Mundarija kirish I bob. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini tashkil etishning metodik asoslari

II BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAKLAR

USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI VA USULLARI.

2.1. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati

Hammamiz bolaligimizdan turli-tuman ertaklar tinglab katta bo‘lganmiz.

Ba’zilarimiz balog‘at yoshiga yetganda ham ertak kitoblar o‘qish, film-ertaklar,

multfilmlar ko‘rish ishtiyoqini saqlab qolganmiz. Bu – ertaklarning sehrli olami

g‘oyat maftunkor ekanidan, albatta. Ertak – hikoya tarzidagi xalq og‘zaki ijodi

asari bo‘lib, eng qadimiy, ommaviy va keng tarqalgan janr. Yurtimizning turli

hududlarida ertak xalq orasida matal, ushuk, varsaqi, cho‘pchak, o‘tirik, tutal kabi

nomlar bilan ham ataladi.

Ertaklar turmushdagi biror qiziq voqeni yoki xayoliy va hayotiy uydirma

asosiga qurilgan ibratli g‘oya asosida ajoyibu g‘aroyib tarzda, jozibali, ixcham va

mukammal holda aks ettirishi bilan kishida zavq uyg‘otadi.

O‘zbek xalq ertaklarini shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar,

hayotiy-maishiy ertaklar sifatida farqlash mumkin. «Bo‘ri bilan tulki», «Hiylagar

bedana», «Chivinboy» kabi ertaklarning bosh qahramonlari hayvonlar, qushlar,

hasharotlardir. «Yalmog‘iz», «Semurg‘», «Zumrad va Qimmat» ertaklari sirli va

sehrli voqealar asosiga qurilgan. «Uch og‘a-ini botirlar», «Malikai Husnobod»,

«Ayoz» kabi ertaklarda barkamol shaxslarning ibratli hayoti va sarguzashtlari

haqida hikoya qilinadi. Shoir va yozuvchilar ham o‘z xalqining eng chiroyli,

ta’sirchan ertaklari asosida adabiy ertaklar, dostonlar, qissa va xayoliy hikoyalar

yaratadilar. Ertaklar asosida badiiy va multiplikatsion filmlar olinadi, sahna

asarlari qo‘yiladi.

“Ertaklar – yaxshilikka yetaklar”, deydi xalqimiz. Oilada ota-onalar

tomonidan farzandlarga hayot haqida bilim berish, o‘git-nasihat qilish, nutq

o‘stirish, mehru e’tiborini amalda ifodalash uchun ertaklar aytiladi. Bola ulg‘aya

borgan sari ertaklarning hajmi kengayib, mazmuni va mundarijsi murakkablashib

boradi. Ertaklar ta’sirida farzandlarda hayotga muhabbat, oilaga, ota-onaga mehr,

do‘stu yorga sadoqat, kelajakka umid, yaxshilik va adolat tantanasiga ishonch

hislari kamolga yetadi. Ota-onasi, buvi va bobolaridan, donishmand keksalardan

eshitgan, kitoblaridan o‘qigan ertaklarini eslab qolib, ularni qiziqarli va ta’sirchan

qilib hikoya qilib beradigan odamni ertakchi deyish mumkin.

Ertakchilar har bir ertakni tinglovchining diaqqtini tortib, uni mahliyo

qiladigan holda taqdim etish uchun maxsus kirish, boshlama va tugallamadan

foydalanadilar. Kirish qism ertakchi mahoratini namoyish qiladi, boshlama va

tugallama esa ertakning yaxlitligini ta’minlash bilan birga unga sirlilik va

an’anaviylik baxsh etadi.

Ertakchi: “Ertagimning eri bor, yetti qavat yeri bor, yetti qavat yerida dumi

kalta bo‘ri bor.”, “Bor ekan-da, yo‘q ekan, och ekan-da to‘q ekan. Qarg‘a qaqimchi

ekan, chumchuq chaqimchi ekan. G‘oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi ekan.

Toshbaqa torozigar ekan, qurbaqa undan bir tanga qarzdor ekan. Uzoq o‘tgan

zamonlarda bir podsho bo‘lgan ekan...”. Tugallanmada esa ko‘pincha: “Shunday

qilib, hammalari murod-maqsadlariga yetishibdi” deyiladi.

Xalq og’zaki ijodiyoti, xususan, ertaklar bilan shug’ullanuvchi olimlar

o’zbek xalq ertaklarini mavzu jihatidan bir-birlaridan farqli tarzda tasnif qilganlar.

Ammo ko’pchilikka ma’qul bo’lgan tasnif quyidagichadir:

• 
  Hayvonlar haqidagi ertaklar.
  
• 
  Sehrli-fantastik ertaklar.
  
• 
  Hayotiy-maishiy ertaklar.
  

Bundan tashqari, satirik ertaklar ham mavjud. Ammo hajviyot elementlari

boshqa turdagi ertaklarda ham ko’p yoki ozroq darajada uchrab turadilar. Qisqaroq

hajmli, kulgili ertaklar toifasi borki, ularni yumoristik ertaklar deyish mumkin.

