Munosabatlar

16.1. Turizm va mexmonxona xujaligi korxonalarida moliyaviy
munosabatlar
Turizm va mexmonxona xujaligi korxonalari moliyasi - bu pul fondlarining shakllanishi, foydalanishi va aylanishida vujudga keladigan pul munosabatlarining yigindisidir. Turizm va mexmonxona xujaligi korxonaning vazifasi bulib, pul mablaglarini samarali boshkdrish asosida moliyaviy barkarorlikka erishish xnsoblanadi. Moliyaviy munosabatlar - bu pul okimi, pullarning aylanishi va vaxt buyicha tuxtovsiz ravishda vujudga keladigan munosabatlardir. Turizm va mexmonxona xujaligi korxonalarining xizmat kursatish (ishlab chikarish) jarayonida kuyidagi moliyaviy munosabatlar vujudga keladi:
1. Turagent va turoperator urtasida olingan putyovkalar buyicha xisob-kitoblar va boshka tulovlar buyicha.
2.Turistik korxonaning:
• ijara va kommunal xizmatlarga xak tulash buyicha turar joy kommunal organlari bilan;
• yer uchastkalari uchun ijara xakini tulash uchun uz – uzini boshkarish organlari bilan;
• ish xaki, mukofotlar va boshkalar buyicha uz xodimlari bilan;
• bank kreditlarini olish va ularni yopishda xamda boshka bank operatsiyalari buyicha bank tizimi bilan;
• solik va boshka tulovlarda budjet va solik xizmatlari bilan.
Moliyaviy munosabatlar natijasida korxonaning moliyaviy resurslari shakllanadi. Moliyaviy resurslarni shakllantirishning muxim manbalari bulib kuyidagilar xisoblanadi:
• xujalik faoliyatining barcha turlaridan foyda;
• keraksiz mulkni sotishdan olinadigan daromadlar;
• turistik korxonaga tegishli aksiyalar va boisha kimmatbaxo kogozlar buyicha daromadlar (dividendlar);
• ta’sischilarning ustav fondiga mablag kiritishlari;
• kiska va uzok muddatli kreditlar va zayomlar;
• moliyaviy operatsiyalardan va bopsha tushumlardan daromadlar.
Foydalanish rejim buyicha moliyaviy resurslarning barcha manbalari kuyidagilarga bulinadi:
• xususiy va unga tenglashtirilgan mablaglar;
• karzga olingan mablaglar;
• jalb kilingan mablaglar.
Xususiy moliyaviy resurslar - bu korxona barcha moliyaviy resurslarining bazali va asosiy kismidir, u shakllanadi va uning ixtiyorida buladi. Ushbu kiyem ustav kapitali deb nomlanadi. Uni tuldirishning asosiy manbasi bulib foyda xisoblanadi, shuningdek pay va boshka badallar, aksiyalarni chikarish va sotish
xisoblanadi. Xdrakatdagi konunchilik tomonidan ustav kapitali- ning minimal mikdori belgilangan.
Xususiy mablaglarga barkaror passivlar tenglashtiriladi. Ularga korxona ishlovchilarining ish xaki va maxsus solik fondlariga ajratmalar, olingan avanslar buyicha sheriklar va iste’molchilarga karzlar, kreditorlik karzlari va boshkalar kiradi. Karzga olingan moliyaviy mablaglar - bu boshka korxona-
larning mavjud xisob-kitoblar tizimiga taallukli ravishda vaktinchalik aylanishda bulgan mablaglari (kreditorlarga karzlar,kelgusi davr xarajatlari va boshkalar).
16.2. Moliyaviy mustaxkamlik zaxirasi va tijorat siyosati
Moliyaviy mustaxkamlik zaxirasi tushunchasi rentabellik busagasi tushunchasiga kadaladi. U rejali sotish xajmiga nisbatan xisoblanadi va rentabellik busagasi urtasidagi fark tarzida aniklanadi. Moliyaviy mustaxkamlik zaxirasi kancha yukori bulsa, operatsion dastak samarasi shunchalik past buladi. Iktisodiy jixatdan bu tushunarli: doimiy xarajatlar kanchalik kam bulsa, ularni maxsulotning rejali sotish xdjmi doplati mumkin:
S
MMZ = yoki MMZ = S - RB
OD
Bu yerda,
MMZ - moliyaviy mustaxkamlik zaxirasi;
Srej - sotishning rejali xajmi;
OD - operatsion dastakning ta’sir kuchi;
S - sotishdan tushum;
RB - rentabellik busagasi.
Agarda maxsulot sotishdan tushgan tushum mikdori rentabellik busagasidan past bulsa, unda korxonaning moliyaviy xolati yomonlashadi va likvid mablaglarga takchillik vujudga keladi. Moliyaviy mustaxkamlik koeffitsiyenta (Km.m) - bu operatsion dastakka ta’sir kuchining teskari kursatkichidir.
