Mundarija kirish

Muammoning o’rganilganlik darajasi. Allomalarning merosi va ijtimoiy pedagogik qarashlari, ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish muammosi bilan pedagogika, falsafa, adabiyotshunoslik, tarix, inson va jamiyat, etnografiya va boshqa fanlar namoyandalari u yoki bu darajada shug’ullanib kelmoqdalar.

Pedagoglardan O.Musurmonova, M.Quronov, S.Ochilov, N.Ortiqov, U.Mahkamov, M.Inomova, Q.Quronboyevlar o’quvchilarda ma’naviy-axloqiy

5

madaniyatni shakllantirish, mustaqillik yillarida tarbiya jarayonlari va yosh avlod

ma’naviyatini rivojlantirish, umumiy o’rta ta’lim maktablarida milliy tarbiyaning ilmiy-uslubiy asoslarini yaratishga bag’ishlangan yirik tadqiqotlar olib bordilar [24], [34], [29], [28], [25], [23], [33].

Tadqiqotchilardan Q.Karimov, N.Husanxo’jayev, M.Maqsudov, Q.Mahmudov, A.Axmetova va boshqalar Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdurauf Fitrat va boshqalarning ta’limiy-axloqiy qarashlarini tadqiq etganlar.

S.Nishonova «Sharq Uyg’onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi»ga doir tadqiqot ishida Sharq Uyg’onish davrida ta’lim-tarbiya masalalari, qomusiy olimlar ilmiy merosida komil inson tarbiyasi, o’sha davr ta’limiy-axloqiy asarlarida barkamol inson tarbiyasi masalalarini yoritib beradi va komil insonga xos xislatlar ko’rsatadi. Olimaning ta’kidlashicha, Sharq Uyg’onish davri ta’limiy-axloqiy asarlarida barkamol shaxs tarbiyasida aqliy, axloqiy, jismoniy, nafosat tarbiyasi asosiy mezon bo’lib kelgan. Ana shu mezonlarni tarbiyalashda inson egallashi zarur bo’lgan ma’naviy xislatlar ham

alohida ajratilib ko’rsatiladi [25].

Tadqiqotlarning ma’lum qismi tasavvuf ta’limoti vakillarining axloqiy

tamoyillariga bag’ishlansa, ba’zilarida ayrim shaxslarning pedagogik ta’limoti

tadqiq etiladi. Masalan, K.Nosirov «IX-XI asrlarda O’rta Osiyo mutafakkirlarining axloqiy tarbiya haqida g’oyalarini» (Al-Buxoriy va al-Forobiy asarlari misolida) tadqiq etar ekan, inson axloqiy kamolotining asosiy shart-sharoitlari va kamolot mezonlari bo’lgan axloqiy xislatlarni aniqlaydi [27].

F.A.Babashev esa pedagogika tarixida Xorazmda tashkil etilgan «Bilimlar uyi» – «Ma’mun akademiyasi» (1003–1014) va unda faoliyat ko’rsatgan olimlar Abulayr Hammor, Ibn Hamid al-Xorazmiy, Abu Sahl al-Masihiy, Abu Ali Ahmad ibn Miskavayx, Abumansur as-Saolibiylarning ilmiy merosi bilan bir qatorda – axloqiy qarashlarini ham pedagogik jihatdan tadqiq etadi [22].

O’zbek xalq pedagogikasi tarixida juda ko’p didaktik asarlar yaratilib, ularni

6

chuqur o’rganish, ulardagi eng qimmatli fikrlarni aniqlash, saralash, ulardan

bugungi kunda ijodiy foydalanish hamda hayotga keng tadbiq etish hozirgi kunning muhim vazifasidir. Ilm sohiblari ta’lim-tarbiya sohasiga oid qimmatli asarlar yaratgan, ularning har bir ta’limiy-axloqiy asari bo’lib ma’naviy tarbiya, pedagogik fikrlar ilgari surilgan, ularning tarbiya haqidagi fikrlari chuqur, mantiqiy va asosli bayon etilgan.

Asrlar osha bu fikrlar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Ular keng pedagogik jamoatchilik mulkiga aylanib, o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi, uni hayotga tayyorlash ishida katta yordam berib kelmoqda. Bu pedagogik meros ayniqsa hozirgi ma’naviy qadriyatlar tiklanayotgan bir sharoitda alohida qimmatlidir.

O’zbekiston Respublikasi pedagogika ta’lim muassasalarida o’quvchi-yoshlar va o’quvchilar ma’naviy sifatlarni tarbiyalashning muhim shartlaridan biri ularni Sharq allomalarining pedagogik qarashlari asosida ma’naviy jihatdan shakllantirish, buning uchun pedagogika tarixi materiallaridan unumli foydalanishdan iboratdir.

O’quvchi-yoshlar va o’quvchilarni o’tmish meros, qimmatli manbalar yordamida ma’naviy jihatdan tarbiyalash nihoyatda dolzarb bo’lganligi uchun ham bu sohada izlanishlarni amalga oshirish ehtiyoji vujudga kelmoqda.

Pedagogika fani materiallari yordamida ta’lim tizimida o’quvchilarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalashni rivojlantirish maqsadida ushbu kurs mazmunini yangi materiallar bilan boyitishga intildik.

Abu Nasr ibn Iroq, Abu Sahl Masihiy, Abulxayr ibn Hammor, Abu Ali ibn Miskavayx, Abu Mansur as-Saolibiy, Abu Abdulloh Iloqiy, ularning pedagogik qarashlari «Pedagogika» kursi mazmunida o’z ifodasini topmagan. «Pedagogika» bo’yicha mavjud darsliklarda esa o’quv materiallari va ma’lumotlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino kabilarning pedagogik qarashlarini yoritishdan iborat bo’lib qolgan.

Mazkur ishlar Sharq mutafakkirlarining komil inson tarbiyasi, uning kamolga yetishining asosiy talablarini yoritib berishga bag’ishlanadi. Bu tadqiqotlar

7

muhimligini tan olgan holda ta’kidlash joizki, mualliflar mutafakkirlarning

pedagogik qarashlarini izchil tadqiq etganlar, lekin ular «Pedagogika» kursini o’qitish jarayonida tarixiy manba bo’lgan IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalar, bu davrda yashab o’tgan mutafakkirlarning qarashlari asosida o’quvchilarni tarbiyalash muammosi maxsus tadqiq qilmaganlar.

Ma’lumki, ma’naviy barkamol avlod o’z-o’zidan tarbiyalanib qolmaydi. Bugungi o’quvchi-o’quvchi ertangi kunda barkamol insonni shakllantirish bilan shug’ullanadigan mutaxassisdir. Bo’lajak o’qituvchining o’zida, avvalo, yetuk kasbiy sifat, ma’naviy-ma’rifiy madaniyat, mahorat hamda kasbiy ko’nikmalar teran rivojlangan bo’lishi shart. Bu esa O’zbekiston Respublikasida ta’lim-tarbiyaning yagona pedagogik tizimini yaratishni muqarrar qilib qo’ydi. IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalaridan o’quvchi-yoshlar va o’quvchilarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalashga oid nazariy tahlil tadqiqot mavzusining muhimligini belgilaydi. Shunga ko’ra, «IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishi» mavzusini tadqiqot ishi uchun tanladik.

Tadqiqot maqsadi: IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishini tahlil qilish va o’quvchi-yoshlar ongiga singdirish.

Tadqiqot obyekti: IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalarni tahlil qilish hamda o’quvchi-yoshlar ongiga singdirish jarayoni.

Tadqiqot predmeti: IX-XV asrlarda O’rta Osiyoda tarbiya va ijtimoiy hayotning o’ziga xos xususiyatlari, maktab va madrasalarda o’quv mashg’ulotlari mazmuni tahlili.

Tadqiqotning ilmiy farazi: agarda:

– IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishi qiyosiy tahlil qilinsa;

– pedagogika tarixini o’qitish orqali o’quvchilarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalash imkoniyatlari aniqlansa;

– XI-XV asrlarda O’rta Osiyoda maktab va madrasalarda o’quv mashg’ulotlari mazmunini qiyosiy o’rganilsa;

– Pedagogika kasb-hunar kollejlarida o’quvchilarning tarbiyalashda
8

pedagogika tarixi o’quv fani mazmunida mujassamlashtirilgan ajdodlar merosidan

keng foydalanilsa;

– Temuriylar davri ta’limi va tarbiya tizimini darsda o’rganish mazmunini belgilashda tarixiy-pedagogik, psixologik va uslubiy ta’minoti yaratilib, pedagogik tajriba-sinovdan o’tkazilsa;

– IX-XV asrlarda ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishini o’quvchilar ongiga singdirishga oid ilmiy-uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilsa, pedagogika fanini o’qitish mazmuni yanada boyib, o’quvchilarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalash jarayoni samarali kechadi.

Tadqiqot vazifalari:

1. Muammoga oid tarixiy-falsafiy, psixologik, pedagogik va uslubiy manbalarni o’rganish;

2. IX-XV asrlarda O’rta Osiyoda tarbiya va ijtimoiy hayotning o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish.

3. XI-XV asrlarda O’rta Osiyoda maktab va madrasalarda o’quv mashg’ulotlari mazmunini qiyosiy o’rganish;

4. Temuriylar davri ta’limi va tarbiya tizimini darsda o’rganish mazmunini belgilash;

5. Temuriylar davri ijtimoiy pedagogik qarashlarini sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlar jarayonida o’rganishning shakl va vositalarini ishlab chiqish 6. IX-XV asrlarda O’rta Osiyoda tarbiya va ijtimoiy hayotning o’ziga xos xususiyatlarini ta’lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etishga oid ilmiy-uslubiy

tavsiyalarni ishlab chiqish va ularni pedagogik tajriba-sinovdan o’tkazish;

7. Tajriba-sinov ishlari natijalarini umumlashtirish va ularning samaradorligini tahlil qilish, baholash.

Tadqiqot metodlari: ilmiy adabiyotlarni o’rganish; pedagogik kuzatish; anketa so’rovi; suhbat; intervyu; test so’rovi; tahlil qilish, umumlashtirish; pedagogik tajriba uslublari.

Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Prezident

9

I.A.Karimov hamda tarixchi, faylasuf, psixolog, pedagog olimlar tomonidan ilgari

surilgan qarashlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Milliy g’oya targ’iboti va ma’naviy–ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida»gi PQ-451-sonli Qarori, «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasi, O’zbekiston Respublikasining «2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi», Vazirlar Mahkamasining ta’lim masalalariga doir qarorlari, Sharq mutafakkirlarining yoshlar ma’naviyatini tarbiyalash va rivojlantirish to’g’risidagi ta’limotlari, Oliy va o’rta maxsus hamda Xalq ta’limi vazirliklarining ta’lim to’g’risidagi me’yoriy hujjatlari, shuningdek, falsafa, pedagogika va psixologiya sohasidagi tadqiqotlar va ilg’or tajribalardan iborat.