Мушаклар физиологияси. Харакат-таянчтизимининг касалликлари учун даволавчи жисмоний тарбия

Мушаклар физиологияси. Харакат-таянчтизимининг касалликлари
учун даволавчи жисмоний тарбия.
Мушаклар физиологияси. Скелет мушакларининг асосий таркибий ва
функтционал бирлиги мушак толасидир. Бу узунлиги бир неча сантиметр,
диаметри 100 микрон бўлган жуда катта чўзилган кўп қиррали
шаклланишдир. Мушак толасининг ҳажми ҳужайранинг ўртача ҳажмидан ўн
минглаб минг баравар катта. . Микроскоп остида мушак толасининг бўйлама
қисмида кўндаланг кесма кўринади, бу унинг ички тузилмалари даврий
равишда (ҳар 2-2,5 микрон) такрорланиб турилиши билан изоҳланади. Ушбу
улкан штрихли толалар нафақат скелет мушакларининг, балки юрак ва баъзи
ички органларнинг мушак тўқимасини ҳам ташкил қилади. Бундан ташқари,
165
кўп ҳужайрали мушак толаларига туташган кичик ҳужайралар - йўлдошлар
мавжуд. Муайян шароитларда, бу ҳужайралар тезда кўп марта бўлиниб,
жароҳатлардан сўнг тўқима ривожланишида ва мушак толасини тиклаш
жараѐнларида иштирок этадилар. Скелет мушакларини ташкил этувчи мушак
толалари кўп жиҳатдан бир-биридан фарқ қилади. Кўпинча, улар асосий
контрактил протеин миозинининг хусусиятларига қараб икки турга
бўлинади. I тоифадаги толалар таркибида "секин" миозин мавжуд.
Митохондрия ва миоглобиннинг юқори миқдори (мушак толалари
таркибидаги гемоглобиннинг аналоги) нисбатан нисбатан ингичка толалар,
шунинг учун улар қизил рангга эга ва улар ҳам "қизил" деб номланади.
Ушбу толалар энг тежамкор, аммо кислород этказиб беришга боғлиқ бўлган
аероб энергияга эга. Ушбу толалар бироз чарчаган ва мушакларнинг
чидамлилигини таъминлайди. 2 тоифа толалар таркибида "тез" миѐзин
мавжуд. Улар 1тоифали толаларга қараганда тахминан 2 баравар
қалинроқдир. Ушбу тур II А ва IIБ кичик типларга бўлинади. IIБ типидаги
толалар цитоплазмда жуда кўп миқдордаги АТФ ва креатин фосфатидан
иборат, аммо озгина митохондриялар ва миѐглобин, шунинг учун улар "оқ"
деб номланади. Уларнинг энергияси асосан анаеробик гликолитик
жараѐнларга асосланган ва озроқ кислород этказиб беришга боғлиқ. Бироқ,
бу толалар юкланганда тезда чарчайди. Улар энг муҳим сифат - кучни
аниқлайдилар.
Қўзғалиш бирлиги. Бир хил турдаги мушак толалари гуруҳига (одатда бир
неча ўнлаб) орқа мияда жойлашган битта нейрон томонидан назорат
маълумотлари берилади. Двигател функтсияларини бошқарадиган бундай
асаб ҳужайраси моторли нейрон деб аталади ва унга бўйсунадиган мушак
толалари билан биргаликда у мотор блокини ҳосил қилади. Бу скелет
мушакларининг морфофунксионал тузилишининг элементар бирлиги.
"Секин" деб таснифланган 1 тоифадаги толалар "секин" моторли нейронлар
томонидан қўзғалади, 2 турдаги - "тез". Ҳар бир восита бир хил турдаги
166
барча толаларни ўз ичига олади.
Мушак тизими (олдинги кўриниш).
167
Мушак тизими (орқа кўриниш).
168
Мушакларнинг катта қисми турли хил нисбатда 1 ва 2 турдаги
толалардан ташкил топган.Толалар нисбати анча барқарор ва ирсий омиллар
билан белгиланади. Масалан, инсоннинг муайян спортдаги ѐки бошқа
фаолиятдаги ютуқлари, бу ерда мушакларнинг қобилиятлари аниқланади, бу
муносабатларга боғлиқ.
Мушакларнинг қисқариши ва механизми, бир-бирига нисбатан актин
ва миозин ўзаро ҳаракатига ("сирпаниш") асосланган. Мушакларни
қисқартириш учун сизга энергия манбаи (АТФ) ва миѐфибриллалар ҳудудида
кальтций ионлари контсентратсиясининг кўпайиши керак. Бундай шароитда
актин ва миозин филаментлари бирлашади ва мушаклар қисқаради. Енгиллик
билан калтсий ионларининг контсентратсияси пасаяди, филаментлар
орасидаги масофа ошади ва мушаклар чўзилиб кетади.