1
Km . m -
Operatsion dastakning ta’sir kuchi va unga boglik kursatkichlar (rentabellik busagasi, moliyaviy mustaxkamlik zaxirasi) anik (erishilgan yoki rejalashtirilgan) sotish xajmlari va uning doimiy xarajatlarini ta’minlovchilari buyicha xdsoblanadi. Disob-kitob uchun boshka sotish xajmi olinadi- operatsion dastak ta’siri kuchi uzgaradi, chunki maxsulot birligini sotish uchun (xissali doimiy xarajatlar) doimiy xarajatlar uzgaradi. Operatsion dastakning ta’sir kuchi doimiy xarajatlarni koplash chogida maksimal xisoblanadi( ya’ni nolli operatsion foyda nuktasida). Sotishlar xajmi xisob-kitobli mikdorga nisbatan pasaygan takdirda operatsion dastakning salbiy samarasi namoyon buladi - tushumning xar bir foiz kamayishi foydaning katta foiz kamayishini ta’minlaydi. Xdsob-kitoblarga Karaganda sotuv oshgan takdirda tushumning xar bir foiz kushimcha usishi foydaning kushimcha usishining kam foizini ta’minlaydi. Uzaro boglik tushunchalar tizimi sifatida doimiy va uzgaruvchan xarajatlar, operatsion dastak, rentabellik busagasi erkin bozor sharoitlarida korxona tijorat siyosatini kategorial bazasini tashkil etadi va ular turistik maxsulotlar va xizmatlar bozorining asosi xisoblanadi. Ushbu bazisga suyangan xolda turistik korxona asosiy operatsion, marketing va investitsiya faoliyatini moliyaviy menejmentlik umumiy platformasiga tizimli barkaror bulmagan iktisodiy muxitda kuyilgan maksadlarga moye ravishda boglash imkonini beradi. Aynan shundan tijorat siyosatining asosiy mazmuni iborat buladi.
16.3. Turizm va mexmonxona xujaligi korxonalari moliyaviy
barkarorligi taxlili
Moliyaviy barkdrorlik korxonaning mulkiy xolati bilan tavsiflanadi va uning faoliyat yuritish uchun zarur bulgan xususiy va karzga olingan mablaglarning optimal nisbatiga, asosiy va aylanma mablaglarga jalb kilingan xarajatlarni uz vaktida koplanishini, nomoddiy aktivlar va ularning majburiyatlar buyicha tulov imkoniyatlariga boglik buladi. Ammo korxona tulov kobiliyatiga ega buladi, shunday xolatlarda xam, ya’ni unda bush moliyaviy mablaglar yetarli darajada emas yoki ular umuman yuk bulsa xam, lekin korxona uz aktivlarini tez sotish imkoniga ega bulsa va kreditorlar bilan tez xisoblashish imkoniyati vujudga kelsa, bunda likvidlikning moxiyati nomoyon buladi. Turizm va mexmonxona xujaligi korxonalari likvidligi karz buyicha uz majburiyatlarini tulov kelib tushgan vaktda anik; bajarish imkoniyatini anglatadi. Likvidlik darajasi uz aktivlarini kiska vakt mobaynida navd pulga aylantirish va shu tarika uz kiska muddatli majburiyatlarini koplash maksadida anikdanadi. Likvidlik kursatkichi korxona tulov kobiliyatining indikatori sifatida namoyon buladi. Agarda likvidlik kursatkichlari yomonlashea, bu shuni anglatadiki korxona raxbariyati uz aktivlari va majburiyatlarini samarali boshkarish imkoniyatlariga ega emas. Bu yoki uzok muddatli aktivlarni (binolar, kurilmalar, asbob-uskunalar, yer va boishalar) sotishga yoki tulov kobiliyatiga ega bulmaslikka va bankrotlikka olib kelishi mumkin. Likvidlikning pasayishi - bu korxona rentabelligining pasayishi, zararlarning oshishi, kapitalni boshkarish ustidan nazoratning yukolishiga olib keladi. Balans likvidligi va aktivlar likvidligi farkdanadi. Fark, shundan iboratki, balans likvidligida aktivlarning pulga aylanish muddati majburiyatlarni koplash muddatiga moye keladi,uzok muddatli va joriy aktivlar likvidligi aktivlarni pulga aylantirish uchun zarur bulgan vakt bilan anikdanadi. Tulov kobiliyati deganda, korxonaning uz karz majburiyat- larini belgilangan vaktda koplash imkoniyatlari tushuniladi. Korxona joriy tulov kobiliyatining taxdili uning kiska muddatli karzlarini koplash uchun mobil mablaglar bilan ta’minlanishini kuzda tutadi. Korxonaning tulov kobiliyati va moliyaviy barkarorligini tavsiflovchi muxim kursatkich bulib, likvidlik koeffitsiyentlari xisoblanadi. Ushbu koeffitsiyentlar korxonaning kiska muddatli majburiyatlarini koplash imkoniyatlarini baxolash imkonini beradi. Joriy likvidlik koeffitsiyenti (Kj.l) son jixatidan joriy aktivlar (zaxiralar va xarajatlar, debitorlik karzlari, pul mablaglari, kiska muddatli moliyaviy kuyilmalar va boshka joriy aktivlar) joriy passivlarga (kiska muddatli kreditlar va zayomlar,kdeka muddatli majburiyatlar) nisbatini aks ettiradi.
