Musiqa tinglash va idrok etishda bolalar namoyon qilgan ko‘nikma, malaka va bilimlar Reja

Musiqa tinglash va idrok etishda bolalar namoyon qilgan ko‘nikma, malaka va bilimlar
Reja:

• 
  Musiqiy-ritmik harakatlar.
  
• 
  Bolalar musiqasi asbobida chalish.
  
• 
  Musiqa faoliyatlarining turlari va shakllari.
  

Insonning ovoz xosila tizilmasi o‘ziga xos murakkab musiqa asbobi bo‘lib o‘zining rang-barang tembr boyligi nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga yegaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bog‘lamlari rezator va har xil ushalardan iborat.

• 
  Insonning ovoz xosila tizilmasi o‘ziga xos murakkab musiqa asbobi bo‘lib o‘zining rang-barang tembr boyligi nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga yegaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bog‘la mlari rezator va har xil ushalardan iborat.
  

Rezanatorlar ikki hil bo‘ladi: Yuqori va pastki. Yuqori –bosh rezanatorga ovoz pardalarining tepasiga joylashgan xiqildoq.,burun va og‘iz bo‘shliqlari kiradi. Pastki kukrak rezanatoriga kukrak rezanatoriga kukrak qafasi troxeyale bronxlar kiradi. Rezanatolar tovush xosil qilish paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar. Diapozoni yuqori registr tovushlar, bosh rezanotor, pastki registr tovushlari –ko‘krak rezanotor deyiladi. O‘rta registr tovushlarini kuylaganda aralash bosh va kukrak registrlaridan foydalaniladi. Rezanatorlar ikki hil bo‘ladi: Yuqori va pastki. Yuqori –bosh rezanatorga ovoz pardalarining tepasiga joylashgan xiqildoq.,burun va og‘iz bo‘shliqlari kiradi. Pastki kukrak rezanatoriga kukrak rezanatoriga kukrak qafasi troxeyale bronxlar kiradi. Rezanatolar tovush xosil qilish paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar. Diapozoni yuqori registr tovushlar, bosh rezanotor, pastki registr tovushlari –ko‘krak rezanotor deyiladi. O‘rta registr tovushlarini kuylaganda aralash bosh va kukrak registrlaridan foydalaniladi.

Artikuliyatsiya-lotincha “artikul” –bo‘linish degan ma’noni bildiradi. Talaffuz aniq yoki noaniq bo‘linish artikulyatsiya xosila tizilmasining aktiv yoki passivligiga bog‘liq. Vokal darslarida olib boriladigan ma’lum mashqlar artikuliyani aktivlashtiradi. Artikulyatsiya xosila tizilmasi organlarni aktivlashtirish uchun turli xil mashiqlardan foydalanish mumkin. Masalan, pastki jag‘ xarkatining aktivlashtirish uchun “na”, “ma”, “da” kabi bug‘inlardan foydalanib mashq qilish mumkin. Tug‘ri talaffuz qilishda undosh bug‘inlardan undosh va unli tovushlarni o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga yega bo‘ladi.

• 
  Artikuliyatsiya-lotincha “artikul” –bo‘linish degan ma’noni bildiradi. Talaffuz aniq yoki noaniq bo‘linish artikulyatsiya xosila tizilmasining aktiv yoki passivligiga bog‘liq. Vokal darslarida olib boriladigan ma’lum mashqlar artikuliyani aktivlashtiradi. Artikulyatsiya xosila tizilmasi organlarni aktivlashtirish uchun turli xil mashiqlardan foydalanish mumkin. Masalan, pastki jag‘ xarkatining aktivlashtirish uchun “na”, “ma”, “da” kabi bug‘inlardan foydalanib mashq qilish mumkin. Tug‘ri talaffuz qilishda undosh bug‘inlardan undosh va unli tovushlarni o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga yega bo‘ladi.
  
• 
  
  

Musiqa rahbari bolalarga asar matnini tug‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rgatish bilan cheklanmasdan so‘zlarni qanday talaffuz qilishni bilishi mantiqiy urg‘ularga orfoepiya qoidalariga rioya qilishi zarur. Talaffuzning aniq bo‘lishi nutq xosila tizilmasining qanday joylashganligi va ishlashiga bog‘liq. Ovoz pardalari, tovush xosil qilish pardalari joylashgan. Odam ovozi juft va toq xiqildoq tog‘aylari pardalarining muskullari yordamida bir – biri bilan birikish hosil bo‘ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog‘aylar orasida tortilgan baland pastligi yo‘g‘on-ingichkali xiqildog‘ bo‘lishiinng katta-kichikligini pardalarning tarangligiga ularning uzunligi va qalinligiga, til xalqum,-xiqildoq muskullarning qisqarishiga bog‘liqdir. Bu pardalar yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi yesa chin ovoz pardasi deyiladi.

• 
  Musiqa rahbari bolalarga asar matnini tug‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rgatish bilan cheklanmasdan so‘zlarni qanday talaffuz qilishni bilishi mantiqiy urg‘ularga orfoepiya qoidalariga rioya qilishi zarur. Talaffuzning aniq bo‘lishi nutq xosila tizilmasining qanday joylashganligi va ishlashiga bog‘liq. Ovoz pardalari, tovush xosil qilish pardalari joylashgan. Odam ovozi juft va toq xiqildoq tog‘aylari pardalarining muskullari yordamida bir – biri bilan birikish hosil bo‘ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog‘aylar orasida tortilgan baland pastligi yo‘g‘on-ingichkali xiqildog‘ bo‘lishiinng katta-kichikligini pardalarning tarangligiga ularning uzunligi va qalinligiga, til xalqum,-xiqildoq muskullarning qisqarishiga bog‘liqdir. Bu pardalar yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi yesa chin ovoz pardasi deyiladi.
  

