Munosabatlari subyekti sifatida
Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosabatlarining tutgan
Download 0.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya munosabatlari subyekti si
|
1.2 Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosabatlarining tutgan
o‘rni Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizm atlar va ishlab chiqarish om illarining harakati bilan bog‘liq. Ushbu bog‘liqlik asosida xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi. Xalqaro moliya m unosabatlari bu xalqaro moliya bozori ishtirokchisi bo‘lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o‘ziga tegishli bo£lgan xorijiy valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundam ental iqtisodiy kategoriyadir. 1970-yillarda xalqaro moliya tizim ida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va m azkur o‘zgarishlar ta ’sirida zamonaviy jahon valuta-moliya tizim i shakllana boshladi. Jahon moliya tizim idagi o‘zgarishlar va xalqaro moliya m unosabatlarining rivojlanishi ko‘p jihatdan transm illiy korporatsiyalar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, ular tom onidan butun dunyo bo‘ylab ishlab chiqarish tarm oqlarini vujudga keltirish ham da barcha resurslardan sam arali foydalanishga qaratilgan global strategiya amalga oshirildi. Shu9 ningdek, xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror ham da ko‘p sonli xorijiy filiallarga ega bo‘lgan transm illiy banklar m uhim rol o‘ynadi. Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo‘nalishi nafaqat xalqaro ayirboshlash sohasi (m ahsulotlar, xizm atlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish sohasi ham bo‘ldi. Bu holat, birm uncha yirik kreditlarni uzoq muddatlarga jalb etishni, shuningdek, moliya-kredit xizm atlari m ajmuasini rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro kreditni to‘lov balansining taqchilligini bevosita yoki bilvosita m oliyalashtirish uchun foydalana boshladilar. Xususiy firm alar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukum atlar, davlat tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi. Ushbu davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar to‘lov balanslari jam i taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajm ining oshishi nafaqat yevrokreditlarning o‘sishi hisobiga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir bo‘ldi. Yaponiya milliy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar bozori hajm ining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obligatsiyalar emissiyasi hajmi keskin ortdi. M azkur holat natijasida Yaponiya ienasi yevrovaluta bozorida keng qo‘llanila boshlandi. 1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator om illar ta’sir ko‘rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining birdaniga keskin o‘zgarishiga sabab boMdi. M azkur holat natijasida neft eksport qiluvchi m am lakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft im port qiluvchilarda esa, jum ladan ko‘plab rivojlangan m am lakatlarda joriy hisoblar bo‘yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan retsipient-m am lakatlarga xalqaro banklar, yevroobligatsiyalar b o zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi. 10 Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan boshqa m uhim o‘zgarishlar ham xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishiga ijobiy va salbiy jihatdan sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu o‘zgarishlar jum lasiga jahon va hududiy valuta tizim laridagi o‘zgarishlar, Valuta tizim i tam oyillarining o‘zgarishi, qarzdorlik inqirozlari, m am lakatlar tom onidan iqtisodiy integratsion birlashm alarning tuzilishi, xalqaro va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi, transm illiy korporatsiya va banklar faoliyatining kengayishi, jahonda ro‘y bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish m um kin. Xalqaro moliyaning tuzilmasi Xalqaro moliyaning barcha tashkiliy elementlari jahon m oliyaviy m uhitida birlashadi. Jahon moliyaviy m u’niti investorlar va korporatsiyalar moliyasi, banklar boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta’sir ko'rsatadi ham da jahon moliya bozori o‘sishi sharoitini aniqlaydi. Xalqaro moliya tizim ining asosiy funksiyalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish m um kin: 1) — valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizim i shartlarining birxillashuvi; — valuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valuta cheklovlarini tartibga solish; — xalqaro valuta likvidligini tartibga solish; — kredit, sug‘urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini birxillashtirish; — m azkur funksiyalarni amalga oshiruvchi va nazorat qiluvchi xalqaro moliya institutlarini tashkil etish. Xalqaro moliya m unosabatlarining subyektlari sifatida quyidagilar ishtirok etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firm alar ham da xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari, transm illiy korporatsiyalar, transm illiy banklar, birjalar, jism oniy shaxslar. Xalqaro moliya m unosabatlari turli m am lakatlarning xo‘jalik yurituvchi subyektlari o‘rtasida, davlat va boshqa m am lakatlar hukum atlari ham da xalqaro tashkilotlar o‘rtasida, davlat va korxonalar bilan xalqaro moliya institutlari o‘rtasida yuzaga kelishi m um kin. Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat koYsatuvchi asosiy subyekt hisoblanadi. Markaziy banklar — bu iqtisodiyotni davlat tom onidan tartibga solish organlari bolib, ularga monopol tarzda banknotalar chiqarish, pul muomalasi, kredit va valuta kursini tartibga solish, valuta zaxiralarini saqlash vazifalari biriktirilgan. Xalqaro tashkilotlar — ular xalqaro shartnom a asosida tashkil etilgan bo‘lib, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi organlarga ega bo‘lgan holda jahon xo‘jaligi birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishiga yordam lashish vazifalarini bajaradi. Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jahon iqtisodiyotini barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va moliya-kredit munosabatlari ni tartibga solish uchun davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy tashkilotlar. Xalqaro moliyaning rivojlanishida transm illiy korporatsiyalar va transm illiy banklar kabi subyektlar faol rol o‘ynaydi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya m unosabatlarining rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Xalqaro moliya munosabatlari jahon xo'jaligining shakllanishi jarayonida alohida o‘rin tutadi. Xalqaro moliya munosabatlari asta-sekin jahon xo‘jaligining tarkibiy elementiga aylana bordi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya m unosabatlari ni jahon xo‘jaligining rivojlanishi natijasida shakllangan m ustaqil iqtisodiy tizim sifatida baholash mum kin. Jahon xo‘jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi xalqaro moliya m unosabatlari orqali o‘zaro bog'liq milliy iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir. Jahon xo‘jaligining barqaror rivojlanishida alohida olingan milliy iqtisodiyotlar holati nuihim o‘rin tutadi. Chunki, milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi. M illiy iqtisodiyotning rivojlanishida uning tashqi dunyo bilan aloqalari holati, m am lakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki m uhim o‘rin tutadi. Mamlakatning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokining kuchayishida xalqaro moliya munosabatlarini amalga oshirish m exanizm larini samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir. Ta’kidlash joizki, xalqaro moliya m unosabatlarining predmeti ikkita m uhim tarkibiy qismni o‘ziga qam rab oladi, ya’ni xalqaro moliyaviy m unosabatlar va ularni am alga oshirish mexanizmi. M a’lum ki, m am lakatlar o‘rtasidagi xalqaro moliya m unosabatlari m uayyan mexanizm orqali amalga oshiriladi, bunda xalqaro tashkilotlar tom onidan belgilangan m e’yoriy normalar, davlatlararo darajadagi shartnom a va bitim lar, m am lakatlar o‘rtasida o‘zaro qabul qilingan kelishuvlarga am al qilinadi. Xalqaro moliya m unosabatlari mexanizm iga huquqiy norm alar va ularni amalga oshirish vositalari (shartnom alar, kelishuvlar, bitimlar, rezolyutsiya va konvensiya) xalqaro iqtisodiy munosabat13 larni rivojlantirishga qaratilgan yo‘l- yo‘riqlarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari kiradi. Xalqaro moliya m unosabatlari jahon xo‘jaligi tizim ida teztez takrorlanib turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir m am lakat va ularning hududiy birlashm alari va subyektlari, alohida tashkilotlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagilarni o‘rganishni taqozo etadi: — xalqaro valuta munosabatlari; — xalqaro iqtisodiy integrätsion jarayonlar; — xalqaro savdo munosabatlari; — investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati; — m am lakatlar toiov balanslarini boshqarish; — xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish; — xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar. Xalqaro moliya m unosabatlarining obyektiv asosini xalqaro m ehnat taqsimoti va jahon xo‘jaligi ham da undagi iqtisodiy aloqalar tizim i tashkil qiladi. Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi milliy iqtisodiyotlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan global iqtisodiy tizim bo‘lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro m ehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro harakatiga muvofiq tarzda o‘zgarib boradi. Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining milliy iqtisodiyotga ta ’siri quyidagi m uhim xususiyatlar orqali namoyon bo‘ladi: • Moliyaviy globallashuv jarayoni. Mazkur jarayon quyidago‘zgarishlarni o‘z ichiga qam rab oladi: — m am lakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish; — ishchi kuchi, texnologiya, kapital, rnahsulotlar va xizm atlarning global bozorlarini barpo etish; — jahon xo‘jalik aloqalarining global infratuzilm asini yaratish; — xalqaro moliya munosabatlari bilan milliy iqtisodiyotning qoidalarini universallashtirish; 14 ~ yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tarm oqlarini vujudga keltirish. • Iqtisodiy integratsion hudud va birlashm alarning tashkil topishi. Milliy iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda iqtisodiy jihatdan birlashish jarayoni hisoblanadi. • Xalqaro moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar. Milliy iqtisodiyotda faoliyat ko‘rsatayotgan moliya institutlarining jahon moliya bozorlaridagi ishtirokini muvofiqlashtirib boradi. • Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat, milliy iqtisodiyotlar tom onidan jahon bozorlarida o‘rin egallash uchun yuqori sifatli m ahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi. • Transmilliy korporatsiyalar va transm illiy banklar rolining ortib borishi. Bu holat, jahon iqtisodiyotida transm illiyiashish ja rayoni kuchayishi, ya’ni, alohida m am lakatlarga yoki bir nechta m am lakatlarga tegishli xalqaro kom paniyalar va banklar faoliyatining rivojlanishi, ular tom onidan xorijiy filiallarning kengaytirilishi orqali yuzaga keldi. • M am lakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi. M azkur holat, milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun ochiqlik darajasi orqali ifodalanadi. Bunda, xalqaro moliya m unosabatlarining ishtirokchilari uchun muayyan shart-sharoitlarning yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya m uhitining yaratilishi ham da valuta cheklovlarining bekor qilinishi kabi tadbirlar amalga oshirilishi m uhim o‘rin tutadi. • Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro m e’yoriy-huquqiy bazasini qabul etilishi. • M am lakatlar oTtasidagi moliyaviy m unosabatlarni xalqaro jihatdan tartibga solish va nazorat qilish tizim ining tashkil qilinishi. A lohida olingan milliy iqtisodiyotning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini bir necha m iqdoriy ko‘rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin: 15 — eksport kvotasining m iqdori, bunda eksport hajmi YM M ga nisbatan foizda hisoblanadi; — im port kvotasining miqdori, bunda im port hajmi YM M ga nisbatan foizda hisoblanadi; — tashqi savdo kvotasining m iqdori, bunda tashqi savdo aylanmasi hajmi YM M ga nisbatan foizda hisoblanadi. Mazkur ko‘rsatkichlarni hisoblash asosida m am lakatning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini baholash m um kin. Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan o‘zgarishlar xalqaro moliya munosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi: — xalqaro moliya m unosabatlari sohasida ikki tom onlam a m unosabatlardan ko£p tom onlam a munosabatlarga o ‘tish; — jahon xo‘jaligida xalqaro m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi; — xalqaro savdo m unosabatlarining an’anaviy tovarlar savdosidan milliy ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko‘rsatish vositasiga aylanib borishi; — kapital migratsiyasining globallashuvi; — hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada kengayishi va jadallashuvi. Xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida kapitalning xalqaro harakati, ayniqsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar shaklida u yoki bu m am lakatga kirib borishi, shuningdek, xalqaro savdoning m ahsulotlar, turli xizm atlar ko‘rsatish, texnologiyalar sohasidagi rivoji ijobiy omil sifatida ta ’sir ko'rsatmoqda. Jahon savdosining o‘sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizm atlar ham da ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro m oliya m unosabatlarining rivojlanishiga, shuningdek, jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga ham da transm illiy korporatsiyalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jabhalarini jadallashuviga im kon yaratdi. |
