Mundarija kirish I. Bob tadqiqotlarda turkiston assrda yer-suv islohatlarining yoritilishi

Xronologik chegarasi: Yer-suv islohotining tarixshunosligiga doir ilmiy tadqiqotlar va asarlar ilmiy-nazariy jihatdan ikki (birinchi bosqichi 1921-1922-yillar, ikkinchi bosqichi 1925-1929-yillar) bosqichga bo’linadi. Shu ikki bosqichlar ketma ketlik asosida manbalar orqali o’rganish.
Ishning tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, to’rtta paragrif, xulosa va foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I. BOB TADQIQOTLARDA TURKISTON ASSRDA YER-SUV ISLOHATLARINING YORITILISHI.
1.1 Adabiyotlarda yer-suv islohatlarining amalga oshirilgan tadbirlarining o’rganilishi.
Sotsialistik qurilish yillarida iqtisod fanining rivojlanishi uchun sharoit yaratildi. 20-yillarda bunda muhim rol o'ynaydi. ular 1921-yilda tashkil etilgan O‘rta Osiyo Davlat universiteti (SADU) iqtisodiyoti va qishloq xo‘jaligini tashkil etish ilmiy-tadqiqot seminariyasi, Turkiston ASSR Moliya Xalq Komissarligining Moliya-iqtisodiy byurosi (1922-yilda tashkil etilgan), O‘zbekiston Respublikasining qishloq xo‘jaligini tashkil etish bo‘yicha komissiyasida o‘ynagan. Vakolatli Mehnat va Mudofaa Kengashi (1925 yilda tashkil etilgan), SAGU Sovet iqtisodiyoti va huquq fakulteti Iqtisodiy tadqiqotlar byurosi (1926 yilda tashkil etilgan), Iqtisodiy tadqiqotlar instituti (1926 yilda tashkil etilgan) huzuridagi O'rta Osiyodagi qishloq va ovulni o'rganish (1925 yilda tashkil etilgan). 1927-yilda tashkil etilgan) Oʻrta Osiyo Davlat Plan Komiteti va Iqtisodiy tadqiqot instituti (1928-yilda tashkil etilgan). Iqtisodchilar G. N. Cherdantsev, N. N. Kazanov, N. K. Yaroshevich va Yu. I. Poslavskiy, A. I. Golovin, V. V. Rusinov, V. S. Batrakov, M. A. Stetsenko, S. F. Arxangelskiy va boshqalar boshchiligidagi ushbu tashkilotlar iqtisodiy rivojlanishni tahlil qilishga alohida e'tibor qaratdilar. Turkistonning ayrim viloyatlari (jumladan, Ukraina), qishloqda sodir boʻlgan oʻzgarishlar, qishloq xoʻjaligi va sanoatni tiklash muammolari, Oʻrta Osiyo respublikalarini iqtisodiy rayonlashtirish va iqtisodiy mustahkamlash masalalari. Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi iqtisodchilari demografik, qishloq xo'jaligini olib borish ishlariga rahbarlik qildilar. va sanoat aholi roʻyxati (1920), Yu. I. Poslavskiy va G. N. Cherdantsev (1922) muharrirligida “Oʻrta Osiyo iqtisodiy rayoni” toʻplamini tayyorladi . 1926—27-yillarda Oʻrta Osiyo respublikalarida yer-suv islohotlarini oʻtkazish, qishloq xoʻjaligini sotsialistik tarzda qayta qurish shart-sharoitlarini tayyorlashda katta ahamiyatga ega boʻlgan “Oʻrta Osiyoning zamonaviy qishlogʻi” 10 ta monografiya nashr etildi. 1930—31 yillardagi soliq va kredit islohotlarini oʻtkazish, qishloq xoʻjaligini sanoatlashtirish va kollektivlashtirish siyosatini amalga oshirish, ishlab chiqaruvchi kuchlarni oqilona taqsimlashning dolzarb muammolari boʻyicha tadqiqotlar nashr etildi.
