Murakkab va ju d a ma'suliyatli sohadir

I I . Psixodiagnostikaning kasbiy –axloqiy jihatlari

2.1. Eksperimentator shaxsiga qo'yiladigan talablar

Psixodiagnostika - bu psixologning kasbiy fao liy atid ag i
murakkab va ju d a ma'suliyatli sohadir. Shuning uchun ham
psixodiagnostikaga bir qator ijtim oiy-axloqiy talablar qo*yilgan
b o iib , ular quyidagilardir:
Psixodiagnostika sirlarini saqlash.
Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asoslanganligi.
Sinaluvchiga ziyon etkazmaslik.
Xulosalam ing ob'ektivligi.
T ak lif qilingan tavsiyalarning samaradorligi.
Yuqorida qayd qilib o ‘tilg an talablaming, har birini
psixodiagnostikaning tamoyillari sifatid a alohida ko‘rib chiqam iz.
Psixodiagnostikaning sir saqlash tamoyili - sinaluvchining
ruxsatisiz olingan natijalami e'lon qilm aslik, bu birinchi navb atd a
balog‘at yoshiga etgan odamlarga taalluqlidir. Agar sin alu v ch ilar
balog‘at yoshiga etmagan b o is a ham da psixodiagnostik natijalarni
e'lon qilish uchun ota-onalarning b o lalar uchun ma’naviy va huq u q iy
mas'ul b o ‘!gan shaxslarning ruxsati boMishi shart. Faqat ba'zi
hollarda ilmiy maqsadda, ya'ni eksperim ental tadqiqotning bir qism i
sifatida e’lon qilish bundan m ustasno, amm o sinaluvchilarning aniq
ismi-shariflarini bayon etish tavsiya qilinmaydi.
Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asosla ng a n lik
tamoyilida metodikaga validlik, ishonchlilik talabi q o ’yiladi, ya'ni
olingan natijalargatoMiq ishonch im konini bersin.
Ziyon etkazmaslik tamoyilida psixologik tashxis natijalaridan
hech qachon tadqiqotda qatnashgan odamlarga nisbatan zarar
etkazish m aqsadida foydalanmaslik n azarda tutiladi.
X ulosalam ing ob'ektivlik tam oyili test o 'tk azay o tg an
odamning sub'ektiv ustanovkalarga tobe boMmasligi, test o lin g an
natijalardan kelib chiqqan holda ilm iy asoslangan b o ’lib, valid li va
ishonchli m etodika yordamida o 'tk azilg an b o ‘lishi shart.
www.ziyouz.com kutubxonasi
T ak lif qilinayotgan tavsiyalarning sam aradorlik tamoyilida
tav siy alar albatta tak lif qilinayotgan odamga yordam berishi shart.
T est natijalari asosida ta k lif qilinayotgan tavsiyalar befoyda
taso d ifiy holatlami keltirib chiqarmasligi kerak.
Psixodiagnostika b ilan sh u g ‘ullanuvchi odamlarga maxsus
m aiak av iy talablar q o ‘y ilad i. Asosiylari quyidagilardir:
nazariy tayyorgarlik;
psixodiagnostik m etodikalam i va ulami o ‘tkazish shart-
sharoitlarini mukammal bilishi;
biron-bir m etodikani amaliyotda q o ‘llay olishda zaruriy
tajrib ag a ega bo'lishi.
H ar qanday p sixodiagnostik metodika y o ‘q joydan paydo
b o 'lm ay d i, balki (tashxislash) o'rganilayotgan ob'ektning psixologik
n azariy asi asosida v u judga keladi va rivojlanadi. Masalan, inteliekt
testlari, intellektning h ay o tiy voqeliklarda namoyon b o ‘lishi,
aham iyati. tuzilishi va uning tabiati haqidagi ilmiy tasaw u rlarg a
asoslanadi. Shaxs testlari, shaxsning tuzilishi, shaxs xususi-
yatlarin in g taraqqiyoti v a tabiati, ilmiy ma'nosi haqidagi naza-
riy alarg a asoslanadi.
Psixodiagnostik m etodikalardan to ‘g ‘ri foydalana olish uchun
alb atta uning nazariy asoslarini bilish shart, aks holda psixodiagnost
tad q iq o t natijalarining an alizi, sharhlash va xulosalarda xatoliklarga
yoM q o ‘yishi mumkin.
Eksperimentator b iro n -b ir psixologik testni mukammal
o 'zlash tirib olmagan b o is a va hech b o lm ag an d a o ‘zida boshqa bir
o d am d a sinab k o 'rm ag an b o ‘lsa, uni q o lla sh g a haqli emas. Bundan
tash q ari, psixodiagnostik metodikalami q o ‘l!ashning shart-
sharoitlariga qat'iy amal q ilish shart. Ammo har qanday voqelikda
h am psixologik tashxis bilan kim shug‘ullanishidan qa'ti nazar -
m utaxassism i yoki qiziquvchim i, quyidagi ma'naviy-ahlokiy
m e'yorlarga rioya qilishi shart:
Shaxsni o*z x o h ish isiz psixologik tadqiqotga jalb qilish man
qilinadi, faqat ba'zi bir h o d isalar bundan mustasno, ya'ni sud tibbiyot
am aliyotlari agar qonun b ilan chegaralanmagan b o ‘lsa.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Psixologik testlar o ‘tk azish d an oldin sinaluvchi, tad q iq o t
jarayonida o 'z i anglamagan holda, o ‘z fikri va hissiyotlari haqida
m a'lum otlar berib turishi to ‘g ‘risid a ogohlantirib q o 'y ilish i kerak.
Har bir odam agar qonun b ilan chegaralanmagan b o ‘lsa, test
natijalarining qachon, kim to m o n id an va qanday m aqsadda
q o ‘llanilishi haqida bilishga haqlidirlar.
Psixologik test natijalari tad q iq o t o ‘tkazgan shaxs tom onidan
sinaluvchiga tushunarli boMgan sh ak ld a tayyorlab taqdim qilinadi.
V oyaga etmagan bolalar bilan o ‘tkazilgan test natijalarini
ularning ota-onalari yoki ulam in g o ‘rnini bosuvchi shaxslar bilishga
haqlidir.
Agar test shaxsning p six o lo g ik taraqqiyot darajasini aniqlash
maqsadida o ‘tkazilsa, u holda sinaluvchi nafaqat testning m aqsadini,
balki kim tomonidan nima aso sid a test natijalarining xulosasi
chiqarilishini bilishga haqlidir.
Amaliyotda psixologik testlarni qoMlashda asosiy jav o b g ariik
ulardan foydalanayotgan shaxslar, tashkilotlar va psixologlar
zimmasidadir.
2.2. Testlarning klassifikasiyasi
Psixologiyada test deb, o 4rgani!ayotgan xususiyatning
rivojlanganlik darajasini, m iqdoriy va sifat k o 'rsatk ich larin i bir-
biriga taqqoslash imkonini beruvchi standartlashtirilgan
psixodiagnostik metodikaga aytiladi. M etodikaning
standartlashtiriIishi tushunchasining m a’nosi shundan iboratki, u
voqea, hodisalardan boshlab sinaluvchiga beriladigan k o 4rsatm alar.
hisoblash usuli, olingan natijalarni sharhlash bilan tugaydigan, butun
jarayonning hammasi, ham m a vaqt va har jo y d a bir xil
qo'llan ilish ig a aytiladi.
Testlar yordamida olingan bahoiar, agar test to 4g ‘ri q o ‘llanilgan
bo‘lsa, test qachon, qaerda, qan d ay qilib va kim tom onidan
q o'llanilganidan qat'i nazar u lam i bir-biri bilan tenglashtirish,
taqqoslash deb yuritiladi. H ar xil psixodiagnostik m etodikalarda
www.ziyouz.com kutubxonasi
testlarn in g validlik, isho n ch lilik , aniqlik va bir xillik mezonlariga
ju d a qat'iy talablar q o 'y ilad i.
Testlarning k o ‘píab tu rlari mavjud va ularni qoTlanish
aso slarig a qarab bir necha g u ru h g a b o iis h mumkin: test predmetligi
b o 'y ich a (sifati b o Ly¡cha, y a'n i aynan sifatni testlar yordamida
b aholash); testlarda topshiriqlardan foydalanishning alohida
x u su siy ati; m ateriallar b o “y ich a sinaluvchiga talablar; ob’ekt
b o 'y ich a baholash. Predm etligi bo'yicha testlar intellektual shaxsiy
va shaxslararo testlarga b o ‘linadi. Testlarda topshiriqlardan
foydalanishning alohida x u su siy ati b o ‘yicha amaliy. obrazli va so ‘zli
testlar. Test m ateriallarining tavsifi bo‘yicha sinaluvchiga talablar,
b lan k ali va apparaturali testlarg a bo'linadi. Ob'ekt b o 4yicha baholash
— protsessual testlar, y u tuqqa erishish testi, holat va xususiyatlar testi.
Intellektual testlar shaxsning aqliy faoliyati rivojlanganlik
darajasi va ularni alohida bilish jarayonlarini (idrok, diqqat. xayol.
x o tira. nutq) baholashda q o iia n ila d i.
Shaxs testlari insonning barqaror individual xususiyatlari, xatti-
harakatlarini aniqlash, bunga: temperament, xarakter. motivatsiya,
em o tsiy a va qobiliyatlarni aniqlovchi testlar kiradi. Bundan tashqari,
shaxsni har tomonlama, sh ax s holatini kompleks baholash alohida
xususiyatining rivojlanganlik darajasini baholash testlari ham
m avjud. Bunga Kettell, MMP1 va boshqa testlar kiradi.
Xususiy testlar yordam ida, shaxsning alohida belgilari,
m o tiv lar, emotsiyalar, m asalan xarakter aktsentuatsiyasi, xavotirlik,
lokus nazorati, yutuqqa erishish motivi, tajovuzkorlik va boshqalar
aniqlanadi.
Shaxslararo testlar h ar xil ijtimoiy guruhlarda odamlarning
m unosabati sifatida ijtim oiy-psixologik o ‘z-o ‘zini attestatsiya qilish
testi.
Amaliy testlar o 'z ig a topshiriq va shakllarni qamrab oladi,
b unda sinaluvchi aniq p red m et materiallari ularni almashtiruvchi
m ateriallar bilan ko'rgazm ali-harakatli reja asosida amaliy ish
bajaradi.
Obrazli testlar o brazlar, surat, rasm, sxema va tasavvurlar bilan
m ashqlam i o 'zi ichiga oladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Verbal testlar so'zli topshiriqlardan iborat, ular tushunchalarni
aniqlash, xulosa chiqarish, h ar xil s o ‘zlarning ma'nosini an g lash va
taqqoslash hamda bu so 'zlar bilan har xil mantiqiy operatsiyalarni
bajarishni o*z ichiga oladi.
Testlarda q o ‘llaniladigan k o ‘pgina topshiriqlar kom pleks
xarakterga ega va bu testlarda amaliy, nazariy, obrazli va verbal
topshiriqlar mujassamlashgan. Bu odamning real hayotdagi k o 'p
vazifaJari kompleks xarakterga ega ekanligi bilan bog'liq d ir. Shuning
uchun ham, testlar, kishining real hayotdagi yutuqqa erishish
imkoniyati va xulqini aytib berish u chun o ‘tkazi!adi.
Blankali testlar - sinaluvchida test materiallari sifatida h ar xil
shakldagi blankalarda foydalaniladi, masalan, rasmlar, sxem alar,
jadvallar va savolnomalar.
Apparaturali testlar - bu sh u n d ay testlarki. unda test natijaJarini
qayta ishlash va ko‘rsatish u chun har xil turdagi ap p aratu ralar
q o ‘llaniladi, masalan, audio va videotexnika, elektron hisoblash
mashinalari.
Protsessual testlar yordamida qandaydir bir psixologik xulqiy
jarayon o ‘rganiladi va unga aniq m iqdoriy va sifatiy tahlil beriladi.
masalan, materiallarni esda olib qoJish jarayoniga. individlarm ng
guruhda shaxslararo hamkorlik jaray o n i tahlilini misol sifatid a
keltirish mumkin.
Yutuqqa erishish testlari kishining qandaydir bir faoliyatida.
bilish sohasining qandaydir bir turida yutug'ini baholashda
qoMlaniladi, masalan, tafak k u m in g mantiqiyligi, d iq q atn in g
barqarorligi, verbal tafakkuming rivojianganlik darajasi.
Holatlar va xususiyatlar testlari shaxs psixologik sifatlarining
barqarorligini diagnostika qilish bilan b o g 4liqdir. masalan, shaxs
xislatlari, temperament xususiyati, qobiliyatlari va boshqalar.
Proektiv testlar maxsus guruhga ajratiladi. Proektiv test
kishining u yoki bu psixologik sifatini to 4g*ridan-to'g‘ri em as, balki
bavosita baholaydi. Bunday baholash kishining k o ‘p m a'noli
ob'ektlarni qanday qabul qilishi va talqin qilishining analizi n atijasid a
olinadi. Bunga: surat syujetining noaniqligi, shaklsiz d o g 'lar,
tugallanmagan jum lalar va boshqalar kiradi. Bunday ob'ektlarni tahlil
www.ziyouz.com kutubxonasi
q ilish va baholashi k ish i ongsiz ravishda o 'z - o ‘zining
«proektsiyasini» k o 'rsatib berishi deb yuritiladi.
Bu guruh testlariga, R o rsh ax testi, Tematik Appertseptiv Test
( T A I ) v a boshqalar kiradi.
Proektiv testlar sinaluvchining yashirin va anglanilmagan
p six o lo g ik xususiyatlarini psixodiagnostika qilish zarurati
tu g ‘ilganda q o ‘Ilaniladi.
Psixodiagnostik eksperim ent metod sifatida kamdan-kam
voqelikda, asosan, kishining zaru r psixologik sifatini boshqa usullar
b ilan aniqlash va baholash im koniyati bo‘lmaganda q o ‘llaniladi.
Protsessual testlar, tadqiqotchini sinaluvchida kechayotgan
p six ik va xulqiy jaray o n larn in g xususiyatlari qiziqtirganda
q o 'llan ilad i, yutuqqa erish ish testlari esa kishining qobiliyati,
k o ‘nikm a va malakalarini bah o lash vazifasini o ‘taydi.
Intellekt testlaridan kishining intellektual taraqqiyotining
um um iy k o ‘rsatkichini aniqlash va miqdoriy baholash zarurati
tu g 'ilg a n d a foydalaniladi.
Psixodiagnostik m etodlar singari testlarga ham qat'iy talablar
q o 'y ilad i:
1. Testning ijtim oiy-m adaniy adaptatsiyasi.
Bu s o ‘zlar tuzilm asi, test topshiriqlari va test baholari hamda
sinalu v ch ig a berilayotgan test topshiriqlari ushbu jam iy at madaniyati
m illiy qadriyatlariga m os b o ‘lishi zarur degan m a’noni anglatadi.
M asalan , Evropada tuzilgan test boshqa bir m am lakatda birinchi
m arta q o ‘Uaniiayotgan b o ‘lsa va bu mamlakatda intellekt strukturasi
s o ‘z-m antiqiy bo‘lmasa, balki obrazli amaliy tafakkurli b o ‘lsa, test
alb atta ijtimoiy-madaniy moslashtirilgan boMishi shart. A gar test
m oslashtirilm agan holda, ya'ni qanday b o ls a shundayligicha
q o ‘llanilsa, u holda biz ju d a p ast natijalar olamiz va natijalar ushbu
m am lak atd a yashovchi kishilam ing tafakkuri taraqqiyotining
k o 'rsatk ich ig a mos kelm aydi. Ba'zan buning aksi, ya'ni ushbu
m am lakatda so ‘z-m antiq tafakkuri asosiy rolga ega b o ‘lsa-yu, test
topshiriqlari amaliy tafak k u rg a oid bo'lsa, u holda biz aqliy
tacaqqiyotning noadekvat k o ‘rsatkichiga ega b o klamiz.
2. Test topshiriqlarining sodda tuzilganligi va bir ma'noliligi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
U shbu talabga binoan, testning s o ’z va boshqa to p sh iriq larid a
ya'ni, s o ‘z, rasm lar kishilar tom onidan har xi] idrok qilinishi va
tushunilishi momentlari boMmasligi kerak.
3. Test topshiriqiarini bajarishda vaqtning chegaralanganligi.
Bunda psixologik test topshiriqiarini bajarishda v aq t 1,5-2
soatdan oshmasligi lozim, chunki kishi o ‘zining ish qobiliyatini
yuqori saviyada uzoq muddat ushlab turishi ju d a mushkuldir.
4. Ushbu test uchun m e'yorlarning mavjudligi.
Test me'yorlari deb. ushbu test reprezentativligining o fcrtacha
k o ‘rsatkichi tushuniladi. ya'ni k o ‘p odamlardan to ‘plab o lin g an
k o ‘rsatkichlarning o*rtacha k o 'rsatk ich i bilan individning k o ‘rsat-
kichi taqqoslanib, uning psixologik taraqqiyoti baholanadi. Test
me'yorlari asosan, sinaluvchilarning yoshi. jinsini aniq bilgan holda.
katta tanlama guruhidan olingan test natijalarining 0 ‘rtacha bah o si va
keyinchalik ularning yoshi, jin si va bir qancha relevant
ko‘rsatkichlarini differentsiyalash bilan aniqlanadi.
Test me'yorlari - bu kishilar taraqqiyotining o 'r ta c h a
ko'rsatkichi. Har qanday me'yor, o ‘lchov ham vaqti bilan o 'z g a rib
turadi. chunki ishlar davomida kishilarning ham psixologik
taraqqiyotida o ‘zgarishlar boMadi, masalan, XX asrning birinchi
choragida kishilarning intellektual taraqqiyotiga q o ‘yilgan m e’yorlar.
shu asrning oxirgi choragida q o 'y ilg a n me’yorlarga to*g‘ri kelm aydi
chunki ushbu yillar mobaynida kishilarning aqliy taraq q iy o t
k o ‘rsatkichiari ancha yuqorilagan.
Bundan tashqari, empirik qo id alar mavjud bo‘lib, unga k o ’ra
kamida har besh yilda test m e'yorlari qayta ko‘rib chiqilishi shart.
asosan bu intellektual testlarga talluqlidir.
