, jumladan, turli xil narsalarning shaklini ajratib, umumlashtira olmadi.
Buyumning shaklini hissiy idrok etish nafaqat uning boshqa belgilari bilan birga shakllarni ko'rishga, tan olishga, balki shaklni narsadan mavhumlashtirishga, uni boshqa narsalarda ham ko'rishga qaratilgan bo'lishi kerak. "Ob'ektlarning shaklini idrok etish va uni umumlashtirish bolalar tomonidan standartlarni - geometrik figuralarni bilish bilan yordam beradi. Shuning uchun, vazifa hissiy rivojlanish standartga (u yoki bu geometrik shaklga) muvofiq, bolaning turli xil narsalarning shaklini tanib olish qobiliyatini shakllantirishdir. Bola qachon geometrik shakllarni ajrata boshlaydi? L. A. Vengerning eksperimental ma'lumotlari 3-4 oylik bolalarda bunday imkoniyat borligini ko'rsatdi. Yangi figuraga e'tibor qaratish buning dalilidir. Hayotning ikkinchi yilida bolalar rasmga ko'ra erkin tanlashadi, bunday juftlik namunasi: kvadrat va yarim doira, to'rtburchak va uchburchak. Ammo bolalar to'rtburchak va kvadrat, kvadrat va uchburchakni faqat 2,5 yildan keyin ajrata oladilar. Murakkab shakldagi figuralar modeli asosida tanlash taxminan 4-5 yoshda amalga oshiriladi va murakkab shaklni ko'paytirish hayotning beshinchi va oltinchi yilidagi individual bolalar tomonidan amalga oshiriladi. Dastlab, bolalar o'zlariga noma'lum bo'lgan geometrik shakllarni oddiy narsalar sifatida qabul qiladilar va ularni ushbu ob'ektlarning nomlari bilan chaqiradilar: silindr - stakan, ustun, oval - moyak, uchburchak - yelkan yoki tom, to'rtburchak - deraza va boshqalar. Kattalarning tarbiyaviy ta'siri ostida geometrik shakllarni idrok etish asta-sekin qayta quriladi ... Bolalar endi ularni ob'ektlar bilan aniqlamaydilar, faqat solishtiradilar: silindr shishaga o'xshaydi, uchburchak tomga o'xshaydi va hokazo. Va nihoyat, geometrik figuralar bolalar tomonidan standartlar sifatida qabul qilina boshlaydi, ularning yordamida shakli ob'ektlar aniqlanadi (to'p, olma - to'p , plastinka, likopcha, dumaloq g'ildirak, kvadrat ro'mol va boshqalar). Ob'ektning tuzilishini, uning shakli va hajmini bilish nafaqat ma'lum bir shaklni ko'rish orqali idrok etish jarayonida, balki faol teginish, uni ko'rish va so'z bilan belgilash nazorati ostida his qilish orqali ham amalga oshiriladi. Barcha analizatorlarning birgalikdagi ishi ob'ektlar shaklini aniqroq idrok etishga yordam beradi. Ob'ektni yaxshiroq bilish uchun bolalar qo'llari bilan teginish, uni olish, aylantirish; bundan tashqari, ko'rish va his qilish idrok qilinadigan ob'ektning shakli va qurilishiga qarab farqlanadi. Shuning uchun ob'ektni idrok etish va uning shaklini aniqlashda asosiy rolni vizual va motor-taktil analizatorlar tomonidan bir vaqtning o'zida amalga oshiriladigan tekshirish, so'ngra so'z bilan belgilash asosiy rol o'ynaydi. Biroq, maktabgacha yoshdagi bolalar orasida ob'ektlarning shaklini tekshirishning juda past darajasi mavjud; ko'pincha ular ravon vizual idrok bilan chegaralanadi va shuning uchun o'xshashligi bo'yicha yaqin bo'lgan raqamlarni (oval va doira, to'rtburchak va kvadrat, turli uchburchaklar) ajratmaydi. Bolalarning pertseptiv faoliyatida taktil-motor va vizual usullar asta-sekin shaklni tanib olishning asosiy usuliga aylanib bormoqda. Raqamlarni tekshirish nafaqat ularning yaxlit idrok etilishini ta'minlaydi, balki ularning xususiyatlarini (chiziqlarning tabiati, yo'nalishlari va ularning birikmalari, natijada paydo bo'lgan burchaklar va cho'qqilar) his qilish imkonini beradi, bola har qanday figuradagi tasvirni shahvoniy ravishda ta'kidlashni o'rganadi. butun va uning qismlari. Bu bolaning diqqatini figurani mazmunli tahlil qilishga, unda ataylab ta'kidlashga qaratishga imkon beradi. strukturaviy elementlar(tomonlar, burchaklar, cho'qqilar). Bolalar allaqachon ongli ravishda barqarorlik, beqarorlik va boshqalar kabi xususiyatlarni tushuna boshlaydilar, tepaliklar, burchaklar va hokazolar qanday hosil bo'lishini tushunishadi.Hajmli va tekis raqamlarni solishtirganda, bolalar allaqachon ular orasida umumiylikni topadilar.("Kubda kvadratlar", "Barda to'rtburchaklar, silindrda doiralar bor" va boshqalar). Shaklni ob'ektning shakli bilan taqqoslash bolalarga turli xil narsalarni yoki ularning qismlarini geometrik shakllar bilan solishtirish mumkinligini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, asta-sekin geometrik shakl jismlarning shaklini aniqlash uchun standartga aylanadi. Bolalarni tizimli tarbiyalash sharoitida jismlarning, geometrik figuralarning shaklini hissiy idrok etish, ularni tanib olish va so'zlar bilan belgilash sezilarli darajada oshadi. Demak, T.Ignatovaning ma’lumotlariga ko‘ra, 4 yoshli bolalarning 90 foizi sumkada topilgan geometrik figurani his qilgan va unga nom bergan bo‘lsa, mashg‘ulotdan oldin 3-4 yoshli bolalarning atigi 47 foizigina bu vazifani bajargan va faqat 7,5% bolalar geometrik figurani nomlay oladilar. Shuning uchun 3-4 yoshli bolalarni o'qitishning birinchi bosqichining vazifasi - bu narsalarning shakli va geometrik figuralarni hissiy idrok etish. 5-6 yoshli bolalarni o'qitishning ikkinchi bosqichi geometrik shakllar haqida tizimli bilimlarni shakllantirishga va ularning "geometrik fikrlash" ning dastlabki texnikasi va usullarini ishlab chiqishga bag'ishlanishi kerak.