Чарчоқ, метаболик бузилишлар ѐки трофикани ѐмонлашиши билан
АТФ захиралари камаяди, калтций ионлари контцентратсиясининг ўзгариши
секинлашади, бу иш қобилиятининг пасайишига, касалликлар ва
жароҳатларга олиб келади. Дастлабки босқичларда спортчи ва мураббий бу
ўзгаришлар эътиборга олимайди, аммо бу хусусиятлар динамикасида,
айниқса дам олиш қобилиятининг ѐмонлашувида қайд этилиши мумкин - бу
ишнинг пасайишининг рта ва энг муҳим белгисидир.
Харакат-таянч тизимининг турли хил касалликлари ва
шикастланишлари учун жисмоний машқларнинг даволовчи таъсир
механизми уларнинг регенератив ва тикланиш жараѐнларига ижобий
таъсири, организмга умум қуватлантирувчи ва тонусини оширувчи таъсир
кўрсатиши, беморни меҳнат шароитларига босқичма-босқич тайѐрлаш ва
мослаштириш имконияти, шунингдек, жиддий қайта тикланмайлиган
касалликларида компенсатцион мосламаларни ишлаб чиқиш билан
белгиланади. Жисмоний машқлар ҳаракат функтсиясини тўғридан-тўғри
тиклашга ѐрдам беради, мушак атрофияси ривожланишига қарши туради,
бириктирувчи тўқима таркибидаги пролифератив ўзгаришлар, бутун
периартикуляр аппаратларнинг эгилувчанлигини камайтиради .
169
Харакат-таянч тизимининг касалликлари ва шикастланишлари учун
ДЖТ тамойиллари
1. Реабилитатсия даволашидан фойдаланишнинг муҳим хусусияти
шундаки, уни "парваришлаш" тартибида эмас, балки даволаш жараѐнида
қўллаш ҳисобланади.
2. Ҳаракатнинг ўз вақтида (эрта) бошланиши принтципи, айниқса,
интраартикуляр ѐриқлар пайтида қатъий риоя қилиниши керак.
3. Жароҳатдан кейин функтсияларни тиклашда муҳим нуқта бу
мушакларнинг релаксацияси.
4. Даволавчи жисмоний тарбия машқлари методологиясини тузишда
болалар ва қарияларнинг физиологик хусусиятларини ва турли ѐшдаги
регенератив жараѐнларнинг боришини ҳисобга олиш шарт.
5. Жароҳатлардан сўнг мушак-скелет тизимининг функтционал ҳолати
фаол жисмоний машқлар билан жавоб беради, чунки уларнинг маҳаллий қон
айланишига, мушаклар ва асаб тизимига фойдали таъсири.
6. Даволовчи гимнастика муолажаси давомида, ҳар бир алоҳида
ҳолатда, беморнинг танасига умумий кучайтирувчи ва махсус машқлар
бажарадиган машқлар жойи ва ўзига хос оғирлигини аниқлаш керак.
Жисмоний машқлар ва массажнинг мушак-скелет тизимига таъсири
Жисмоний машқлар мушак-скелет тизимига кучли таъсир қилади.
Жисмоний машқлар биринчи навбатда мушакларнинг қисқаришини
фаоллаштиради ва шу муносабат билан мушаклардаги артериал қон
айланишининг кучайишига олиб келади. Метаболизмнинг ошишига
асосланиб, мушакларнинг қисқариши кимѐси яхшиланади. Жисмоний
машқлар туфайли мушаклардаги ферментатив ва оксидловчи жараѐнлар
яхшиланади ва уларнинг таъсири остида АТФ, фосфоген ва гликогеннинг
парчаланиши мушакларнинг энергия потентсиалини тезлаштиради.
Доимий ва дозаланган жисмоний машқлар таъсири остида мушак
кучайиб, аста-секин вақтинча йўқолган функтсияга эга бўлади.
Бўғим касалликлари учун ДЖТ вазифалари қуйидагилардан иборат:
170
- шикастланган бўғимларга ва боғловчи аппаратларга уларнинг
ҳаракатчанлигини ривожлантириш ва кейинчалик дисфунктсияни олдини
олиш учун таъсир қилиш;
- таъсирланган бўғинларни ўлчанадиган юкга мослаштириш орқали
оғриқни камайтириш;
- мушак тизимини кучайтириш, бўғинлар ва периартикуляр
тўқималарда қон айланишини яхшилаш, трофизмни рағбатлантириш;
- Баданнинг умумий оҳангини, жисмоний тайѐргарлигини ва беморнинг
умумий иш қобилиятини ошириш.
Ревматологияда ДЖТ шакллари қўлланилади:
тиббий гимнастика, тренажѐрлар бўйича машғулотлар,
гидрокинесотерапия, эрталабки гигиеник гимнастика, дозажли юриш.