Test me'yorlariga q o ‘yilgan talablardan tashqari, test
o 'tk azish n i, natijalarni qayta ishlash va tahlil qilishning q a t’iy
qoidalari mavjud. Bularquyidagilardir:
U yoki bu testni qo‘llash uchun psixolog test bilan tanishib
chiqib, o ‘zida boshqa bir kishida sinab ko‘rishi kerak. Bu testni
o ‘tkazish bilan bogMiq bo'lgan xatoliklarning oldini olish im konini
beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sinaluvchi test topshiriqlarini bajarishidan oldin va
k o 'rsatm alam i yaxshi tu sh u n ib olishi uchun oldindan tayyorgarlik
ko*rib qo'yish.
Test o ‘tkazish vaqtida, sinaluvchilar mustaqil ishlashi, bir-
b irig a xalaqit bermasligini va ta'sir o ‘tkazmasligini nazorat qilib
tu rish , chunki bu test natijalarini o'zgartirib yuborishi mumkin.
H ar bir test natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish uchun
aso slan g an va aniq ishlangan matematik-statistik usuliami oldindan
tay y o rlab q o ‘yish.
Biz test turlari va uning me'yorlariga q o 4yilgan talablarni
o 'r g a n ib chiqdik, endi test me'yorlarining reprezentativligi, validligi,
ishonchliligiga to ‘xtalib o 4tsak.
Test tuzilishining asosiy statistik printsiplari 1980-yillarda
V.S.A vanesov, A .A nastazi, V.K.Gayda, V.P.Zaxarovlarning adabi-
y o tlarid a toMiq yoritib o ‘tilgan. Ammo k o 4rsatib o ‘ti!gan
adab iy o tlard a psixom etrik testlam ing asosiy muammosi, test
m e’yorlari toHiq yoritib berilm agan. Bu birinchi navbatda amerikalik
testo lo g A.Anastazining ish larig a taalluqlidir. Anastazining yaratgan
q o 'llan m asi, g 4arb testologlari tomonidan ikkita asosiy printsipi
zaru riy tanqidiy m uhokam alarga ega bo'lm aydi, bular diagnostik
m e’yoriy sifat tarzida statistik me'yorlaming q o 'llan ilish muammolari
va normal modellarga ham m a em pirik ma’lumotlarning taqsimlanishi
h aq id ag i ma’lumotlar m uam m osi.
Endi biz differentsial asosiy tushunchalar tizimi tuzilishining
q isq ach a kontekstini analiz q ilib o ‘tamiz:
1. Test shkalalarining statistik tabiati. Psixodiagnostikada tipik
o 'lc h o v testi - bu qisqa topshiriqlam ing punktlarning ketma-ketligi,
sinaluvchi tomonidan to p sh iriq lar bajarilishi natijasida ularning bir
xil miqdoriy tahlil qilinishi demakdir. Masalan, alohida
top sh iriq lard an tuzilgan intellektual testlam ing interpretatsiya
qilinishi: «echimi to ‘g ‘ri», «echim i noto*g4ri», «javob y o 4q» (vaqt
etishm asligi sababli topshiriqni o'tkazib yuborilishi), shaxsiy
sav o ln o m alam in g tahlil qilinishi: sinaluvchi tomonidan ta'ktdlanishi
lo zim b o 'lg an jav o b lar berilishi: «tasdiqlashi», «inkor qilinishi»
(«rozi emasman», «yo‘q»).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Umumiy ballar kalit orqali h iso b lab chiqiladi, kalit h a r bir
punkt b o ‘yicha sonlar bilan ifodalanadi. Masalan, to p sh iriq n in g
to 'g ‘ri echim iga - «+1». noto*g‘ri o 'tk az ib yuborilganiga — «0».
Bunda ballar to ‘g ‘ri javoblaming m iqdorini k o ‘rsatib beradi.
2. Psixometrikada o‘lchov m uam m olari va test punk tlarin in g
xususiyatlari.
O ’lchov k o 4rsatkichi «etalon» hisoblanadi. Etalon b u -
o'lchanayotgan xususiyatga berilgan kattalikni bir maromda saq lab
turuvchi fizik ob'ektdir, differentsial psixom etrikada bunday fizik
etalonlar mavjud emas. Psixometrikada etalon rolini testlarning o kzi
bajaradi, buni shunday tushunish kerak k i, topshiriqning m urakkabligi
kishi qobiliyatiga to ‘g ‘ri proportsional kattalik deb qarash m um kin.
Ya’ni, topshiriq qancha m urakkab boMsa. uning echimini to p ish
uchun kishi qobiliyatining darajasi shuncha yuqori boMishi k erak.
Test punktlarining kuchi va murakkabligini test o ‘tk azish
yordamidagina aniqlash mumkin. M urakkablikni aniqlash «fo izli
o ‘lchov» bilan belgilanadi, test topshiriqlariga « to 'g 'ri» jav o b b erg an
sinaluvchilar foiz bilan aniqlanadi, ya'ni «foiz» qancha kichik b o klsa.
murakkablik shuncha yuqori b o ‘ladi.
Test punktlarining xususiyatini test ballarining taqsim lanishi
k o ‘rsatib beradi. Agar test ballarining taqsimlanishi egriligi o ‘ng
tomonli assim etriyaga ega bo‘lsa, unda test murakkab to p sh iriq lard an
tuzilgan, agar egrilik chap tomonli assim metriyaga ega boMsa, u
holda test topshiriqlari sodda tu zilg an hisoblanadi va q u y id ag i
ko‘rinishga ega:
www.ziyouz.com kutubxonasi
2.3. M e to d ik a la r g a q o ‘y ilad ig an ta la b la r
Pedagogik-psixologik eksperiment, tadqiqotning ishonchli
vositasi boMishi hamda natijalarning haqqoniyligiga ishonch hosil
q ilish uchun va ushbu n atijalar asosida to ‘g vri xulosa chiqarish uchun
tadqiqotda qoMlanilgan psixodiagnostik metodika ilmiy asoslangan
b o 'lish i kerak, bunda m eto d lar quyidagi talablarga javob berishi
lozim: validlik, ishonchlilik, bir sifatlilik va aniqlik. Endi har bir
talabni alohida k o ‘rib chiqam iz.
« V alid lik » atam asi Evropa tillaridan olingan b o 'lib u quyidagi
ma'noni anglatadi: «toMaqonli», «yaroqli», «mos». Psix o d iag n o stik
m eto d ik a n in g v alid lik sifatidagi tavsifi uning aynan o ‘rganilayotgan
psixologik xususiyatga moMjallanganligi va ushbu psixologik
xususiyatni baholashga m osligi hamda yaroqliligini k o ’rsatib beradi.
M eto d ik an in g v a lid lik tavsifi ushbu metodika orqali
haqiqatdan ham p sixologik sifatni o ‘lchash mumkin, degan
xulosadan tashqari uni q o ‘llash mumkin b o ‘lgan sohani va uning
sharoitlari haqidagi m a'lum otlam i h a m o ‘ziga qam rab oladi.
Psixodiagnostik m etodikaning validligi haqida mulohaza qilar
ekanm iz, validlikning b ir necha turi borligini va ularning har birini
alo h id a ko‘rib chiqish ham da baholash zarurligini qayd etamiz.
V alidlik - nazariy, amaliy, empirik, ichki va tashqi boMishi mumkin.
N azariy v alid lik — q o 4llanilgan metodika yordamida olingan
k o ’rsatkichlarni, boshqa m etodik vositalardan olingan ko‘rsatkichlar
bilan ya'ni kokrsatkichlar orasida nazariy asoslangan bogMiqlik
borligini va tadqiqot qilinayotgan sifat ko‘rsatkichlari mosligi bilan
aniqlanadi.
Nazariy validlik bitta nazariyaga tayangan holda, aynan bir
xususiyatga tegishli har xil metodikalardan foydalanish natijasida
o lin g an k o ‘rsatkichlarni korrelyatsiyasi bilan tekshiriladi.
Empirik validlik - sinaluvchining reaktsiyasi va xatti-harakatini
ku zatish orqali, uning haqqoniy xulqidagi diagnostik ko’rsat-
k ichlarning bir-biriga m osligi bilan tekshiriladi. A gar sinaluvchining
xarakterini qoMlanilgan m etodika yordamida baholasak, ushbu
odam n in g hayotdagi x arak ter ko’rinishining qoMlanilgan metodiwww.ziyouz.com kutubxonasi
kadan oiingan k o ‘rsatkichlar b ilan b ir xilligini aniqlasak, u holda
metodikani empirik va amaliy validli deb hisoblasak b o ‘ladi.
Em pirik validlik mezonlari b o ‘yicha m etodika odam larning
amaliy faoliyat natijalari h am d a haqqoniy hayotiy huquqlarining
k o ‘rsatkichlarini taqqoslash b ilan tekshiriladi.
Ichki validlik - m etodikadagi topshiriqlar, subtestlar,
mulohazalarning umumiy m aqsadga m osligini anglatadi.
Metodikadagi subtestlar, to p sh iriq lar va undagi sav o llar qistnan
butunlay biz o'rganayotgan xu su siy atn i o ‘lchay olm asa, u holda
ushbu m etodika ichki validli em as yoki ichki validlik etarli darajada
emas, deb hisoblanadi.
Tashqi vaiidlik ham xuddt em p irik validlikka o ‘xshash, undan
farqli tomoni shundaki. sinaluvchining xulqiga taalluqli asosiy tashqi
ko‘rinishlam ing k o ‘rsatkichlari b ilan metodikadagi k o ‘rsatkich-
larning o ‘zaro bog‘liqligiga e’tib o r qaratiladi.
