Mundarija: kirish

Iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha yalpi ichki mahsulotning tarkibi, % da¹⁹

Ko’rsatkichlar	2018 y.  (fakt)		2020 y. (prognoz)		2025 y. (prognoz)		2030 y. (prognoz)
I. YIM	100.0	O’sish sur’ati 105.1	100.0	O’sish sur’ati 105.5	100.0	O’sish sur’ati 106.5	100.0	O’sish sur’ati 106.8
Sanoatning yalpi qo'shilgan qiymati	88.8	105.1	91.2	105.7	87.9	106.4	87.5	106.7
Mahsulotlar va eksport-import operatsiyalariga sof soliqlar	11.2	105.5	8.8	103.2	12.1	107.7	12.5	107.7
II. Tarmoqlar bo’yicha yalpi qo'shilgan qiymati	100.0	105.1	100.0	105.7	100.0	106.4	100.0	106.7
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi	32.4	100.2	27.9	104.0	23.9	104.8	21.0	105.3
Sanoat (qurilish, shu jumladan)	32.0	110.5	36.8	107.0	37.9	107.6	39.7	107.7
sanoat	26.3	110.6	30.3	106.5	30.5	107.5	33.3	108.2
qurulish	5.7	109.9	6.5	109.3	7.4	108.0	6.3	104.9
Xizmat ko’rsatish	35.6	105.4	35.3	105.7	38.2	106.2	39.3	106.4
savdo, yashash va ovqatlanish xizmatlari	7.3	104.4	6.6	105.3	7.2	1.1	7.4	1.1
tashish va saqlash, axborot va aloqa	8.3	106.3	7.6	105.5	7.9	106.3	7.0	106.5
xizmat ko’rsatish sohasining boshqa turlari	20.0	105.4	21.1	106.0	23.1	103.4	24.9	103.2

4. MILLIY IQTISODIYOTDA TARKIBIY O’ZGARISHLARNI IQTISODIY O’SISHGA TA’SIRINI BAHOLASHNING DOLZARB MASALALARI
Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni iqtisodiy o’sishga ta’sirini baholashda quyidagilarni amalga oshirish muhim sanaladi:

1. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarning tasnifi, tarkibiy o'zgarishlarning integral miqdoriy va sifat xususiyatlari va parametrlari shakllantirish, iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishlarini boshlaydigan iqtisodiy omillar, shuningdek, ularni yanada rivojlantirishning mumkin yo'nalishlari aniqlash;

2. Strukturaviy o'zgarish mexanizmining ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy elementlarini rivojlantirishga ta'siri aniqlash;

3. Tizimli nomutanosibliklarni kuchaytirishning asosiy sabablarini aniqlash bilan islohotlar jarayonida iqtisodiyotining o'zgarishi oqibatlarini tahlil qilish;.

4. Yalpi ichki mahsulotining strukturaviy tahlili amalga oshirish. Aholi daromadlari va sanoat tuzilmasining prognozi bo’yicha taqsimot tuzilishi prognozi amalga oshirish;

5. Yalpi ichki mahsulotining tizimli tahlili o’tkazish va yalpi ichki mahsulotining prognozini hisoblashni amalga oshirish;

6. Milliy iqtisodiyot tarmoqlarining tarkibiy nomutanosibligini makroiqtisodiy tahlil qilishni takomillashtirish yo’nalishlari ishlab chiqish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy vazifalariga erishishga qaratilgan iqtisodiy siyosatni shakllantirishga amaliy tavsiyalar va yondashuvlar taklif etish.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonida va innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni o’rganish va iqtisodiy o’sish ehtimoli qo’shimcha ravishda tekshirilishi kerak bo’lgan bir qator sohalarni aniqlashni talab etadi. Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarning yo’nalishini o’rganish; iqtisodiy strukturaning rivojlanishining endogen va ekzogen sabablarini o’rganish, shuningdek tizimli o’zgarishlarning samaradorligini baholash; iqtisodiyotining o’zgarishi va iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tuzilmasini milliy iqtisodiyotiga xos xususiyatlarni aniqlash uchun turli vaqt oralig’ida qiyosiy tahlil qilish; strukturaviy o’zgarishlarni tadqiq qilish uchun nazariy va matematik modellashtirish usullarini ishlab chiqishni talab etadi.