_ J A
Kj.l - ^
Bu yerda,
JA - joriy aktivlar,
JP - joriy passivlar.
Joriy likvidlik koeffitsiyentining axamiyati 1,8 - 2,0 bulsa, korxona kerakli darajada barkaror xisoblanadi. Joriy likvidlik koeffitsiyentining son axamiyati joriy aktivlarning kiymat baxolanishi, baxolash paytida mavjud bulgan kiska muddatli moliyaviy majburiyatlardan necha marotaba oshishini kursatadi. Shu sababli u koplashning umumiy koeffitsiyenti deb xam nomlanadi. Korxona tulov kobiliyati va uning likvidligini baxolashda joriy likvidlik kursatkichi bir kancha koeffitsiyentlar bilan tuldiriladi. Oralik likvidlik koeffitsiyenti (Ko.l) joriy aktivlar likvidrok kismining joriy passivlar xajmiga nisbatini kursatadi. Son jixatidan u zaxiralar (pul mablaglari) kiymatini xisobga olmagan xoldagi joriy aktivlar kiymatini joriy passsivlarga bulish orkali anikdanadi.
_ p m + k ; m k ; + d k ;
Ko l ~ jp
Bu yerda,
PM- pul mablaglari;
K,MK, - kiska muddatli moliyaviy kuyilmalar;
/Sh - debitorlik karzi.
Uzining amaliy axamiyatiga kura oralik likvidlik
koeffitsiyenti joriy likvidlik koeffitsiyentidan kolishmaydi.
Koeffitsiyentning taklif etilayotgan axamiyati 0,5 -1,0.
Absolyut (tez) likvidlik koeffitsiyenti (Kal) yukoridagi ikkisiga kushi mcha kiladi joriy aktivlar strukturasining joriy passivlar mikdori tugrisida tulik tasavvur beradi. U joriy mobil kismining likvidrok shaklning (ya’ni pul shaklida) joriy passivlar kattaligiga nisbatini kursatadi.
_ p m + k ; m k;
Ka l ~ JL
Pul mablaglaridan tashkari likvidlik aktivlar tarkibiga kiska muddatli moliyaviy kuyilmalar kushiladi. Absolyut likvidlikning taklif etilayotgan ax,amiyati - 0,05 - 0,2. Ushbu kursatkichning amaliy axdmiyati shundan iboratki, kupchilik x,olatlarda kerakli pul mablaglariga ega bulmagan, joriy aktivlarning likvidrok bulmagan boshka zaxiralari kup bulgan korxonalar tulov kobiliyatiga ega bulmagan x,olatlarga tushib koladilar. Xususiy aylanma mablaglarning manyovr koeffitsiyenti (Km) xususiy aylanma mablaglarning kaysi kismi joriy aktivlarning mobil tarkibiy kismiga tugri kelishini kursatadi. U xususiy aylanma mablaglar x,ajmining xususiy mablaglarga nisbati sifatida anshlanadi.
_ X , AM
K m ~ " x m
Xususiy aylanma mablaglarning manyovr koeffitsiyenti pul mablaglarining kelib tushishi va ularning sarflanishi sharoitlarining indikatori xisoblanadi. Ushbu koeffitsiyentning pasayishi debitorlik karzlarini koplashning mumkin bulgan sekinlashishini, usishi esa - joriy majburiyatlar buyicha javob berishning oshib borayotgan imkoniyatlarini kursatadi. Xususiy mablaglar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenta (K t) xususiy aylanma mablaglarning umumiy joriy aktivlardagi xdssasini tavsiflaydi:
_ X.AM
K t " J A
Kapital xajmining yukori usish sur’atlarida ushbu kursatkichning usishi korxonaning intensiv rivojlanishidan dalolat beradi. Ushbu koeffitsiyent likvidlik kursatkichlari bilan boglik xolda, birinchi navbatda joriy likvidlik koeffitsiyenta bilan boglangan xolda kurib chikiladi. Joriy likvidlikning me’yorl darajasida uning taklif etilayotgan axamiyati 0,5-0,6. Bunday axamiyat shundan dalolat beradiki, korxonaning joriy faoliyati katta xajmli xususiy aylanma mablaglar orkali ta’minlanadi. Uning past darajasi korxonaning aylanma aktivlarni shakllantirishda tijorat kredita va kiska muddatli karzlarga katta boglik bulishini anglatadi Zaxiralarni koplashda xususiy aylanma mablaglar xossasi xususiy aylanma mablaglar xdsobidan koplanadigan zaxiralar kiymatining kismini tavsiflaydi. Bunday xissa an’anaviy ravishda korxonaning moliyaviy xolatani taxlil kilishda katta axamiyatga ega. Ushbu koeffitsiyentning axamiyati 0,5 dan yukori bulishi lozim.