Bolalar ovozini rivojlantirish Ovoz-axborotini o‘zatishning g‘oyat muhim tovush vositasidir, odamlarning o‘zaro aloqa bog‘lash vositasidir. Odamlarning ovoz bilan bog‘liq faoliyatining asosiy turlari nutq va qo‘shiq aytishdan iborat bo‘lib, ularga ayni vaqtda musika faoliyatining bir turi deb ham qaraladi. Ovoz – insonning katta boyligi bo‘lib, bu boylikdan u butun umri davomida foydalanadi. Shu munosabat bilan tovush xosila tizilmasini ustalik bilan mashq qildirish, chiniqtirish, uni mumkin qadar uzoq vaqt sog‘lom saqlashga intilish muhimdir.

• 
  Bolalar ovozini rivojlantirish Ovoz-axborotini o‘zatishning g‘oyat muhim tovush vositasidir, odamlarning o‘zaro aloqa bog‘lash vositasidir. Odamlarning ovoz bilan bog‘liq faoliyatining asosiy turlari nutq va qo‘shiq aytishdan iborat bo‘lib, ularga ayni vaqtda musika faoliyatining bir turi deb ham qaraladi. Ovoz – insonning katta boyligi bo‘lib, bu boylikdan u butun umri davomida foydalanadi. Shu munosabat bilan tovush xosila tizilmasini ustalik bilan mashq qildirish, chiniqtirish, uni mumkin qadar uzoq vaqt sog‘lom saqlashga intilish muhimdir.
  

B oladagi tovush xosila tizilmasining ayrim organlari takomillashuvi jarayonida ba’zan ular rivojida nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Bir tomondan-bu jarayonda sezilarli sakrashlar yuz beradi, ikkinchi tomondan shunday intervallar bo‘ladiki, bunda ayrim organlarning rivojlanishi deyarli sezilarsiz o‘tadi. Ularning shakllanishi bir vaqtda tugamasligi ham xarakterlidir. Qo‘shiq aytishga o‘rgatishni tashkil yetishda shu narsa katta ahamiyatga yegadirki, bolalaning ovozi yosh jihatidan kamol topishining bir qancha davrlarini boshdan kechiradi. Ularning muddatlari turli bolalarda har hil bo‘lib, ba’zan juda katta farq qiladi.

• 
  Boladagi tovush xosila tizilmasining ayrim organlari takomillashuvi jarayonida ba’zan ular rivojida nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Bir tomondan-bu jarayonda sezilarli sakrashlar yuz beradi, ikkinchi tomondan shunday intervallar bo‘ladiki, bunda ayrim organlarning rivojlanishi deyarli sezilarsiz o‘tadi. Ularning shakllanishi bir vaqtda tugamasligi ham xarakterlidir. Qo‘shiq aytishga o‘rgatishni tashkil yetishda shu narsa katta ahamiyatga yegadirki, bolalaning ovozi yosh jihatidan kamol topishining bir qancha davrlarini boshdan kechiradi. Ularning muddatlari turli bolalarda har hil bo‘lib, ba’zan juda katta farq qiladi.
  

 
Bunda bolaning ovoz diapozoni bir muncha qisqarishi, kuylash chog‘ida bir qadar o‘ng‘aysizlik, kuylab bo‘lgandan so‘ng charchoq paydo bo‘lishi, ovoz jarangida bir muncha o‘zgarish yuz berishi, masalan u bir oz bo‘g‘ilishi mumkin. Qo‘shiqchilik rivojida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan optimal ko‘rsatgichlarga yerishish uchun qo‘yidagi asosiy qoidalarni bajarish kerak. qo‘shiq hamisha yerkin, tabiiy, zo‘riqmasdan aytilishi kerak; qo‘shiq aytish xotirjamlikni, faollikni, yemotsional tayyorgarlikni, qo‘shiq aytish chog‘ida gavdani tutish qoidalariga rioya qilish zarurligini, muayyan asarni ijro yetishga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lishi, o‘zining musiqa tinglash qobilyatini muttasil kontrol qilib turishni talab qiladi; v) jarangdor, lekin ayni vaqtda mayin, yumshoq, ohangdor tovushni, butun diapozonda bir tekis bo‘lgan tovushni shakllantirishga, ovozning individual go‘zalligini saqlashga harakat qilish kerak;

• 
  Bunda bolaning ovoz diapozoni bir muncha qisqarishi, kuylash chog‘ida bir qadar o‘ng‘aysizlik, kuylab bo‘lgandan so‘ng charchoq paydo bo‘lishi, ovoz jarangida bir muncha o‘zgarish yuz berishi, masalan u bir oz bo‘g‘ilishi mumkin. Qo‘shiqchilik rivojida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan optimal ko‘rsatgichlarga yerishish uchun qo‘yidagi asosiy qoidalarni bajarish kerak. qo‘shiq hamisha yerkin, tabiiy, zo‘riqmasdan aytilishi kerak; qo‘shiq aytish xotirjamlikni, faollikni, yemotsional tayyorgarlikni, qo‘shiq aytish chog‘ida gavdani tutish qoidalariga rioya qilish zarurligini, muayyan asarni ijro yetishga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lishi, o‘zining musiqa tinglash qobilyatini muttasil kontrol qilib turishni talab qiladi; v) jarangdor, lekin ayni vaqtda mayin, yumshoq, ohangdor tovushni, butun diapozonda bir tekis bo‘lgan tovushni shakllantirishga, ovozning individual go‘zalligini saqlashga harakat qilish kerak;