Iqtisodiy o’sish kategoriyasi bo’yicha mavjud nuqtai nazarlarni tahlil qilish mumkin uning aniq ta’rifi. Iqtisodiy o’sish-bu reallikni oshirishning uzoq muddatli tendentsiyasidir. Yalpi ichki mahsulot, ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning ntell ijobiy dinamikasini nazarda tutadi.

Ushbu ta’rifda kalit quyidagi nuqtalardir:

a) trend-Real yalpi ichki mahsulot, albatta, har yili oshirish kerak emas, muhim iqtisodiyot harakati yo’nalishi hisoblanadi (trend);

b) uzoq muddatli-iqtisodiy o’sish uzoq muddatli xarakterlovchi jarayondir. Shuning uchun uzoq vaqt davomida Real YaIMni o’zgartirish, potentsial YaIMning o’sishi (ya’ni, resurslarni to’liq ishga tushirishda YAIM), ishlab chiqarish hajmining o’sishi;

v) Real YaIMning o’sishi, nominal emas, balki o’sishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin narxlar darajasining o’sishi va hatto Real ishlab chiqarish hajmining pasayishi;

g) ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning ijobiy dinamikasi iqtisodiy o’sish bilan birga bo’lishini talab etadi.

Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatadigan taqsimot omillari mamlakatning tarmoqlari, korxonalari va hududlari bo’yicha ishlab chiqarish resurslarini taqsimlashning amaldagi tuzilmasi, shuningdek, xo’jalik faoliyati sub’ektlari o’rtasida daromadlarni taqsimlashning amaldagi tartibi hisoblanadi. Bu omillar iqtisodiy tizimning qobiliyatiga, o’sish va uning samaradorligi ham ta’sir qiladi. Iqtisodiy o’sish turlarini ajratish bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri o’sish omillari mavjud. Iqtisodiy o’sishning keng omillari ishlatiladigan iqtisodiy resurslar sonining o’sishini o’z ichiga oladi. Yuqori omillarga quyidagilar kiradi: foydalanilgan resurslar (mehnat va tadbirkorlik qobiliyatlari) sifatini oshirish, moddiy ntelle, tabiiy resurslar); resurslardan foydalanish usullarini takomillashtirish (texnologiyalarni takomillashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni takomillashtirish). Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalarini hisobga olgan holda, iqtisodiy o’sish omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) er va tabiiy boylik; 2) ntelle; 3) mehnat; 4) ilmiy-texnologik taraqqiyot; 5) iqtisodiy integratsiya; 6) ijtimoiy-iqtisodiy omillar guruhi.

Nazariy jihatdan bu barqaror iqtisodiy rivojlanishning yangi kontseptsiyasini shakllantirish; amaliy faoliyatda – makroiqtisodiy siyosatni yuqori iqtisodiy o’sish va ijtimoiy yo’nalishga qulay shart-sharoitlar yaratish iqtisodiy inqiroz davrida iqtisodiyotni rivojlantirish mezonlarni belgilashdan iborat.

Iqtisodiy o’sishga nisbatan ilgari ko’rib chiqilgan barcha yondashuvlarni hisobga olgan holda, kontseptsiyada barqaror rivojlanish uch turdagi maqsadlarga erishish zarurligini nazarda tutadi:

• 
  iqtisodiy maqsadlar (iqtisodiy o’sish samaradorligi va barqarorligi);
  
• 
  ijtimoiy maqsadlar (ehtiyojlarni qondirish-yaratish, madaniy an’analarni saqlab qolish, qaror qabul qilishda ishtirok etish uchun jamiyatning turli qatlamlari huquqlarining tengligi);
  
• 
  ekologik maqsadlar (atrof-muhit ob’ektlarining barcha xilma-xilligi tufayli turli avlodlarning hozirgi va kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish).
  