M etodikani tuzish jarayonida darhol uning validligini baholash
ju d a murakkabdir. Odatda m etodikaning validligini tek sh irish va
aniqlashda metodika uzoq m u d d at qo 'llan ilg an d an s o ‘ng u haqida
xulosa chiqarish mumkin, ch u n k i yuqorida k o ‘rsatib o ‘tilgan
validlikning to ‘rt turi ham tekshirilishi zarurdir.
V alidlikning turlaridan tashqari uning m ezonlarini bilish
ahamiyatga molikdir:
A) Xulqiy ko‘rsatkichlar — sinaluvchining h ar xil hayotiy
voqeliklardagi reaktsiya va xatti-harakatlari;
B) Sinaluvchining faoliyatidagi yutuqlari: o kquv, ish, ijodiv va
hokazolar;
V) H ar xil nazorat sinov v a topshiriqlam ing bajarilganligi
haqida ma'lumotlar;
G) Boshqa metodikalar y o rdam ida oiingan m a'lu m o tlar —
validlik tekshirilayotgan m etodikaning boshqa m etodika bilan
bog‘liqligining etarli darajadaiigi.
M etodikaning ishonchliligi — m etodika yordam ida barqaror,
qat’iy k o ‘rsatkichlami olish imkoniyatlari bilan tavsiflanadi.
Psixologik test natijalarini nazo rat qilish m urakkab om illarga
bog‘liq va bu quyidagilardir:
www.ziyouz.com kutubxonasi
asbob-uskunalarning o ‘Ichov sifati;
psixologik testlarning doimiy relevant tavsifi;
sinaluvchining ko'rsaimalarni to‘g ‘ri tushunishi;
sinaluvchining xulqi, xatti-harakati;
sinaluvchining dolzarb psixologik holati.
Psixodiagnostik tad q iq o t jarayonida ushbu omillarning
o 'zg arish i o ‘lchovning ish o n ch lilik darajasini pasaytiradi, chunki bu
o m illarn in g doimiyligini saq lab turishning imkoni y o ‘q, shuning
u chun ham psixodiagnost m etodikaning yuqori darajada ishonch-
liligiga amin bo‘lishi ju d a qiyin. Ushbu omillarning asosiylaridan
biri metodikaning o 'z in in g ishonchliligidir, chunki qolgan
om illarn in g oJingan natijalar doimiyligiga ta'siri ancha kamdir.
Psixodiagnostik m etodikalarning ishonchüligini ikki xil usul
b ilan tekshirib chiqish mumkin:
U shbu m etodika yo rd am id a har xil odamlarda olingan
natijalarni taqqoslash.
A ynan bir xil sharoitda metodikani q o ‘llash va undan olingan
natijalarni taqqoslash.
M etodikaning aniqligi - psixodiagnostik tadqiqot paytida biror-
bir xususiyatni baholashda o zg in a o ;zgartirishga ham jav o b qaytarish
q o b iliy atid a namoyon b o ‘ladi. Metodikaning aniqligini texnik
o ’lchov asbob-uskunalarining aniqligi bilan izohlash mumkin.
M asalan: santimetrga b o lin g a n metrdan kokra miJlimetrga bo‘lingan
c h iz g 'ic h bilan aniqroq o ‘lch ash mumkin.
Psixodiagnostik m etodika qanchalik aniq bo‘lsa, o ‘lchovning
sifati shuncha yuqori b o ‘ladi. Ammo amaliy psixodiagnostikada
ham m a vaqt ham o 'lch o v n in g aniqligi, baholashning yuqori darajasi
talab qilinmaydi. Masalan, butun tadqiqotda tanlama sinaluvchilarni
ik k ig a b o 'lish kerak bo‘lsa, u holda qoMlanilayotgan m etodika aynan
sh unga mos holda bo*linishi kerak, undan k o 'p g a ham, kamga ham
em as. A gar sinaluvchilar besh ta guruhga bo‘linishi shart bo‘lsa, u
holda beshta oMchov shkalasi bor metodikani q o ‘llash maqsadga
m uvofiq bo’ladi va u lar besh ta punktdan iborat boMishi kerak,
m asalan «ha», « y o 'q d an k o ‘ra ha», «yo ha, yo y o ‘q», « y o ‘q hadan
www.ziyouz.com kutubxonasi
k o ‘ra». « y o 'q » shaklida. M etodikanig bir sifatliligi ushbu metodika
yordamida olingan natijalar qay darajada, aynan b ir xususiyatga
taalluqli o'zgarishni oMchashi bilan tavsiflanadi. A gar o ‘rgani-
layotgan xususiyatlardan olingan ko 'rsatk ich lar, ushbu metodika
bilan b o g ‘liq bo'lm agan b o shqa bir xususiyat ko'rsatkichlarini
namoyon qilsa, u holda ushbu m etodika bir sifatlilik mezoniga mos
bo'lm aydi. Masalan, tadqiqotchini shaxsning x ulq motivlarini
baholash qiziqtirsa, u sinaluvchining xulq m o tiv larig a taalluqli
to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri savollar berishi mumkin, u ho ld a olingan javoblat
bir xillik mezoniga mos tu sh ish i kamdan-kam h o llard a ro*y berishi
mumkin. chunki sinaluvchi o 4z xulq motivlarini anglag an holda
eksperimentatorga xulq m otivlarining ijobiy to m onlarini ko'rsatishga
harakat qiladi.
0 ‘quvchi, talabaning faq at bilimlami o ‘zlash tirish in i baholash
ham bir sifatlilik mezonini to 'liq qanoatlantira olm aydi, chunki
bilimni o'zlashtirishga ham isha ham ob'ektiv b ah o q o ’yilmaydi,
bunda o'quvchining bilim laridan tashqari, uning o ’qituvchi bilan
munosabati va o ‘quvchining xulqi ko'rinishi ham n am o y o n b o ‘ladi.
Psixodiagnostikada b iro r-b ir metodikani q o ‘llashdan oldin
tadqiqotchi ushbu metodikani validligi, ishonchliligi, aniqligi va bir
sifatlilik talablariga javob bera olishiga to*liq ishonch hosil qilishi
shart. Aytib o 'tilg an m ezonlardan asosiylari: validlik va
ishonchlilikdir, agar o ic h o v uskunalari bu ikkala m ezonga mos
kelm asa, u holda psixodiagnostikada bu vositalarni q o ‘llash umuman
mumkin emas. Mabodo m etodikaning aniqligi v a b ir sifatliligi to'liq
b o ‘lmasa ham uni aniq sh artlar asosida q o ‘llash m umkin. Ammo
quyidagilami unutmaslik zarur:
noaniq metodika, o ‘tkazilayotgan eksperiment natijalari biror-
bir xususiyatdagi kichik o lzgarishlam i aniqlash imkonini bermaydi;
metodika bir sifatliligining to 'liq emasligi, ham ish a ham aynan
baholanayotgan xususiyatdagi o 'zg arish lar darajasi bilan olingan
k o ‘rsatkichlarni taqqoslash im konini bermaydi.
Psixodiagnostik natijalarga q o llan ilg an m eto d ik ad an tashqari
voqea hamda hodisalar ham ta'sir qiladi, y a'n i berilgan
k o'rsatm alarni sinaluvchining to'g*ri tushunmasligi va test vaqtida
www.ziyouz.com kutubxonasi
sinovchining xulqi va shaxs xususiyatlari o ‘z ta'sirini ko'rsatishi
mumkin. A g ar voqelikni sinaluvchi imtihon sifatida qabul qilsa,
o ‘zini shu voqelikka mos tarzd a tutadi. Yuqori xavotirli odarnni
ham isha v a ham m a payt yuqori «xavotirlik» holati qamrab oladi, har
qanday hodisani x av f sifatida qabul qiladi. Kichik darajali xavotirli
odam b u n in g aksidir, ya'ni o 'zin i erkin tutadi.
Sinaluvchilam ing xulqi, xatti-harakati va ularning k o ‘rsatgan
natijalari k o ‘rsatmalarni qanday tushunishi bilan b o g iiq d ir. Shuning
uchun ham psixologik tashxisda k o 4rsatmalarning aniq tuzilishi va
ularning tez anglab olinishiga qat'iy talablar qo‘yiladi:
k o 'r sa tm a sodda va tushunarli b o iish i;
bir xil ma'nodagi so‘z va talaffuzlam i o ‘ziga qamrab oimasligi;
k o ‘rsatm aning iloji boricha yozma shaklda b o iis h i (k o ‘rsatma
berayotgan shaxs, k o ‘rsatmani h ar xil paralingvistik tarkibiy qismlar
orqali ifodalashi mumkin: m im ika, talaffuz, temp, pauza va xatti-
harakatlar).
Ba'zan tadqiqot natijalariga sinovchining xulqi va xatti-harakati
ham ta’sir qilishi mumkin. M asalan, eksperimentator haqida sinaluv-
chining fik ri ijobiy b o is a , uning xatti-harakatida, munosabatida
imkoni b o rich a sinovchiga yaxshi natija berishga harakat qiladi.
Buning ak si bo‘lsa5 eksperimentatorga nisbatan sinaluvchida
antipatiya b o ‘ladi.
A so siy k o ‘rsatma: eksperim entator bosiq, muvozanatli, xatti-
harakati sinaluvchilarga nisbatan yaxshi va d o ^to n a b o iis h i kerak