Касалликнинг дастлабки босқичларида функтционал ва морфологик
касалликларнинг жиддийлиги аҳамиятсиз бўлса-да, тиббий гимнастика билан
бир қаторда жисмоний машқлар билан даволаш мажмуаси спорт машқлари,
ўйинлар ва саломатлик йўлларини ўз ичига олади.
Жисмоний машқлар терапияси учун тавсия этилган дорилар: юқори ва
пастки экстремиталарнинг катта мушак гуруҳлари учун умумий ривожланиш
машқлари ва бўғинларни ўраб турган мушаклар учун махсус; нафас
машқлари - статик ва динамик; тўлиқ амплитуда бўлган барча
шикастланмаган бўғинлар учун фаол машқлар; Юқори ва пастки
экстремиталарнинг мушаклари учун изометрик машқлар, қобиқ ва қобиқ
билан машқлар, шунингдек бўғинларни ривожлантириш ва маълум мушак
гуруҳларини кучайтириш учун махсус тренажѐрлар.
Мушаклар-скелет тизимининг шикастланиши билан қуйидаги даврлар
ажратилади.
- иммобилизатсия даври
- Сафарбарликдан кейинги давр
- Қайта тикланадиган
Иммобилизатсия даври - суяк синиши содир бўлган вақт -
171
жароҳатлардан сўнг ўртача 60-90 кун.
Жисмоний ДЖТ умумий мақсадлари:
а) беморнинг ҳаѐтийлигини ошириш;
б) CВС ва нафас олиш органлари фаолиятини яхшилаш;
в) мумкин бўлган асоратларнинг олдини олиш;
д) барча тана тизимларини жисмоний фаолликни оширишга
мослаштириш
Жисмоний ДЖТ алоҳида вазифалари:
1. тиклаш (жарроҳлик) соҳасида қон ва лимфа қон айланишининг
кўпайиши, регенератив жараѐнларни рағбатлантириш учун;
2. мушакларнинг гипотрофияси ва бўғимларнинг қаттиқлигини олдини
олиш.
Жисмоний ДЖТ усуллари ва шакллари.
1. нафас олиш машқлари (табиатда статик ва динамик);
2. бадан учун машқлар: энгил ярим бурилиш, кўтариш (қўлларни
ушлаб туриш, масалан, Болқон рамкаси ва бошқалар), эгилиш, ѐн томонга
эгилиш;
3. Трофизм ва қўшма ҳаракатчанликни яхшилашга ѐрдам берадиган
соғлом (носимметрик) оѐқ-қўллар учун машқлар, тўшак текислигида юришни
тақлид қилиш ва ҳк.;
4. Шикастланган оѐқ учун машқлар
а)идеомотор ҳаракатлар;
б) мушакларнинг изометрик зўриқиши;
в) шикастланган оѐқ-қўлларни олиб келишга ҳаракат қилганда
дозаланган қаршилик (жисмоний терапевт қўлида);
д) оѐқ-қўлларни статик ушлаб туриш (5-7 с);
е) қон айланишини кучайтиришга, зарарланиш зонасида репаратив
жараѐнларни рағбатлантиришга, қўшма қотиб қолишнинг олдини олишга
қаратилган ҳаракатсиз ҳаракатчан оѐқнинг эркин бўғинларидаги фаол
ҳаракатлар.
172
Сафардан кейинги давр гипс қуйиш ѐки доимий тортиш олиб
ташланганидан кейин бошланади.
Жисмоний ДЖТ алоҳида вазифалари:
• шикастланган оѐқ-қўл функтсиясини тиклаш;
• шикастланиш (оператсия) соҳасидаги трофик жараѐнларни
нормаллаштириш;
• оѐқ-қўл бўғимларида ҳаракатланиш доирасининг ортиши;
• элкама-камар, юқори ва пастки экстремиталарнинг мушакларини
кучайтириш.
Қайта тиклаш даври
Жисмоний ДЖТ асосий вазифаси шикастланган экстремитанинг
бузилган функтсиясини, беморнинг иш қобилиятини тиклашдир.
Жисмоний машқлар терапияси воситалари. Умумий жисмоний фаоллик
ЛҲ протседурасининг давомийлиги ва зичлиги, машқлар сони ва уларнинг
такрорийлиги ва ҳар хил бошланғич позитсиялари туфайли ортади. Умумий
ривожланиш машқлари махсус тренажѐрлар, гимнастика девори, гимнастика
буюмлари, юриш (агар пастки экстремиталар шикастланган бўлса) турли
баландликдаги ва баландликдаги нарсаларни енгиб ўтиш, трамболин бўйича
машқлар, турли ўлчамдаги тўплар, қаршилик ва оғирликдаги машқлар,
даволаш ҳовузида ва ҳоказо