Mundarija: kirish

2. TARKIBIY O’ZGARISHLARNI AMALGA OSHIRISHNING RIVOJLANGAN MAMLAKATLAR TAJRIBASI

Xitoy iqtisodiyotidagi tarkibiy o’zgarishlar so’nggi o’n yilliklarda iqtisodiy o’sish sur’atlariga hissa qo’shadigan asosiy omillardan biri bo’ldi. 1978 yilda iqtisodiy islohotlar boshlanganidan buyon Xitoy iqtisodiyotining rivojlanishi past daromadli va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlariga ega bo’lgan mamlakatlarga xos bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Qishloq aholisining bunday mamlakatlardagi shahar sanoat markazlariga ko’chishi mehnat taklifining ortiqcha bo’lishiga va sanoat sohasida real ish haqining sezilarli darajada o’sishiga olib keladi. Sanoat sektorining keng rivojlanishi va mehnatning arzonligi hisobiga eksportning o’sishiga olib keladigan past ish haqi mamlakatning iqtisodiy o’sishining yuqori sur’atlariga va YAIM tarkibida investitsiya xarajatlarining yuqori ulushiga hissa qo’shadi. Yuqori samarali sanoat markazlarida ishchi kuchi o’sishining pasayishi bilan bir vaqtda, bu mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atlarining pasayishiga olib kelgan. Rivojlangan mamlakatlar bilan taqqoslaganda Xitoyning iqtisodiy o’sishining eng muhim manbalarida ishchi kuchining arzonligi va sanoat sektorining faol rivojlanishi asosida so’nggi o’n yilliklar ichida investitsiyalar va eksport hajmi oshib borishi bilan to’g’ri bog’liqlikka ega. Shunday bo’lsada 2011dan so’ng Xitoy iqtisodiyotining o’sishi sekinlasha boshladi. Aholi jon boshiga o’rtacha daromad darajasiga erishilganda mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atlarining sezilarli sekinlashuvi, ya’ni “o’rtacha daromad tuzog’I”ga tushib qolganligini ko’rish mumkin. Bu atama birinchi marta Gill va Xaras (2007) da ishlatilgan va mamlakat iqtisodiyotida o’rtacha aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlarning sekinlashishi yoki turg’unlashuvi ma’lum bir mamlakatga uzoq vaqt davomida yuqori daromadli mamlakatlar guruhiga o’tishga imkon bermaydigan vaziyatga ishora qiladi.

Glawe va Wagner (2016) mamlakatlarning “o’rtacha daromad tuzog’iga” tushishining sabablarini o’rganish natijalarini ko’rib chiqadi.⁷ Inson kapitalining kamligi va umumiy omillarning samaradorligi, shuningdek, yuqori texnologiyali eksportning past darajasi mamlakatning “o’rtacha daromad tuzog’iga” tushishini belgilovchi asosiy omillardan ekanligini ta’kidlaydi. Shu nuqtayi nazardan, Xitoy iqtisodiyotini yuqori texnologiyali eksport ko’rsatkichlarining ijobiy dinamikasiga asosan Xitoyning “o’rtacha daromad tuzog’iga” tushishiga sabab bo’lmasligi mumkin degan xulosaga kelish mumkin.

World Bank ma’lumotlariga asoslanib 182 mamlakatlar bo’yicha mamlakatda tarkibiy o’zgarishlarni investitsiyalarning ulushini maksimal qiymatga erishgandan so’ng YaIMdagi uy xo’jaliklarining iste’mol ulushiga nisbati kamayishi kuzatilishi kuzatiladi.

