Mundarija kirish I. Bob tadqiqotlarda turkiston assrda yer-suv islohatlarining yoritilishi

II. BOB O’RTA OSIYODA YER-SUV ISLOHATINING KEYINGI BOSQICHI MASALALARI TASNIFI.
2.1 Yer-suv manbalarini milliylashtirish masalalarini o’rganish.
Oʻzbekiston SSR 1924-yil 27-oktabrda tashkil topgan.Oʻrta Osiyoning markaziy va shimoliy qismlarida joylashgan. U shimol va shimoli-g'arbda chegaradosh. Qozogʻiston SSR dan janubi-gʻarbga. Turkmaniston SSR dan janubi-sharqda. Tojikiston SSR dan shimoli-sharqda. Qirgʻiziston SSR dan janubda Afgʻoniston bilan. S.-V. Orol dengizi bilan yuviladi. Turkiston hududi boʻyicha beshinchi (RSFSR, Qozogʻiston SSR, Turkiston SSR va Turkmaniston SSR dan keyin) va aholi soni boʻyicha toʻrtinchi (RSFSR, Turkiston SSR va Qozogʻiston SSR dan keyin) ittifoq respublikasi. Maydoni 447,4 ming km2 . Aholisi 14,1 million kishi (1976 yil 1 yanvar holatiga ko'ra). Poytaxti Toshkent shahri. Turkistonda 1 avtonom respublika va 11 maʼmuriy viloyat mavjud. Respublika 134 tumanga boʻlingan, 76 ta shahar va 86 ta shahar tipidagi posyolkaga ega edi. Oʻzbekiston viloyatlari va tumanlaridagi paxta ekiladigan yerlarning katta qismi yangi iqtisodiy siyosat asosida dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi oʻrta dehqonlar qoʻlida edi. Ular yetishtirilgan paxta, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismini davlatga yetkazib berdilar. Kambag'al dehqonlar o'z yerlarini ijaraga olib, ular uchun ishladilar. O‘zbekiston Kompartiyasining II qurultoyida (1925 yil noyabr) bu holat feodal munosabatlarining qoldiqlari ekanligi qayd etilib, xususiy mulkni sotsialistik iqtisodiyot relslariga o‘tkazish zarurligi e’tirof etildi. Shu paytdan boshlab yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi boshlandi. U, birinchi navbatda, dehqonchilik aholining asosiy kasbi hisoblangan hududlarda, xususan, Toshkent, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida o‘tkazildi.¹⁴
Sug’orma xo’jaligi ustunlik qilgan sharoitda suvni milliylashtirish alohida ahamiyatga ega edi. Islohotga qadar suvdan foydalanishda ham, yerdan foydalanishda ham ekspluatatsion elementlar ustunlik qilgan. Deyarli har bir yirik sotib oluvchi o’zining alohida magistral kanaliga (xandakka) ega bo’lishga harakat qildi. Shuning uchun ham, masalan, Farg‘onadagi So‘x daryosining 91 ta shoxobchadan iborat “ventilyatori” bo‘lgan va bunday “ko‘p bosh” qishloq xo‘jaligi maydonlarining katta qisqarishiga, sug‘orish suvining yo‘qolishiga olib kelgan. Asosiy ariqlardan tortib olingan kichik sug’orish tarmog’i, birinchi navbatda, xuddi shu katta qo’ltiqlarning uchastkalariga, shuningdek, mirobning (suvdan foydalanishni tashkilotchisi) “tanlangan” pozitsiyasidan foydalangan kichikroq yirtqichlarga xizmat qildi, bu esa qo’ltiqlarning manfaatlarini ta’minladi. Barcha afzalliklarga ega bo’lgan koylar va ko’pincha dehqon ekinlarini suvsiz qoldiradi. Er va suvni milliylashtirish to’g’risidagi qonun suvdan foydalanishda feodal-klan qoldiqlariga va haqiqatda saqlanib qolgan suvga bo’lgan xususiy mulk huquqiga chek qo’ydi. Bundan buyon irrigatsiya tizimlari dehqonlar xizmatiga berildi. Baylarning suvdan foydalanishdagi imtiyozlarining bekor qilinishi bilan mehnatkash kambag’al va o’rta dehqon xo’jaliklarining rivojlanishi, qishloq xo’jaligining ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi yo’lidagi eng katta to’siqlardan biri bartaraf etildi. “Yer va suvni milliylashtirish toʻgʻrisida”gi qonun bilan bir vaqtda MSKning favqulodda yigʻilishida markaziy viloyatlar – Fargʻona, Samarqand va Toshkentda yer-suv islohoti toʻgʻrisida qaror qabul