Turkistonda dehqonchilik (dehqonchilik) qadimdan sun’iy sug‘orishga asoslangan bo‘lib, xo‘jalikning markaziy tarmog‘i hisoblangan. Aholining katta qismi qishloq xoʻjaligida band boʻlganligi sababli yer-suv masalasi eng muhim masalalardan biri hisoblangan. Aholining katta qismi yersiz edi. Bir parcha yerga muhtojlar beklar va yirik yer egalari tomonidan rais (hosilning chorak qismini olgan yollanma ishchilar) sifatida yollanib, zo‘rg‘a kun kechirardi. Bundan tashqari, chor istilosidan keyin koʻplab unumdor yerlar Rossiyadan kelgan muhojirlar ixtiyoriga oʻtkazildi.¹ Sovet hukumati tomonidan e’lon qilingan “Yer dehqonlarga” shiori yaxshi hayotga umid uyg‘otdi. Sovet hukumati dehqonlarni (dehqonlarni) jalb qilish maqsadida 1917-yil 25-oktabrda “Yer toʻgʻrisida”gi dekretni qabul qilib, kambagʻallar, mardikorlar, Sovetlarning yer-suv islohotidagi asosiy maqsadi yirik xususiy yer egaliklarini musodara qilish, ularni milliylashtirish yoʻli bilan tugatib, bosqichma-bosqich yirik ijtimoiy sotsialistik xoʻjaliklarga aylantirish edi. Turkistonda ham yer-suv islohoti amalga oshirila boshlandi.²
Turkistonda dehqonchilik azaldan sun’iy sug‘orishga asoslangan bo‘lib, aholining asosiy mashg‘uloti hisoblangan. Dehqonlar uchun eng muhim masalalardan biri yer-suv masalasi edi, chunki respublika aholisining aksariyati yersiz edi. Bir parcha yerga muhtojlar beklar va yirik yer egalariga rais sifatida yollangan. Bundan tashqari, Oʻrta Osiyo bosib olingandan soʻng koʻplab unumdor yerlar Rossiyadan koʻchmanchilarga oʻtgan.³ Shuning uchun mahalliy aholi Sovet hukumatining “Yer dehqonlarga” shiorini umid bilan qabul qildi. “Yer toʻgʻrisida”gi dekretda kambagʻallarga, mardikorlarga, yersiz dehqonlarga yirik yer egalaridan tortib olingan yerlar berilishi eʼlon qilindi. Sovet hukumatining yer-suv islohotini oʻtkazishdagi asosiy maqsadi yirik xususiy yer egaliklarini tugatish, ularni milliylashtirish va qishloq xoʻjaligi birlashmalari ixtiyoriga oʻtkazish — ularni bosqichma-bosqich yirik ijtimoiy sotsialistik xoʻjaliklarga aylantirish edi.
Turkiston Sovetlarining XI qurultoyida (1920 yil sentyabr) yer-suv islohoti masalasi koʻrib chiqildi. Bu islohotdan koʻzlangan maqsad boy yer egalaridan yerlarni tortib olish, yevropalik koʻchmanchilar va mahalliy aholi oʻrtasidagi tengsizlikka barham berish edi, bu esa ishchilarni Sovetlar atrofiga toʻplashi kerak edi. Musodara qilingan yerlarni kambag'al va yersiz mahalliy dehqonlar va dehqon ishchilari o'rtasida taqsimlashi kerak edi. Shu maqsadda qishloq va ovullarda tub aholining yersiz va kambag‘al qatlamlari orasidan “Qo‘shchi” uyushmalarini tashkil qila boshladilar. “Qoʻshchi” uyushmalari yer-suv islohotini amalga oshirishda katta yordam koʻrsatgan kommunistlarning dehqonlar orasida tayanchi boʻldi. 1921-yilda Turkistonda tuzilgan qushchilar uyushmalarining 160 mingga yaqin a’zosi bor edi. 1921-yilda Toshkentda “Qushchi” uyushmalarining birinchi respublika qurultoyi boʻlib oʻtdi. Qurultoy rezolyutsiyasida qayd etilganidek, «bu uyushmalar kommunistlar yordami bilan mehnatkashlar ommasini iqtisodiy qurilishga jalb etishda vositachidir». Shunday qilib, 1921-1922 yillardagi yer-suv islohotining birinchi bosqichi. yirik yer egalariga qarshi kurash shiori ostida kechdi. Masalan, Samarqand viloyatida 350 ta yirik yer egalarining 13 ming sotix yerlari tortib olindi. Respublika boʻyicha 1,7 million gektar yer boy va oʻrta dehqonlardan tortib olindi, shundan 117 ming gektar yersiz va kambagʻallarga taqsimlandi, qolgan qismi yangi qushchi uyushmalari tashkil etishga sarflandi. Oʻrta dehqon xoʻjaliklari saqlanib qolgan. Birinchi jahon urushining oqibatlari, yangi sovet tuzumini o'rnatishdagi qiyinchiliklar, bolsheviklar hukumatining tub aholiga nisbatan olib borgan asossiz siyosati, shuningdek, qo'zg'olonchilar harakati bilan bog'liq muammolar ta'sir ko'rsatdi. Sanoat tanazzulga yuz tutdi, transport va aloqa vositalari ishlamay qoldi, ulkan ekin maydonlari yaroqsiz holga keldi. Mamlakatda vayronagarchilik, ochlik va ishsizlik hukmron edi. Shu bilan birga, Sovet tuzumi tomonidan olib borilgan urush kommunizmi siyosati va u bilan bog'liq ortiqcha o'zlashtirish xalqning onsuz ham og'ir ahvolini yanada og'irlashtirdi. Favqulodda choralarni qo'llash natijasida aholidan mavjud bo'lgan barcha mahsulot va mulklar tortib olindi, ularning erkinligi va tashabbusi cheklandi, savdo-sotiq faoliyatiga to'sqinlik qilindi. Bularning barchasi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va iqtisodiy ahvolning yomonlashishiga olib keldi.
