Mundarija: kirish I bob turizm va rekreatsiya geografiyasining ahamiyati

1.2 Turizm va rekreatsiya turlari va ular bo’yicha jahon tajribasi
Turizmning ham milliy, ham xalqaro miqyosda rivojlanishi bilan turizmni, uning jahon iqtisodiyotida va alohida mamlakatlar iqtisodiyotidagi rolini aniqlash, uning asosiy rivojlanish tendentsiyalari va qonuniyatlarini aniqlash zaruriyati vujudga keladi. Turli mamlakatlar olimlari turizmning aniq xususiyatlarini aniqlashga bir necha bor urinishgan, iqtisodiy fanga “turizm”, “turizm industriyasi”, “xalqaro turizm”, “jahon turizmi”, “turistik bozor agentlari” kabi tushunchalar kirib kelgan. . Ushbu toifalarning ta'riflari ko'pincha bir-biriga o'xshash bo'lgan yoki har bir alohida mamlakatda turizmning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda farq qilgan. Shu bilan birga, turistik atama va tushunchalarni aniq talqin qilish turizmda sodir bo'ladigan muayyan jarayonlarni tushunish uchun muhimdir. Ko'pincha turizm transport yoki savdoning bir qismi hisoblangan, ammo 1937 yilda. Millatlar Ligasi Kengashi “xalqaro turist” tushunchasini kiritdi, bu quyidagi xususiyatlarga ega bo'lgan shaxsni anglatadi: harakatlanish, ma'lum bir joyda vaqtincha bo'lish, ish va daromad bilan aloqasi yo'qligi. Shunday qilib, aynan shu asosda o'ziga xos turistik terminologiya shakllandi. V.Xunzikerning “turizmning umumiy nazariyasi” – K.Krapf turizmga “odamlar harakati va ularning yashash joyidan tashqarida boʻlishlari natijasida vujudga keladigan munosabatlar va hodisalar yigʻindisi” sifatida toʻliq toʻliq taʼrif berishiga qaramay u doimiy yashash joyidan o'tadi va daromad bilan bog'liq emas”, turizmning optimal ta'rifini izlash hali ham davom etmoqda.
Xalqaro turizm global turizm industriyasining eng muhim tarkibiy qismi va milliy iqtisodiyotning katta valyuta daromadlari keltiradigan tarmog'i sifatida tadqiqot uchun katta qiziqish uyg'otadi.
Jahon iqtisodiyoti rivojlangan sari xalqaro savdo hajmi kengayib, transport, aloqa va to‘lov vositalari yaxshilanib, iqtisodiy zaruratdan kelib chiqqan holda fuqarolarning shartnoma va safarlari soni va xilma-xilligi ortib bormoqda. Madaniyat, fan, ta'lim darajasini oshirish nafaqat iqtisodiy maqsadlarda, balki madaniy, siyosiy, sog'liqni saqlash va boshqa maqsadlarda ham xalqaro sayohatlarning o'sishiga yordam beradi.
Xalqaro turizm - bu dam olish, ta'lim, biznes, rekreatsiya yoki maxsus maqsadlarda amalga oshiriladigan sayohat shakli. Jahon turizmi boʻyicha Manila deklaratsiyasida turizm “faol dam olish turlaridan biri boʻlib, u maʼlum hududlarni, yangi mamlakatlarni bilish maqsadida amalga oshiriladigan va bir qator mamlakatlarda sport elementlari bilan birlashtirilgan sayohat” deb taʼriflangan.
Jahon amaliyotida xalqaro turizm quyidagicha talqin qilinadi:
1. Muhim yo‘nalish xalqaro hamkorlik har bir xalqning milliy madaniyati va tarixiga hurmat va davlatning asosiy manfaatlariga asoslangan aniq faoliyatida;
2. Turli mamlakatlar xalqlari o‘rtasidagi turizm aloqalarini rivojlantirish va boshqa mamlakatlarning turli sohalardagi yutuqlari bilan tanishish sohasi.