qilindi Sobiq Turkiston jumhuriyati tarkibiga kirgan bu viloyatlar tabaqaviy tabaqalanish darajasi va kambag’allarning siyosiy faolligining o’sishi, qishloqni sovetlashtirish va partiya tashkilotining muvaffaqiyati nuqtai nazaridan ko’rganimizdek. Va sovet apparati, sobiq Buxoro va Xorazm xalq respublikalarining koʻproq viloyatlari islohotga tayyorlandi. Ikkinchisida ko’plab feodal qoldiqlari saqlanib qolgan va sobiq amir va xon amaldorlari va ruhoniylarining ta’siri ayniqsa kuchli bo’lgan. Uchta markaziy viloyatda yer islohoti natijasida yuzaga kelgan mehnatkashlar ommasi ongida sodir boʻlgan katta oʻzgarishlar qoʻshni hududlarga, birinchi navbatda, Buxoro vohasiga taʼsir etmasdan oʻtib keta olmadi. Bu oradan bir yil o‘tib, 1926-yilning oxirida Zaravshon (Buxoro) viloyatida islohotni amalga oshirish imkonini berdi. Biroq, uchta olis, eng qoloq tumanda 32 ta -Surxondaryo, Qashqadaryo va Xorazmda yer-suv islohotini faqat 1929-yilning boshida, dehqonlar oʻrtasida katta siyosiy ishlar olib borilgandan soʻng, shuningdek, yer va boshqa hududlarni hisobga olgan holda boshlash mumkin boʻldi.¹⁵
Tayyorgarlik choralari. Shunday qilib, O‘zbekistonda yer-suv islohoti uch yildan ortiq cho‘zilib, besh yillikning birinchi yilini qamrab oldi. Qishloqda burjua-demokratik inqilobning vazifalarini hal qilgan yer egalarining tugatilishi mamlakatni sotsialistik sanoatlashtirish uchun kurashning boshlanishi sharoitida sodir bo’ldi va zudlik bilan ommaviy ravishda o’tkazilishidan oldin sodir bo’ldi. Oʻzbekiston SSR ishchi va dehqon hukumatining 1925-yilga oid qonuniylashtirish va farmoyishlari toʻplami, 1792 – 1802-betlar. Ushbu farmonlar “Pravda Vostoka” gazetasining 1925-yil 4-dekabrda chop etilgan. 1926 yildagi maʼmuriy-hududiy islohot natijasida oblastlar tugatilib, okruglar (1930 yilgacha mavjud boʻlgan) joriy etildi. SSSRning kollektivlashtirish yo’lida. Qishloqda kapitalistik elementlarga qarshi yil sayin kuchayib borayotgan hujum O‘zbekistonda siyosiy vaziyatni, yer-suv islohotini amalga oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab berdi. Sug’oriladigan yerlarda yer egalari xo’jaliklarining asosiy qismi tugatilishi bilan bir qatorda, quloqlarning yerdan foydalanishi ham sezilarli darajada cheklandi.¹⁶ Eng avvalo, respublikaning eng muhim paxta rayonlaridagi yirik yer uchastkalarini vayron qilish hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. O‘zbekiston SSR Markaziy Qo‘mitasining 1925 yil dekabrdagi qarori bilan Farg‘onada 40 gektardan, Samarqand va Toshkent viloyatlarida 50 gektardan ortiq sun’iy sug‘oriladigan barcha yer egalari yer egalari tipidagi xo‘jaliklar sifatida to‘liq tortib olindi. , ularning egasining yashash joyidan qat’i nazar – qishloq yoki shaharda. Kichikroq mulklar ham musodara qilindi. Bu uch viloyatda, keyin esa Zaravshon (Buxoro) viloyatida, Surxondaryo, Qashqadaryo va Xorazm uezdlarida 4695 ta mulkdorlar, shahar boshliqlari, ruhoniylar, sudxoʻrlar va sobiq amir va xon amaldorlarining 34 ta mulklari butunlay tugatildi. Pomeshchiklikka va suvdan foydalanishda feodal-klan omon qolishga qarshi zarba qanchalik samarali bo’lganini yarim feodal mulkdorlarning iqtisodiy qudratining va siyosiy ta’sirining asosiy manbai bo’lgan Chayriker ijarasining keskin qisqarishidan ham ko’rish mumkin. Birinchi bosqich islohotidan so‘ng (ya’ni uchta markaziy hududda) yer ajratilganlar orasida ijaraga olingan xo‘jaliklar soni 42,5 foizdan 5,6 foizga kamaydi. Raislar doimiy qishloq xo’jaligi ishchilari (karallar) bilan bir qatorda, birinchi navbatda, o’zlari bois va quloqlarga ishlagan yer uchastkalarini oldilar.
