Muqaddima

6.6. Shlyuzlarning texnologik parametrlari 
va ishlash tartibi 
Shlyuzlarning asosiy texnologik parametrlari: qattiq zarrachalarning bo‘tanadagi 
miqdori (zichligi), oqimining chuqurligi, shlyuzning qiyalik burchagi, shlyuz 
tubining turi, shlyuzning kengligi. Ular boyitilayotgan mahsulotning xossalariga 
qarab tanlanadi.
Bu parametrlar i/ch unumdorligi, ajralish va kontsentratning sifati kabi boyitish 
ko‘rsatkichlarni belgilaydi. 
Chuqur to‘ldiriluvchi shlyuzlar qalinligi 40-50 mm li taxta (doska) dan 
to‘g’riburchakli kesimli qilib tayyorlangan tarnovchadan iborat. Shlyuzlarning 
uzunligi 150-180 m, kengligi 0,9-1,8 m, chuqurligi (balandligi) esa 0,75 dan - 0,9 
m gacha bo‘ladi. Shlyuzning qiyalik burchagi 2-3
0
. Shlyuz tubiga trafaret 
tushaladi. Ko‘pincha, trafaretlar orasida chuquvchi mayda og’ir minerallarni 
ushlab qolish uchun butun shlyuz tubi bo‘ylab trafaret ostidan junli mato 
joylashtiriladi. 
Mayda zarrachali mahsulotni boyitish uchun sayoz to‘ldiruvchi shlyuzlardan 
foydalaniladi. Bunday shlyuzlar tubiga kigiz, dag’al tukli movut, karderoy, velvet 
kabi qoplamalar tushaladi. 
Shlyuzlarning 
solishtirma 
i/ch 
quvvati 
mahsulotning 
yirikligi, 
kontsentratning chiqishi va junli qoplamaning turiga qarab 2 dan 30 t/m
2
sutkani 
tashkil qiladi.
Shlyuzlarda boyitishga sarflanadigan suv keng chegarada o‘zgaradi. Mayda 
mahsulotni boyitishda va qiyalik burchagi katta bo‘lganda sarflanadigan suv 

---

88 
miqdori har 1 m
3
Ruda uchun 3-10 m
3
. 200-300 mm yiriklikdagi rudani boyitishda 
suv sarfi keskin oshib ketadi.1 m
3
Ruda uchun 100 m
3
gacha suv sarflanadi.
 
6.7. Vintli separatorlarda boyitish 
Vintli separatorlarda boyitish xuddi shlyuzlarda boyitishdagidek ketadi, lekin bu 
usulda boyitishda og’irlik kuchi bir qatorda kattaligi og’irlik kuchidan bir necha 
barobar katta bo‘lgan markazdan qochuvchi kuch ham ishlatiladi.
Shuning uchun mineral zarrachalarning zichligiga qarab ajralishi tezrok ketadi va 
apparatning o‘lchamini sezilarli darajada kichraytirish mumkin. 
Vintli separator vertikal ukka ega kuzgalmas vintsimon burama tarnovchadan 
iborat. Bunday apparatlar kamyob, nodir metallar tub konlari va sochma konlari 
rudalarini boyitishda, fosforitli, xromitli rudalarni boyitishda ishlatiladi.  
Butana tarnovchaning yuqori qismiga beriladi. Tarnovcha bo‘ylab 
harakatlanayotganda mineral zarrachalar suv oqimining, ishqalanish kuchining, 
og’irlik kuchi va markazdan qochuvchi kuchning ta’siriga uchraydi. Bu 
kuchlarning birgalikdagi ta’siri natijasida mahsulot zichligiga qarab taqsimlanadi: 
engil minerallar tashqi yon devor tomon siljib, spiralsimon traektoriya bo‘ylab 
pastga siljiydi: og’ir zarrachalar esa shunday traektoriya bo‘yicha tarnovchaning 
tubi bo‘ylab xarakatlanadi. 
Separatorning yuqori o‘ramlaridan ajratuvchilar yordamida kontsentrat, o‘rta 
o‘ramlardan oraliq mahsulot, chiqindi esa tarnovchaning oxiridagi quyi 
o‘ramlaridan chiqarib olinadi. 