Hayvonlar haqidagi ertaklar o’z ichida olib tahlil qilinsa, sof hayvonlar

haqidagi ertaklar va hayvonlar va odam ishtirokidagi ertaklarga bo’linishi mumkin.

Sof hayvonlar haqidagi ertaklar ayrim jihatlari bilan, ya’ni ixchamligi va ibrtaliligi

bilan masallarga ham o’xshab ketadilar. Aynan mana shunday xarakterdagi kichik

hikoyalar Sharq xalqlari orasida ko’p uchrashligini bir qator olimlar ta’kidlab

o’tganlar.

Uzoq asrlar davomida xalqimiz o’zining badiiyatga bo’lgan ehtiyojinining

katta bir qismini ertaklar aytish va tinglash orqali qondirib kelgan. Uzun qish

kechalarida ertaklar aytilmagan oilani topib bo’lmagan. Bu bilan aytmoqchimizki,

ertaklar folklor janrlari orasida eng ommaboplaridan biri bo’lgan.

Ertak aytuvchilar vaziyatga, auditoriyaga qarab, ya’ni tinglovchilarning

kimlar ekanligiga qarab, ertakning voqeasini bir oz o’zgartirib, tarbiyaviy

maqsadlarda o’zgarishlar kiritib hikoya qilganlar.

Fantastikasiz ertak yo’q. Ertakchi doimo haqiqatni bo’rttirib, voqealarni

o’ta fantastik liboslarda bayon etadi. Bizning nazarimizda, tasvir ob’ekti

me’yoridan oshirilib, buzib berilayotgandek tuyulishi mumkin. Aslida bunday

emas.

Ertaklarda hayot voqeligi fantastik libosda beriladi. Bunday libos xalqimiz

uchun istalgan maqsad va g’oyalarni ilgari surish uchun qulayliklar tug’diradi.

Ertaklarni o’qir ekanmiz, biz ajoyib va g’aroyib o’lkalarga safar qilamiz, devlar va

ajdaholar, sehrgar va jodugarlarni uchratamiz. Ammo ertak nihoyasiga yaqinlashib

borar ekan, biz hayotiy voqealarga qaytamiz. Ertak qahramonlari barcha yovuz

kuchlar ustidan g’alaba qilganligi bizni quvontiradi, yengil nafas olamiz.

Ertaklarning qiziqarli va ta’sirli bo’lishini ta’minlashda boshqa

janrlarning o’rni va ahamiyati katta bo’ladi. Chunki ertaklar bag’ridan qo’shiqlar,

topishmoqlar, tez aytishlar, maqol va matallar o’rin olar ekan, ertaklar tag’in ham

mazmunli va tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi asarlar bo’ladilar. Masalan, ayrim

ertaklarda maqollar ko’p qo’llaniladi, hatto maqollar ertakning nomiga aylanishi

ham mumkin. «Botir echki» ertagida «o’zingni bil, o’zgani qo’y», “Qambarjon»

ertagida «Itining fe’li egasiga ma’lum», «Hasan va Zuhra» ertagida; «Qush tilini

qush biladi» maqollari ertakning badiiyligini oshirib qolmasdan, balki uning

g’oyasini ham oydinlashtirgan.

Ertaklarning qiziqarli va o’qimishli bo’lishida topishmoq janrining ham

hissasi bor. Ertaklarning qahramonlari sehrli vositalarni qo’lga kiritish uchun yoki

malikaga uylanish uchun topishmoqning javobini topishlariga to’g’ri keladi.

Masalan, «Baliqchi va Malika» ertagining qahramoni sehrli kavushni

qo’lga kiritish uchun sehrgarning uchta topishmog’ini topishi kerak edi.Bular

quyidagilar:

«Qanday narsa suvdan chiqadi-yu, qaytib suvga tushmaydi?» (Baliq);

«Qanday narsa suvga tushadi-yu, qaytib chiqmaydi?» (Yomg’ir); «Qanday narsa

suvga tushadi-yu, yana qaytib chiqadi, ammo hech yeriga suv tegmaydi?» (Oy)

Ko’rinib turibdiki, topishmoqlarning ertak tarkibida uchrashi, bu

ertaklarning o’quvchilarini tag’in ham qiziqtiradi, o’ylantiradi, fikr qilishga majbur

qiladi. Ular javoblarni bilib olganlaridan keyin qoyil qoladilar, ularning zehni

ortadi, saviyasi yuqorilashib boradi.

Ertaklarda maqol, matal, topishmoq, qo’shiqlarning uchrashi ertaklarning

badiiyligini oshiradi, o’quvchining dunyoqarashini kengaytiradi, qisqasi, ertakning

o’quvchi ongiga oson singishiga yordam beradi.

Madaniy-ma’naviy, badiiy ozuqa olishning imkoniyatlari ko’p bo’lgan

bizning davrimizda ham ertaklar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Hozir ham

bolalar bor oilalarda kunda bir-ikki ertak aytiladi. Radio va televidenie orqali

ertaklar hikoya qilinadi yoki ular asosidagi filmlar namoyish qilinadi. Bolalarning

eng sevimli asarlari ham ertaklarga to’g’ri keladi.