Bu borada mamlakatimizda qabul qilingan Konsepsiyaga ko’ra O’zbekiston Respublikasini o’rta va uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning maqsadlari, ustuvor vazifalari va vazifalarini belgilangan. Shu bilan birga, konsepsiyaning asosiy maqsadi inklyuziv va barqaror iqtisodiy o’sish davrida respublikaning har bir fuqarosining yuksak darajasi va hayot sifatini ta’minlaydigan bilimlarga asoslangan eksportga yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Prognozlarga ko’ra, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda o’lchanadigan maqsadli ko’rsatkichlar sifatida real YaIMning 2,1 barobar o’sishini va aholi jon boshiga YaIMning 2030 yilga nisbatan 3 barobar yoki 4538 dollargacha bo’lishini ta’minlash ko’rib chiqiladi. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun o’rtacha yillik iqtisodiy o’sish sur’ati 6,4% ntelle bo’lmasligi belgilanib olindi. 2030 yilga kelib aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIMning qiymati O’zbekistonga o’rtacha daromad darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar guruhiga kirish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlari o’sishini ta’minlash va kam ta’minlanganlik darajasini ikki barobar qisqartirish, umr ko’rish davomiyligini 78-80 yilgacha oshirish, o’lim ko’rsatkichini bir yarim barobar qisqartirish, aholining uy-joyga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondirish (20 kv.m.), sifatli ichimlik suvi (100%), 2018-2030 yillarda YAIM o’sishining asosiy omillari sanoatning real hajmlari 2,3 barobar o’sishini ta’minlash (YAIMdagi ulushini 2018 yilda 26,3% dan 2030 yilda 33,3% % gacha oshirish), qurilish ishlari 2,1 barobar (5,7% dan 6,4% gacha) va xizmatlar sohasi 2,1 barobar (35,6% dan 39,3% gacha) va mos ravishda qishloq xo’jaligi ulushi 1,8 barobar (32,4% dan 21% gacha) kamayishi hisoblanadi.²⁰

Iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatining o’sishi eksport hajmining 3 barobar ko’payishini ta’minlaydi. Iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun ntelle qo’yilmalar hajmini 3,1 barobar, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmini 7,0 marta oshirish belgilangan.

Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni iqtisodiy o’sishga ta’sirini baholashning dolzarb masalalarida iqtisodiy o’sish - Real YaIMning uzoq muddatli tendentsiyasi hisoblanishidir. Ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarning ntell ijobiy dinamikasida barqaror rivojlanish, ehtiyojlarni qondiradigan maxsus turdagi iqtisodiy dinamikaga xosligidir. Shu bilan birgalikda kelajak avlodlarning o’z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini xavf ostiga qo’ymasligi lozim.

Zamonaviy iqtisodiyotda milliy iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni iqtisodiy o’sishga ta’sirini baholashning dolzarb masalalarida iqtisodiy o’sishning yana bir turi mavjud bo’lib, bu innovatsion o’sishdir. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishdan ajralib turishi kerak. Iqtisodiy rivojlanish iqtisodiy o’sishga nisbatan kengroq tushunchadir, bu shuni ko’rsatadiki, milliy iqtisodiyot iqtisodiy o’sish va pasayish holatida bo’lishi mumkin. Mamlakatning iqtisodiy o’sishida jamiyatning kambag’al va o’rta qatlamlari ko’pincha manfaatdor hisoblanadi. Mamlakat aholisining umumiy soni iqtisodiyotning o’sishi va hissa qo’shishdan manfaatdor. Iqtisodiy o’sish kontseptsiyasi, doimiy hajmlarni oshirishga qaratilgan. Muvozanat va ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiy o’sish paradigmasi keng tarqaldi. Mintaqalarida vaziyatning o’ziga xos xususiyatlari asosida iqtisodiy o’sish ta’minlanadi. Shu bilan birgalikda, barqaror rivojlanish uch turdagi maqsadlarga erishish zarurligini nazarda tutadi: iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik. Shuning uchun barcha ntellectual va boshqa resurslar o’sish nuqtasini innovatsion salohiyatini hisobga olgan holda hududlardan hududlarga ko’chirishga qaratilishi lozim hisoblanadi.

