Mundarija kirish I. Dramatik asar kompozitsiyasi

Yomgʻirday bir sogʻinch koʻksimga toʻldi,
Yurakka tutashdi notanish gʻulu.
Nogoh Vatanimni koʻrganday boʻldim,
Qodiriyning xuddi oʻzi edi u.
Qonxoʻr siyosat qilichi oʻynab turgan zamonda bundan ortiq yozish halokatli edi. Shoirning vatanga oʻkinch bilan bergan taʼrifi oʻshanda nozik didli oʻquvchilarga katta haqiqatlarni anglatgani, shubhasiz. “Usmon Nosirning soʻnggi tushi” sheʼridagi quyidagi soʻrov bekitilgan tarixga ishora aslida:
Tongotarga boqdimda, birdan –
Koʻkragimni qoldim quchoqlab.
Ufq nega qonga belangan,
Kim osmonni ketdi pichoqlab?
“Maqsud Shayxzoda” sheʼridagi soʻnggi toʻrt satr qanday sirdan ogoh qilmoqda?
Qora rangga qoʻl tegizma,
Shafqat ham kerak andak!
Men kechirdim, nahotki, sen
Kechirmaysan, kelajak...”
Mustabidlik qoyasi yemirilib, qora bulutlar tarqay boshlagan yillarda Usmon Azim “Oʻttiz sakkizinchi yil. Lager”, “Ellik yil avval ham u chechan edi, “Abdulla Qodiriy millatchi”, derdi”, degan sheʼrlar bitdi. “Choʻlpon” sheʼrida shoir tilidan “Mening taqdirim – qiynoq, Faqat tun aro umrim” deb yozdi. Xullas, ijodkor “Adibning umri”, “Abdulla Qahhor”, “Kunduzsiz kechalar” pyesalarini bitishga ruhan va maʼnan tayyor edi. Ijodkorlarning tavallud sanalari turtki berdi, xolos.
Yodingizda boʻlsa, “Adibning umri” pyesasi shunday boshlanadi: “Oybekning bogʻi. Choʻlpon, Saidnosir Mirjalilov supada oʻtiribdi. Ular qopdan kitob olib, birin-birin varaqlab koʻradi. Oybek samovar yonida – choy qaynatish bilan ovora. Abdulla Qodiriy gulzorning chetidagi bir gul tepasida, unga tikilgancha turibdi.
Choʻlpon. Oybek, oʻzbekning kichigi boʻlguncha... A?
Oybek. Soʻramang!
Qodiriy (koʻzini guldan uzmasdan). Abdulhamid, Musa oʻzbekning kichigi boʻlmay kimi boʻlsin?
Choʻlpon (koʻzi kitobda). Kattasi boʻlsin...
Qodiriy. Oʻzbekning kattasi qolmagan, Abdulhamid!
Mirjalilov (kitobdan bosh koʻtarib). Abdulla, nimalar deyapsan?
Qodiriy. Magʻlub xalqning, boʻynini qisib yashaydigan xalqning kattasi boʻlmaydi!
Choʻlpon. Kattalari qayerga ketarkan?..
Qodiriy. Qayerga ketayotganini bilmaysanmi?
Choʻlpon (uzoq sukutdan soʻng). Bilaman...
Mirjalilov. Abdulla, unday dema!.. Xudoga shukur, sen borsan, Choʻlpon bor!..
Qodiriy. Bular kuch oldi! Endi hech kimni omon qoʻyishmaydi”.
Dramaturg bogʻ manzarasini bejiz kiritmagan. Bogʻ millat maʼnaviyatining timsoli. Bu beqiyos gulzordagi gullar – xalqning asl farzandlari. Muallif Oybek boshidan oʻtkazgan tuhmatu qiynoqlar orqali davr manzarasini chizadi. Dramaturgning yutugʻi shundaki, asar faktlar sharhidan iborat boʻlib qolmay, balki har bir obraz tomoshabin koʻz oʻngida feʼl-atvori va zimmasidagi “vazifa”ga koʻra tirik odam boʻlib gavdalandi. Asardagi Otaqoʻzi, Mirsaid, Zohid, Safar, Botir ana shunday obrazlar sirasiga kiradi. Muallif pyesaga bu nomlarni shunchaki bir ilova tarzida kiritmagan. Bu personajlarning prototiplari mavjud. Asar voqealari 30 – 50 yillarda boʻlib oʻtganini eʼtiborga oladigan boʻlsak, “qahramonlar”ning qiladigan talay “ishi” bor. Oybekning bagʻrikengligi, joʻmardligi asarda juda chiroyli tasvirlangan. Xiyonatga mehr bilan javob berish, tavba qilib kelgan boshni silash chin musulmonning ishi. Kechirimli Oybekning katta qalbi tomoshabinni hayratga soladi, odam qalbi bilan ODAM ekanda, deya oʻylashga majbur etadi.
Oʻzbekning buyuk shoiri Abdulhamid Choʻlponga bagʻishlangan “Kunduzsiz kechalar” asarini oʻzimizga tutilgan koʻzgu deyish mumkin. Xalqimizning ayanchli tarixi haqidagi asar nomi birinchidan, davrga ishora boʻlsa, ikkinchidan Choʻlponning “Kecha va kunduz” romani sarlavhasiga uyqash qilib tanlangan. Pyesada Choʻlpon yashagan muhit, qatagʻon davri, mustabidning hiyla-nayranglari va ayrim ziyolilardagi shaxsiy gʻaraz-nafratning ijtimoiy illatga aylanishiyu, millat ziyolilarining mahv etilishi tarixiy manbalar asosida haqqoniy tasvirlangan. Choʻlponning quyidagi dardchil soʻzlari uning vasiyati edi aslida: “Adabiyot yashasa millat yashar, adabiyoti gullamagan va adabiyotining taraqqiysiga chalishmagan va adiblar yetishtirmagan millat oxiri bir kun hissiyotidan, oʻyidan fikran mahrum qolib, sekin-sekin inqiroz boʻlur”.
Adabiyotshunos Shuhrat Rizayev “Kunduzsiz kechalar”, “Adibning umri” va “Abdulla Qahhor” nomli ijtimoiy-tarixiy-biografik asarlarni “adabiy uchlik” – “trilogiya” deb ataydi.
Usmon Azimning bu asarlari yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, tarix, adabiyotni tanishida beqiyos ahamiyatga ega. Junun oʻti yetmishda ham gurillab turgan adiblar koʻp emas. Elim degan shoir bamisoli Kaʼba qopqasida turgan posbon. Zero, haqiqatgoʻy shoirning yosh avlodga aytar soʻzi shu: