Mundarija

 

I-BOB YUZASIDAN QISQA XULOSALAR

 

Leksemalarda  bo`lganidek,  frazemalarda  ham  polisemiya  hodisasi  ma`no  ko`chish 

qonuniyatlariga  asoslanadi.  Frazemalarning  shakl  munosabati  asosida  frazeologik 

omonimiya va frazeologik paronimiya yuzaga keladi:   

 

        

Frazeologik omonimiyaga misollar - jon bermoq, ustidan chiqmoq, ko`z yummoq. 

Frazeologik paronimiyaga misollar – yetti uxlab tushiga kirmaslik, yetti uxlab tushida 

ko`rmaslik 

Frazemalarning  ma`no munosabati asosida frazeologik sinonimiya, frazeologik 

antonimiya hodisalari yuzaga keladi. 

1.  Frazeologik sinonimiya bir necha frazemaning  bitta frazeologik ma`no 

atrofida birlashishidir. Frazeologik sinonimiya qatorni hosil qiladi. Ko`zini 

Frazemalarning shakl 

munosabati 

asosida 

Frazeologik omonimiya – jon 

  bermoq, ustidan chiqmoq, ko`z 

yummoq

 

Frazeologik paronimiya – yetti 

uxlab tushiga kirmaslik, yetti 

uxlab tushida ko`rmaslik 

---

 

43 

yummoq, bandalikni bajo keltirmoq, jon bermoq  «vafot etmoq» ma`nosiga 

ko`ra bitta sinonimik qatorni vujudga keltiradi. Pixini yorgan, ilonning yog`ini 

yalagan « ayyor» ma`nosiga ko`ra, yer bilan osmoncha, ot bilan tuyacha 

iboralari  «katta farq » ma`nosiga ko`ra sinonimik qatorni hosil qilgan. 

2.  Frazeologik antonimiya ikki frazemaning o`zaro zid ma`no ifodalashidir. 

Frazeologik antonimiya kichik mikrosistema, juftlikni hosil qiladi. Oshig`i 

olchi – ishi  o`ngidan kelmaslik ; boshi ko`kka yetti -  fig`oni falakka chiqdi. 

 

 

 

O`zbek  tilidagi  frazemalarining  ishlatilish  doirasi  chegaralanmagan  va  chegaralangan  

bo`lishi mumkin.  

1. Ishlatilish doirasi   chegaralanmagan frazemalar millat vakillari uchun umumiy, ular 

barchaning  nutqida  bir  xil  darajada  qo`llaniladi,  barchaga  tushunarli  bo`ladi :  ikki 

gapning birida, ko`ngliga qil sig`maydi, ter tokmoq. 

2.  Ishlatilish  doirasi      chegaralangan  frazemalar  muayan  dialekt  yoki  sheva  birligi 

bo`lib,  umumtil  va  adabiy  til  doirasida  qo`llanmaydigan.  Qipchoq  lahjasida  –  qo`lini 

moylab kelmoq, ayroni achimas, jiydaning yonidan o`tmoq, qulog`ida qolmoq. 

3.Kasb-hunarga  ko`ra  chegaralangan  frazemalar.  Arpasini  xom  o`rgan(dehqonchilikka 

tayanilgan) ;  astar-avrasini  ag`darmoq  (tikuvchilikka  tayanilgan) ;  temirni  qizig`ida 

bosmoq(temirchilikka xos) kabi. 

Frazemalarning  ma`no 

munosabati 

asosida 

Frazeologik sinonimiya – pixini 

yorgan, ilonning yog`ini 

yalagan ; 

 yer bilan osmoncha, ot bilan 

tuyacha .

 

Frazeologik antonimiya – oshig`i 

olchi, ishi o`ngidan kelmaslik ;  

boshi ko`kka yetti, fig`oni falakka 

chiqdi 

---

 

44 

 

  Zamonaviylik belgisiga ko`ra frazemalarning turlari ychga bo`linadi. 

1.  Istiorizm-frazemalar  otmish  voqeligiga  xos  lboralardir :  qo`sh  qilich  bir  qinga