Xalqaro turizmning rivojlanishiga milliy turizmning rivojlanishi kabi omillarning butun majmui ta’sir qiladi: tashqi, ichki, ekstensiv, intensiv, salbiy. Ularning ta'sirini baholash butun dissertatsiya bo'ylab o'tadi, bu har bir omilning turizm rivojlanishiga ta'sir darajasini aniqlash zarurligini tasdiqlaydi.
90-yillarda xalqaro turizm rivojlanishining uchta asosiy xususiyati ajralib turadi. Asosiy tendentsiya mintaqalararo turizm ko'rsatkichlarining o'sishi bo'lib, bu bir qator mamlakatlar, masalan, Osiyo mintaqasi davlatlarining jadal iqtisodiy rivojlanishi, shuningdek, Sharqiy Evropa davlatlaridan aholining harakatlanishi bilan bog'liq. Rossiya iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga o'tishi bilan uning turizm sohasida tub o'zgarishlar ro'y berdi. Ichki turizm sanoati bozor sharoitiga boshqa tarmoqlarga qaraganda tezroq moslashdi. So'nggi yillarda Rossiyada umuman xizmat ko'rsatish bozorining, xususan, turizm bozorining shakllanish xususiyatlarini o'rganishga e'tibor kuchaymoqda. Uni rivojlantirishning yangi yo'nalishlari va tartibga solish mexanizmlari o'rganilmoqda, dunyoning turli mamlakatlari va Rossiya bozorining turizm xizmatlarining milliy bozorlari, ularning jahon turizm xizmatlari bozoriga integratsiyalashuvi qiyosiy tahlil qilinmoqda. Sayyohlar sonining keskin o’sishi natijasida yuzaga kelgan talabni qondirish maqsadida davlat tomonidan joylashtirish maskanlarini ko’paytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Birinchidan, hamyonbop joylashtirish maskanlari turiga mansub xostellar faoliyatini tartibga soluvchi 22 turdagi ortiqcha talablar bekor qilindi. Shu jumladan, xostellar tomonidan ko’rsatiladigan mehmonxona xizmatlarini majburiy sertifikatsiyalash tartibi bekor qilinib, mehmon uylari va xostellar yagona reyestridan ro’yhatdan o’tgan holda faoliyat olib borish amaliyoti yo’lga qo’yildi. Ikkinchidan, mamlakatda kichik turdagi mehmonxonalar sonini ko’paytirish maqsadida Turkiya va Janubiy Koreya tajribasiga asoslangan 50 nomergacha bo’lgan kichik mehmonxonalarning 8 turdagi namunaviy loyihalari tadbirkorlarga bepul taqdim etildi. Hisob-kitoblarga ko’ra, tarqatilgan loyihalarning umumiy qiymati 60 mlrd. so’mdan oshiqni tashkil etadi. Uchinchidan, turizm sohasiga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish maqsadida, davlat xususiy sherikchilik shartlari asosida mehmonxonalar qurishga qator imtiyozlar joriy qilindi. Unga ko’ra, qurilgan 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun davlat byudjeti mablag’lari hisobiga 30 mln., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 40 mln. so’m kompensatsiya ajratish belgilandi. Shu bilan birga, jahonga mashhur mehmonxona brenlarini jalb qilgan mehmonxonalarning royalti xarajatlarini qisman kompensatsiya qilish amaliyoti yo’lga qo’yildi. Unga ko’ra, 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun 200 AQSh doll., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 400 doll ajratiladi. Natijada, joylashtirish vositalarining soni keskin ko’paydi. Xususan, 2016-2020 yillar oralig’ida ularning soni 750 tadan 1308 taga, mavjud o’rinlar soni esa 34 mingdan 62 mingga oshdi. Shuningdek, 2018-2020 yillar davomida mehmon uylarining soni 13 barobarga oshib, 1386 taga yetdi. Turizm industriyasini rivojlantirishda yetakchi mamlakatlar tajribasidan foydalanish yo’llari Turistik safarlar sonining ortishi, ular jug’rofiyasining kengayishi, transport vositalarining rivojlanishi munosabati bilan xalqaro tashkilotlar davlatlar va hukumatlarning diqqat-e’tiborini turizmni rivojlantirish muammolari hamda milliy turizm tashkilotlarining yangi mavqeiga qaratmoqdalar. 