Islohot natijasida kulaklar o’z yerlarining katta qismini yo’qotdilar. 10 dan ortiq, lekin 40-50 gektardan ko’p bo’lmagan 35 gektar yerga ega bo’lgan fermer xo’jaliklariga Farg’ona viloyatida 7 gektar, Toshkent va Samarqand viloyatlarida 10 gektar yer normasi qoldirilgan. Ortiqcha quloq yerlari yer islohoti jamg’armasiga o’tkazildi 36 . Jami uchun. Respublikadagi 21 mingdan ortiq fermer xo‘jaligidan ortiqcha yerlar olib qo‘yildi 37 . Islohotdan so’ng uchta markaziy viloyatda (Farg’ona, Samarqand va Toshkent) quloq xo’jaliklarining sobiq yer egaliklarining bor-yo’g’i 29 foizi saqlanib qoldi va ular asosan yomg’irli yerlar qoldi. Qulaklar orasida ishlaydigan qoramollar soni 19% ga kamaydi. Uchta viloyatdagi er-kulak va boshqa ishlamaydigan elementlardan 7969 bosh mehnatkash qoramol yer ajratib berilgan fermer xoʻjaliklari foydasiga musodara qilindi, bundan tashqari, mollar yer egalaridan tekinga, kulaklardan esa majburiy sotib olish yoʻli bilan musodara qilindi. Farmon yerga “qisman yoki to’liq o’z kuchlari yoki o’z erlari a’zolarining kuchlari bilan” ishlov berish kabi yerga egalik qiladigan bir guruh fermer xo’jaliklarini tavsifladi (“Pravda Vostoka” 1925 yil 4 dekabr). Islohotning borishi ko‘rsatganidek, aslida bu “mehnat” va “yarim mehnat” fermer xo‘jaliklarining deyarli barchasi yollanma ishchi kuchiga, yerlarni raislarga ijaraga berishga o‘tgan.
Islohot natijasida omon qolgan ishlamaydigan xo’jaliklarning ko’pchiligi yerdan foydalanish jihatidan qisqardi, ularning ekspluatatsiya qilish imkoniyatlari sezilarli darajada qisqardi. Sobiq Buxoro va Xorazm hududida islohotdan nomehnat xo‘jaliklari kamroq ta’sir ko‘rsatdi. Qashqadaryo va Surxondaryo tumanlarida yomg‘irli dehqonchilik va chorvachilikning (qorako‘lchilik) katta o‘rni, kambag‘allarning baystvodan yetarlicha siyosiy ajralmaganligi Sovet hukumatini bu yerda ehtiyotkorroq harakat qilishga undadi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm tumanlaridagi nisbatan kichik Bay xo‘jaliklarining ortiqcha yerlari umuman olinmagan. Sug’oriladigan yerlar, bundan tashqari, 20 gektardan oshgan fermer xo’jaliklaridan tortib olindi. Yomg’irli maydonga kelsak, uni musodara qilish 45 gektar va undan ko’p bo’lgan egalikdan boshlab, faqat “aholi ko’p bo’lgan va atmosfera yog’inlari bilan to’liq ta’minlangan” 40 dan boshlab amalga oshirildi . Tugatilgan yer egalarining xoʻjaliklari yerlari bilan birga ishchi chorva mollari, inventarlari, xoʻjalik inshootlari tekin musodara qilindi. Yer-suv islohoti toʻgʻrisidagi qonunga koʻra mahsuldor va sanoat chorva mollari tortib olinmaganligi sababli qorakoʻlchilar va boshqa chorvadorlarga “madaniy dehqonchilik uchun zarur boʻlgan miqdorda” 41 yer qoldirildi. . Darhaqiqat, chekka hududlardagi yer egalari, jumladan, yer egalarining salmoqli qismi islohotdan keyin ham ancha keng er maydoni, chorva mollari va asbob-uskunalari saqlanib qolgan. Ular, bir tomondan, mahalliy siyosiy vaziyat, ikkinchi tomondan, qorako’lchilik kabi ixtisoslashtirilgan tovar tarmog’ida yaxshi tashkil etilgan fermer xo’jaliklarini saqlash zarurati bilan bog’liq; bu xo’jaliklar o’rnini hali chorvachilik sovxozlari va kolxozlari bilan almashtirib bo’lmadi. Shu bilan birga, bo’sh yomg’irli hududlarda va etarli darajada o’zlashtirilmagan sug’oriladigan maydonlarda dehqonchilik madaniyatini rag’batlantirish motivlari ma’lum rol o’ynadi.