XULOSA

Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari mavzusidagi kurs ishini tayyorlash davomida quyidagi xulosalarga kelindi:

Iqtisodiyotning tarkibi – juda murakkab, koʼp qirrali tushuncha boʼlib, xilma-xil xoʼjalik tizimidagi elementlarning oʼzaro munosabatlarini ifodalaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda ijtimoiy, tarmoq, ishlab chiqarish, mintaqaviy (hududiy) va tashqi savdo tarkiblariga boʼlinadi. Iqtisodiyotning tarmoq tarkibi juda keng maʼnoda kengaygan ishlab chiqarish va ijtimoiy mexnat taqsimoti jarayonida ishlab chiqarishning alohida sharoitlarini xarakterlaydi.

Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari asosida raqobatbardoshlikni oshirish choralari kelajakdagi iqtisodiy oʼsish va daromadlarni oshirish imkonini beradi. Ular orasida kuchli korrelatsion bogʼliqlik mavjud. Xususan, 140 ta mamlakat ustida oʼtkazilgan xalqaro raqobatbardoshlik indekisi natijalariga asosan yuqori daromadli mamlakatlar kuchli 20 talikka, yuqori daromadga ega boʼlmagan mamlaktalar esa 40 talikka (Malayziya-25, Xitoy – 28, Tayland – 38) kirganligida ham koʼrish mumkin. Shunday boʼlsada, meniral resurslarga boy mamlakatlar- Qatar, Brunei, Quvait, Trinidad, Tobago va Venezuela raqobatbardoshlik darajasini oshirmasa ham daromadlarining yuqorigi saqlanib qolingan, lekin bir hil daromad darajasiga ega Chilining raobatbardoshlik darajasi 30 oʼringa pastroq natijani koʼrsatgan va uni kuchaytirishni talab etadi. Raqobatbardoshlik koʼrsatkichini oshirishning asosiy formulasi innovatsion iqtisodiyot hisoblanadi. Hozirgi kunda Germaniya, АQSh, Shevetsariya mamlakatlarida mavjud boʼlgaii kabi innovatsiya markazlar barcha mamlaktalarda yetarli emas. Oʼrganilgan 140 ta mamlaktdan 77 tasida (55 %) innovatsiya tizimi eng kuchsiz nuqtasi xisoblanadi.

2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar Strategiyasining 3.2 bandiga asosan tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiya va diversifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish belgilangan. Unga ko’ra milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini ko’paytirish; ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikasiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investisiya siyosatini olib ntelle; yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo’shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o’tkazish orqali sanoatni yanada modernizasiya va diversifikasiya qilish; iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o’zlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash; ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom ettirish hamda, eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar ntellectua o’rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperasiyasini kengaytirish; iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish; faoliyat ko’rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish; xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan o’zgartirish; turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini oshirish, turistik xizmatlarni diversifikasiya qilish va sifatini yaxshilash, turizm infratuzilmasini kengaytirish; eksport faoliyatini liberallashtirish va soddalashtirish, eksport tarkibini va geografiyasini diversifikasiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarning eksport salohiyatini kengaytirish va safarbar etish; yo’l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy soha, boshqaruv tizimiga axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish kabilar belgilangan.

Qulay ishbilarmonlik muhitining yaratilishi, investitsiyalarning keng jalb qilinishi natijasida nafaqat iqtisodiy o`sish sur`atlarining oshishi, balki iqtisodiyot tarkibida muhim sifat o`zgarishlarining yuz berishi kuzatiladi. Tarkibiy o`zgarishlar borasidagi siyosatning izchil amalga oshirilishi natijasida mamlakat iqtisodiyoti tarkibi diversifikatsiya qilinadi.

Umuman olganda, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirilishi natijasida makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sish barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligi, investitsiya va eksport salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlarini oshirish va kam ta’minlanganlikni kamaytirish kabilar ta’minlaniladi.