1921 boshlab Millatlar ligasi, BMTning 1975 yildan boshlab esa Jahon turizm tashkilotining rahbarligi ostida turizm muammolariga bag’ishlangan 30 dan ortiq xalqaro anjumanlar, kongresslar va tadbirlar o’tkazildi. 1995 yil mart oyida Kadis shahrida (Ispaniya) JTT rahbarligi ostida turizm bo’yicha xalqaro forum o’tkazildi va unda jahonnning 52 mamlakatidan kelgan parlamentchilar ishtirok etdilar. Ushbu forum shunday xulosaga keldiki, davlatlar turizm rivoji uchun katta ahamiyatga molik quyidagi muammolarni yechishda yordam berishlari zarurBir qator mamlakatlar, shu jumladan Ispaniya va Gretsiya soliqlar amortizatsiya ajratmalari va oborot uchun soliqlar to’lash bo’yicha sarmoyadorlarga imtiyozlar beradilar. Ba’zi mamlakatlarda korxonalar faoliyatining dastlabkn yillarida ularni daromad solig’idan ozod etish, shuningdek, qo’shimcha qiymat solig’ini to’lashda imtiyozlar berish amaliyoti qo’llaniladi. Bundan tashqari mehmonxonalar uchun asbob-uskunalar va sayohat uchun transport vositalarini import qilish paytida bojxona to’lovlari bo’yicha imtiyozlar (umuman ozod qilishgacha) beriladi . Yevropa Ittifoqi mamlakatlari turizm va mehmonxona faoliyati uchun 6-25% atrofida bo’lgan qo’shimcha qiymat solig’ini (QQS) tenglashtirishga yo’naltirilgan siyosatni olib borishadi. Misol uchun, Germaniya va Lyuksemburgda o’rtacha QQS miqdori 15% qilib belgilangan. Daniya va Shvetsiyada maksimal QQS miqdori 25%ga teng. Ispaniyada joylashtirish uchun QQS o’rtacha 7%ni tashkil qiladi va mehmonxona darajasiga qarab o’zgarishi mumkin, ovqatlanish (restoran xizmatlari), Sayyohlar sonining keskin o’sishi natijasida yuzaga kelgan talabni qondirish maqsadida davlat tomonidan joylashtirish maskanlarini ko’paytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Birinchidan, hamyonbop joylashtirish maskanlari turiga mansub xostellar faoliyatini tartibga soluvchi 22 turdagi ortiqcha talablar bekor qilindi. Shu jumladan, xostellar tomonidan ko’rsatiladigan mehmonxona xizmatlarini majburiy sertifikatsiyalash tartibi bekor qilinib, mehmon uylari va xostellar yagona reyestridan ro’yhatdan o’tgan holda faoliyat olib borish amaliyoti yo’lga qo’yildi. Ikkinchidan, mamlakatda kichik turdagi mehmonxonalar sonini ko’paytirish maqsadida Turkiya va Janubiy Koreya tajribasiga asoslangan 50 nomergacha bo’lgan kichik mehmonxonalarning 8 turdagi namunaviy loyihalari tadbirkorlarga bepul taqdim etildi. Hisob-kitoblarga ko’ra, tarqatilgan loyihalarning umumiy qiymati 60 mlrd. so’mdan oshiqni tashkil etadi. Uchinchidan, turizm sohasiga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish maqsadida, davlat xususiy sherikchilik shartlari asosida mehmonxonalar qurishga qator imtiyozlar joriy qilindi. Unga ko’ra, qurilgan 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun davlat byudjeti mablag’lari hisobiga 30 mln., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 40 mln. so’m kompensatsiya ajratish belgilandi. Shu bilan