Pomeshchiklar va quloq yerlarining bir qismi dehqonlarga berilishi natijasida mehnat yerlaridan foydalanish ancha kengaydi. Farg’ona, Toshkent, Samarqand va Buxoro viloyatlarida 66 ming yersiz va mayda yerga ega fermer xo’jaliklari 270 ming gektar sug’oriladigan maydonlarni oldi, shundan 52 mingtasi 1925-1927 yillarda yangi sug’orildi.¹⁷
1926-1927 yillarda Toshkent va Andijon tumanlarining uchta qishlogʻi xoʻjaliklarining toʻliq oʻrganilishi shuni koʻrsatdiki, yerdan foydalanish boʻyicha 13-14 gektar fermer xoʻjaliklari eng katta boʻlgan (“Oʻrta Osiyo paxta rayonlaridagi dehqon xoʻjaliklari byudjeti”). .” I-son, 3-betdagi jadval. Toshkent, 1929). Ammo shuni yodda tutish kerakki, islohot davrida baʼzi baʼzilar yer egaliklarining turli hududlarda tarqalib ketganligi, shuningdek, tomorqalarni qashshoq qarindoshlari, raislari va boshqalarga xayoliy ravishda berib qoʻyish yoʻli bilan katta maydonni yashirishga muvaffaq boʻlgan. Umuman, Oʻzbekistonda 1925-1929-yillar uchun. 80 mingga yaqin fermer xo’jaligi, ya’ni barcha dehqonlarning 10 foizigacha bo’lgan 314 ming gektar qulay va yaxshi sug’oriladigan yerlardan. Agar yer egalari-quloq yerlaridagi yer uchastkalari, birinchi navbatda, haqiqiy foydalanishdan kelib chiqqan holda, yaʼni aktsiyadorlar (raislar) va boshqa mehnat ijarachilari uchun, doimiy ishchilar uchun (jarima) belgilangan boʻlsa, yangi sugʻoriladigan davlat erlaridan yer uchastkalarini olish imtiyozli huquqiga ega boʻladi. Boʻsh yerlar esa mayda yerli dehqonlarning boshqa guruhlariga berildi. Yerda yangi xoʻjaliklarning barpo etilishi (er egalaridan tortib olingan va quloqlardan majburan sotib olingan ishlab chiqarish vositalaridan tashqari) chorva mollari, asbob-uskunalar, urugʻliklarga davlat krediti, shuningdek, qurilish va oziq-ovqat kreditlari berilishi bilan taʼminlandi.¹⁸ Faqat 1925 – 1926 yillarda yangi fermer xo’jaliklarini tashkil etish uchun 10 million rubldan ortiq kredit berildi. Bu mablag’larning asosiy qismi Butunittifoq byudjetidan 46 ajratilgan. Ko’pgina dehqon xo’jaliklarini lizing to’lovlaridan ozod qilgan yer va suvning milliylashtirilishi dehqon xo’jaliklarining yuksalishining manbai bo’ldi.¹⁹ Biroq islohot dehqonlarning yer ochligini to’liq qondira olmadi. Shunday qilib, uchta markaziy mintaqada unga muhtoj bo’lgan uy xo’jaliklarining atigi 22 foizi yer oldi. Baistaslardan tortib olingan yerlar fondining yetarli emasligi, shuningdek, davlat mulkining yangi sug‘oriladigan yerlari kambag‘al dehqonlarning eng ko‘p qismini ajratib berish uchun prognozli yer maydonlarini (3,5 – 5 sotix) kamaytirishga majbur bo‘ldi; Dehqonlarga berilgan yer uchastkalarining haqiqiy hajmi, masalan, uchta markaziy viloyatda eski yerlarda oʻrtacha 2,3 gektargacha, yangi sugʻoriladigan yerlarda esa 2,6 gektargacha 48 ni tashkil etdi.