Mundarija: Kirish Qadimgi Sharq va Gʼarb falsafasi

Akvinalik forma:
Sxolastikani tizimga solishda dominikanlar Ordenining vakili Аkvinalik Foma
(1225-1274) muhim hissa qoʼshdi. U oʼziga maqsad qilib xristianlik aqidalarini
aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bogʼladi. Аrastu shunday asosni
yaratgan ediki, unga tayangan Foma xristianlik tushunchasi boʼlgan gʼoyaviylik
va moddiylik nisbatini avvaldan berilgan shakl qoidasi (tartib qoidasi) bilan
beqaror va toʼla barqaror boʼlmagan modda qoidasi (borliqning eng zaif
koʼrinishi) oʼrtasidagi nisbatni qoidaga aylantirdi. Yakka koʼrinishdagi hodisalar
dunyosi, Аkvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va
moddaning qoʼshilishidan tugʼiladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi

---

12
qoida boʼlib, oʼzining yakka tarzda namoyon boʼlishini faqat badan bilan
qoʼshilgan holatdagina qoʼlga kiritadi.
Ushbu xulosaviy qoida xristianlik sxolastikasining eng keskin masalalaridan
birini murosasizlik jihatdan yakunladi. Shakllanayotgan xristianlik, sxolastika
kabi, idealistik tizim boʼlib, oʼzining moddaga boʼlgan munosabatini talqin
qilishda chuqur tashvishda edi, negaki Xudoning uchinchi koʼrinishi boʼlgan Iso
Masih, inson siymosida namoyon boʼlgan edi, yaʼni oʼzida ham ilohiy (gʼoyaviy),
va ham insoniy (moddiy-jismiy) tabiatni birlashtirgan edi. Ilohiylik va
insoniylikning qoʼshilishi yolgʼon borliq sifatida moddani toʼla inkor etishga, uni
«hech nima» (uni «hech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb eʼlon
qilishga imkon bermas edi. Shuning uchun Аkvinalik Foma tomonidan moddani
«borliqning eng zaif koʼrinishi» sifatida talqin qilinishi cherkov tomonidan
vujudga kelgan uslubiy va mantiqiy boshi berk koʼchadan chiqish sifatida qabul
qilindi. Natijada modda sxolastikada tobelik holatida boʼlsa ham, qisman mavjud
boʼlish huquqini qoʼlga kiritdi. Bunday Hukm yuritish falsafa tarixida «umumiy»
faqat ashyolardan tashqarida mavjud boʼladi degan «oʼta keskin realizm» dan
farqli oʼlaroq, «moʼʼtadil realizm» nomini oldi.