Kichik mamlakatlardagi strukturaviy o’zgarish jarayoni Xitoy iqtisodiyotidagi tarkibiy o’zgarish jarayonlaridan farq qilishi mumkin, chunki Xitoy ochiq kichik iqtisodiyotda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan YaIMning ulushi sifatida eksport yoki importni ko’paytirishga umid qila olmaydi. Ushbu mamlakatlar tarkibiy o’zgarishlarning boshlanishiga sabab bo’lgan sabablarga ko’ra farqlanadi. Misol uchun, Yunonistonda 1970-larning boshida siyosiy rejim o’zgargan; 1997-1998 yillardagi Osiyo moliyaviy inqirozi Gonkongda (Xitoyning maxsus ma’muriy hududi), Tailand va Janubiy Koreyada tizimli o’zgarish jarayonlari bilan chambarchas bog’liq edi; Germaniya va Gollandiyada YAIM tuzilmasining o’zgarishi ikkinchi jahon urushidan keyin ushbu mamlakatlar iqtisodiyotini tiklash jarayonlari bilan bog’liq edi. Boshqa hollarda 1973 va 1979 yillardagi neft inqirozi tarkibiy o’zgarishlarning sabablaridan biri bo’ldi.

Uzoq vaqt davomida YaIMdagi yuqori ulushini saqlab, hunch-back tomonidan nazarda tutilgan inqirozni kechiktirish klassik strukturaviy o’zgarish paradigmasining shaklli namunasi. Boshqa tomondan, globalizatsiya ko’proq yaratilgan. Mahalliy ishlab chiqarish sektorining buzilish va pasayish imkoniyatlari vaqtinchalik, noto’g’ri o’ylab topilgan va ill-amalga liberallashtirish siyosati. Globalizatsiya, shuningdek, mamlakatning talabini qondirishni osonlashtirdi. Import orqali nooziq-ovqat mahsulot, shunday qilib, ichki iqtisodiyotda ishlab chiqarish yuqori ulushi uchun itarib Engel qonun mexanizmi o’z kuch ba’zi yo’qolgan.

Globallashuv davrida turli tarkibiy o’zgarishlarni yuzaga keltirish I ham sodir bo’di. Globalizatsiya jaroyoni quyidagilarni ta’sir etdi:

a. ishlab chiqarish-oshirishga ta’sir;

b. Qishloq xo’jaligi-oshirishga ta’siri;

c. xizmat ko’rsatish sohasini-kengayishiga ta’sir.

Xususan, Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, va Bangladesh kabi mamlakatlarda iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga globallashuvning ishlab chiqarish-oshirishga ta’sirini yaqol ko’rish mumkin.

Mavrikiy, Kosta-Rika va Hindiston kabi mamlakatlarning tajribasi globallashuvning xizmat ko’rsatish sohasini kuchaytirishiga ta’sirini ko’rsa bo’ladi. Tailand, Urugvay va Vetnam tajribasiga ko’ra qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirish samarasidagi o’zgarishda ko’rish mumkin. Shu bilan birgalikda qishloq xo’jaligini mexanizatsiyash bilan birga sanoatning ulushi ham oshib ntell.

Iqtisodiyotning barqarorligi va raqobatbardoshligini taʼminlash, aholining turmush darajasini oshirish maqsadida, mamlakatning ilmiy-texnikaviy va innovatsion salohiyatidan keng foydalanishga asoslangan innovatsion yoʼnalishlar va vazifalarini shakllantirish va tasdiqlash innovatsion faoliyat sohasidagi davlat siyosatining asosiy maqsad va vazifalaridan biri hisoblanadi.

Maʼlumki, raqobatbardoshlik boʼyicha turli nazariy qarashlarga koʼra raqobatbardoshlikni oshirishga taʼsir etuvchi turli muxim omillarning oʼzaro taʼsiri maʼlum makondagi munosabat va omillarni oʼzaro harakatka keltiruvi fundamental elementlarning sifatini oshirish jarayonida yuzaga keladi. Bu boradagi Porter va Delgado kabilarning fikriga koʼra raqobatbardoshlikni taʼminlovchi omillar-makroiqtisodiy (Institutlarning sifati, makroiqtisodiy siyosat), mikroiqtisodiy (tadbirkorlik muhitinining sifat darajasi, ishlab chiqarish klasterlari, firmalarining moslashuvchanligi) va mamlakatning tabiiy sharoiti kabi omillarning oʼzaro sifatli taʼsiri hisoblanadi va oʼz masshtabi boʼyicha raqobatbardoshlik darajasini koʼrsatadi (2-rasm).