birga, jahonga mashhur mehmonxona brenlarini jalb qilgan mehmonxonalarning royalti xarajatlarini qisman kompensatsiya qilish amaliyoti yo’lga qo’yildi. Unga ko’ra, 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun 200 AQSh doll., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 400 doll ajratiladi. Natijada, joylashtirish vositalarining soni keskin ko’paydi. Xususan, 2016-2020 yillar oralig’ida ularning soni 750 tadan 1308 taga, mavjud o’rinlar soni esa 34 mingdan 62 mingga oshdi. Shuningdek, 2018-2020 yillar davomida mehmon uylarining soni 13 barobarga oshib, 1386 taga yetdi. Turizm industriyasini rivojlantirishda yetakchi mamlakatlar tajribasidan foydalanish yo’llari Turistik safarlar sonining ortishi, ular jug’rofiyasining kengayishi, transport vositalarining rivojlanishi munosabati bilan xalqaro tashkilotlar davlatlar va hukumatlarning diqqat-e’tiborini turizmni rivojlantirish muammolari hamda milliy turizm tashkilotlarining yangi mavqeiga qaratmoqdalar. 1921 boshlab Millatlar ligasi, BMTning 1975 yildan boshlab esa Jahon turizm tashkilotining rahbarligi ostida turizm muammolariga bag’ishlangan 30 dan ortiq xalqaro anjumanlar, kongresslar va tadbirlar o’tkazildi. 1995 yil mart oyida Kadis shahrida (Ispaniya) JTT rahbarligi ostida turizm bo’yicha xalqaro forum o’tkazildi va unda jahonnning 52 mamlakatidan kelgan parlamentchilar ishtirok etdilar. Ushbu forum shunday xulosaga keldiki, davlatlar turizm rivoji uchun katta ahamiyatga molik quyidagi muammolarni yechishda yordam berishlari zarur Bir qator mamlakatlar, shu jumladan Ispaniya va Gretsiya soliqlar amortizatsiya ajratmalari va oborot uchun soliqlar to’lash bo’yicha sarmoyadorlarga imtiyozlar beradilar. Ba’zi mamlakatlarda korxonalar faoliyatining dastlabkn yillarida ularni daromad solig’idan ozod etish, shuningdek, qo’shimcha qiymat solig’ini to’lashda imtiyozlar berish amaliyoti qo’llaniladi. Bundan tashqari mehmonxonalar uchun asbob-uskunalar va sayohat uchun transport vositalarini import qilish paytida bojxona to’lovlari bo’yicha imtiyozlar (umuman ozod qilishgacha) beriladi . Yevropa Ittifoqi mamlakatlari turizm va mehmonxona faoliyati uchun 6-25% atrofida bo’lgan qo’shimcha qiymat solig’ini (QQS)tenglashtirishga yo’naltirilgan siyosatni olib borishadi. Misol uchun, Germaniya va Lyuksemburgda o’rtacha QQS miqdori 15% qilib belgilangan. Daniya va Shvetsiyada maksimal QQS miqdori 25%ga teng. Ispaniyada joylashtirish uchun QQS o’rtacha 7%ni tashkil qiladi va mehmonxona darajasiga qarab o’zgarishi mumkin.
1 rasm : O’zbekistonga tashrif buyuruvchilar soni yillar kesimida.

Respublikamiz xalqlarining madaniyati va san’ati o‘ziga xos va betakrordir. Bu yerda har bir xalq oʻzining azaliy anʼanalari, xalq ogʻzaki ijodi, xalq hunarmandchiligi va etnolingvistik qiyofasini saqlab qolgan. O‘zbek mentalitetining o‘ziga xos xususiyati odamlarning mehribonligi, samimiyligidir. Turistlarni mahalliy aholi xonadonlarida dam olishga jalb etish ular o‘rtasida yaxshi insoniy munosabatlarni shakllantirish, madaniyat va an’analar almashinuvini yo‘lga qo‘yishdan iborat. Bunday munosabatlar yo‘lga qo‘yilsa, odamlarning qalbi ochilib, ularni og‘ir damlarimizda barchamiz uchun zarur bo‘lgan har qanday ijodiy ijodga tayyorlaydi.

2 rasm: 2016-2020 yillarda O’zbekistonda turizm