---

89 
30–rasm. Vintli separator 
1–bo‘tana qabul qiluvchi; 2–vintli tarnovcha; 3–ajratgichlar;
4–kolonka; 5–chiqindilar uchun tarnovcha;
Vintli separatorlar ishiga quyidagi konstruktiv va texnologik parametrlar ta’sir 
qiladi: vintsimon tarnovchaning diametri va qadami, o‘ramlar soni, tarnovcha 
ko‘ndalang kesimining yon tomonidan ko‘rinishi (profil), ajratgichlar soni, ularni 
o‘rnatish joyi, mineral zarrachalarning o‘lchami va shakli, bo‘tanadagi qattiq 
zarrachalarning miqdori, sarflanadigan suv miqdori va h.k. 
Separatorning 
diametri 
berilgan 
ishlab 
chiqarish 
unumdorligiga, 
ajratiladigan minerallarning yirikligi va zichligiga bog’liq. Sanoatda ishlatiladigan 
separatorlar tarnovchaning diametr 600 dan 1500 mm gacha bo‘ladi. 
Vintsimon tarnovchaning qadami uni gorizontal tekislikka nisbatan qiyalik 
burchagini 
belgilaydi. 
Boyitilayotgan 
mahsulot 
qancha 
mayda 
bo‘lsa, 
tarnovchaning nisbiy qadami shuncha kichik bo‘lishi kerak. Odatda u 0,4-0,6 ga 
teng. 
Tarnovchaning o‘lchamlari soni boyitilayotgan mahsulotning fizik 
xossalariga bog’liq va yirikligidagi farq kamayishi bilan ortib boradi. Sanoat 
separatorlarida o‘ramlar soni 4-6 tashkil qiladi. 
Ajratgichlar soni va ularni o‘rnatish joyi har qaysi konkret hol uchun tajriba 
yo‘li bilan aniqlanadi. Odatda tarnovchaning har qaysi o‘rami ajratgich bilan 
ta’minlanadi. 

---

90 
O‘lchami 4 mm dan 0,25 mm gacha bo‘lgan mahsulot vintli separatorlarda 
samarali boyitiladi. Bundan mayda zarrachalar yomonrok boyitiladi. Dastlabki 
mahsulot tarkibida loy va mayin shlamlarning bo‘lishi vintli separatorlarda 
ajralishning keskin buzilishiga olib keladi. 
Vintli separatorlarda boyitishda, agar og’ir mineral zarrachalari yassi 
plastinka, engil mineral zarrachalari esa dumaloq shaklda bo‘lsa eng yaxshi 
natijalarga erishiladi. Yassi plastinka shaklidagi zarrachalar siljishning ishqalanish 
kuchlari ta’sirida tarnovchaning ichki yon devorida ushlanib qolinib, kontsentratga 
ketadi, engil minerallarning dumaloq shakldagi zarrachalari esa tarnovning tashqi 
yon devori bo‘ylab xarakatlanadi va chiqindiga ajraladi.
Vintli separatorlarga berilayotgan bo‘tana tarkibidagi qattiq zarrachalarning massa 
miqdori 25 - 30 % da ushlab turiladi. 
Ishlab chiqarish unumdorligi esa separatorning o‘lchami va boyitilayotgan 
rudaning xossasiga qarab 2 dan 30 t/soat. 
Vintli separatorlar sodda tuzilishga ega, ularni ishlatish qulay, ularda elektr 
energiya sarflanmaydi va kam joyni egallaydi. 
O‘lchami 4 mm dan 0,15 mm gacha bo‘lgan og’ir minerallar (oltin, ilmenit, 
kassiterit va x.k.) boyitilganda 97% ga qadar yuqori ajralishga erishish mumkin. 
Birok minerallarning o‘lchami 4 mm dan ortsa yoki 0,15 mm dan kamaysa vintli 
separatorlarda boyitish samarasi keskin kamayadi.