Sovet hukumati rahbarlari oldida mamlakatni og'ir ahvoldan chiqarish, iqtisodiy siyosatning yangi vazifalari masalasi keskin edi. Bunday vaziyatda, 1921 yil mart oyida, RKP(b) ning 10-s'ezdida yangi iqtisodiy siyosatga (NEP) o'tish e'lon qilindi, bu ortiqcha mablag'larni oziq-ovqat solig'i, erkin savdo, harakat erkinligi bilan almashtirishni o'z ichiga oladi. kichik tadbirkorlar, bozor mexanizmlaridan foydalanish, ijara va ish haqi bo'yicha cheklovlarni bekor qilish. Bu siyosat shahar va qishloq oʻrtasidagi munosabatlarni yaxshilashga, dehqon va mehnatkashlar ittifoqini yaratishga xizmat qildi.⁴ Yangi iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biri qishloq xo'jaligini rivojlantirish edi, chunki xom ashyo bazasisiz sanoatni va butun xalq xo'jaligini rivojlantirish mumkin emas edi. Soliqning natura shaklida joriy etilishi ekish boshlanishidan oldin har bir dehqon xo‘jaligi davlat bilan majburiy mahsulot yetkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzishi shart edi. Ushbu shartnoma yil oxirigacha kuchda qoldi, ya'ni o'rim-yig'imdan oldin. Bu dehqon mehnatini rag‘batlantirib, yuqori hosil olish imkonini berdi. Yangi iqtisodiy siyosat fermerni o‘z mehnati natijalari bilan qiziqtirdi. Endi ortiqcha g'alla olib qo'yilmadi, dehqonlar uni bozorda erkin narxlarda sotish huquqiga ega bo'ldilar. Shartnomada ko'rsatilgan don miqdori davlatga topshirilgandan keyingi qoldiq mahsulotning ortig'i hisoblangan. Xarid narxlari o'zgartirildi. Ayrim sanoat korxonalari ayrim cheklovlar bilan sobiq egalariga qaytarildi.⁵
Turkistondagi yangi iqtisodiy siyosatning o‘ziga xos xususiyatlari bor edi. Birinchidan, Turkiston qishloq xo'jaligining chekkasi edi. Demak, bu yerda zamonaviy qishloq xo‘jaligini yo‘lga qo‘yish, sanoat korxonalarini qurish zarur edi. Ikkinchidan, milliy ishchilar sinfini shakllantirish zarur edi. Uchinchidan, Turkiston ko‘p millatli davlat bo‘lganligi uchun uning tub aholisining milliy qadriyatlari va an’analarini hisobga olish zarur edi. To‘rtinchidan, milliy davlatchilik masalasini hal etish zarur edi. Biroq Turkistonda yangi iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda RKP(b) oʻz manfaatlaridan kelib chiqdi.⁶
1921-yil 20-aprelda Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi ortiqcha bahoni natura shaklida soliq bilan almashtirdi. 1921-1922 yillar uchun soliq stavkalari belgilandi. Turkistonda ular markaziy viloyatlarda qabul qilinganlardan - yil oxirida yig'ilgan hosilga ko'ra farq qilar edi. Dehqonlar yer maydoniga, shuningdek, qoramol va mayda chorva mollarining mavjudligiga qarab soliq to'lashlari shart edi. Bundan tashqari, Sovet hukumati oʻzi manfaatdor boʻlgan sanoat tarmoqlarini – paxta, lavlagi, shagʻal va boshqa texnik ekinlarni yetishtirishga alohida eʼtibor qaratdi.
Yordam berish bahonasida Rossiyaning markaziy viloyatlaridan 300 mingdan ortiq ishchi va dehqon oilalari Turkistonga koʻchirildi. Turkistonning oʻzida ogʻir vaziyat yuzaga kelganiga qaramay, 1921 yil kuzida bu yerdan Moskva va boshqa shaharlarga 300 ming puddan ortiq mahsulot joʻnatildi. Shunga qaramay, ishchilar vijdonan mehnat qilishdi. Ular xususiy mulkka ega bo'lib, tadbirkorlik erkinligini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochdi. Yangi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish doirasida sanoat xarajatlar hisobiga o'tkazila boshlandi. Bu ma'lum darajada uning tiklanishiga olib keldi.⁷ Kichik va oʻrta sanoat korxonalari, yirik kooperativlar tadbirkorlarga ijaraga berila boshlandi, yangi sanoat korxonalari, temir yoʻllar, jumladan, Xilkovda sement zavodi, Fargʻonada ipak toʻqish kombinati, Qizilqiya va Xilkovda temir yoʻl vokzallari qurila boshlandi. Respublikada paxtachilik va unga bevosita aloqador bo'lgan paxta tozalash korxonalarini jadal rivojlantirish boshlandi. Bu Markazning oʻzbek paxta toʻqimachilik sanoatiga boʻlgan ehtiyoj kattaligi bilan bogʻliq edi. Natijada 1924 yilga kelib paxta ekish maydoni 1921 yilga nisbatan 3 baravar ko'paydi. Ishlayotgan sanoat korxonalari soni 144 taga yetdi. Faqat paxta tozalash sanoatida yalpi mahsulot 23,9 tadan oshdi.