Mustaqil Ish Bajardi

MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

5330300 - Axborot xavfsizligi (sohalar bo’yicha) yo’nalishi 070-20 gurux

“Ma’lumotlar bazasi” fanidan

Mustaqil Ish


Bajardi:Gafforov I
Qabul qildi: Xurramova R

Mavzu: Ma`lumotlar bazasi modellari. Mohiyat – aloqa modeli.

Reja

1. 
   Ma`lumotlar bazasi modellari
   
2. 
   Relyatsion model
   
3. 
   Mohiyat – aloqa modeli
   

Ma’lumot modeli tushunchasi.

Zamonaviy MBBT lari datalogik bosqichda xilma–xil ma`lumotlar bazasi bilan ishlashni ta’minlaydi. Hozirgi kunda eng ko‘p o‘rganilgan va keng ishlatiladigan ma’lumot modellari mavjud. Ma’lumot modeli bu ma`lumotlar bazasini ma’lumot elementlari to‘plami orasidagi bog‘lanish strukturalarini tasvirlovchi umumiy sxemadir.
Ma’lumot modelini 3 ta kerakli komponentasi mavjud:
• Mavjud bo‘lgan ma’lumot strukturalarini aniqlash vositalari majmuasi;
• Ma’lumotlarni qidirish va takomillashtirish uchun MB xolatiga qo‘llaniladigan amallar to‘plami.
• Oshkor holda MB holatini aniqlovchi va bir butunligini ta’minlovchi vositalar to‘plami.
Hozirgi kunda ma`lumotlar bazasida 3 ta ma’lumot modeli ko‘p ishlatiladi:

Ma`lumotlar bazasi modellari

Asosiy modellar
Ierarxik
Tarmoqli
Relyatsion
Ierarxik modellar.
Ierarxik modellarda yozuvlar daraxtsimon strukturali ko‘rinishda bo‘ladi. MBBTlardan ba’zi birlari faqat ierarxik tuzilishga ega bo‘lganlari bilan ishlatiladi. Ierarxik tuzilishli ma’lumotlar sodda yaratiladi. Bu ko‘pincha tadbiqlarda qulay, lekin ma’lumotlarni ko‘plari daraxtsimon strukturali bog‘lanish tabiatiga ega emas.
Ierarxik modellar.
Ierarxik modelda ma`lumotlar strukturasi daraxtsimon formada bo`ladi.
• Eng yuqori satxda bitta ob`yekt bo`lib u ildiz deb nomlanadi.
• Ushbu ob`yekt ikkinchi satx ob`yektlari bilan bog`lanadi.
• Ikkinchi satx ob`yektlari faqat uchinchi satx ob`yektlari bilan bog`lanadi
1-OBYEKT
0.2.1
0.2.2
0.2.n
0.3.1.1
0.3.1.2
0.3.2.1
0.3.n.2
0.3.n.1
1-sath
2-sath
3-sath
Tarmoq ma’lumotlar modeli
Agar munosabatdagi joriy element bir necha berilgan elementga ega bo`lsa, bunday bog`lanishlarni ierarxik strukturalar bilan tavsiflab bo`lmaydi.
Bunday tuzilmalar tarmoqli graflar bilan tavsiflanadi. Tarmoqli strukturalarda element ixtiyoriy boshqa element bilan boglanishi mumkin. Ya’ni, tarmoqli bir necha kichkina ob’ektlardan to`plangan yirik ob’ekt deb qarash mumkin.

Ushbu chizmada boglanishlarni tarmoqli modelda tasvirlanishi keltirilgan.

Tarmoqli MB turida ma’lumotlar bilan quyidagi ishlarni bajarish mumkin.
• MB yozuvlarini qidirish
• Yangi yozuvni yaratish
• Joriy yozuvni olib tashlash
• Joriy yozuvni tiklash
• Yozuvni bog`lanishga qo`shish
• Yozuvni boglanishdan olib tashlash
• Bog`lanishlarni o`zgartirish
Relyatsion model
• Relyatsion modelda ma`lumotlar jadval ko`rinishida taqdim etiladi
• Jadval qatorlari – ma`lumotlar, ustunlari esa alohida maydonlar hisoblanadi.

Xizmatchi nomeri	F.I.SH	Unvoni	Tugilgan yili	Mutaxassis kodi	Mansab	Maosh
XN	FISH	UN	TY	MK	MB	MSH
2518	Valiev S.P.	t.f.n.	1985	PM	DOTS	260000
2567	Soliev I.T.	t.f.d.	1987	EVM	Prof.	360000
3245	Aliev S.I.	t.f.n.	1988	PM	Ilm.xodim	280000
3267	Boriev A.O.	Akad.	1982	ASU	Prorek.	400000

Relyatsion ma`lumotlar bazasi

• Relyatsion MB – o‘zaro bog‘langan jadvallardan iborat. Har bir jadval bir turdagi ob’ektlar to`g‘risida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Barcha shunday jadvallar to‘plami MB tashkil etadi.

• MB tashkil etuvchi jadvallar tashqi xotira kataloglarida fayl ko‘rinishida joylashadi va bu fayllarni boshqa xujjatlar kabi ko‘chirishimiz mumkin.
• Ammo MB jadvallari boshqa hujjatlarga qaraganda ko‘p foydalanuvchili ma’lumotlarga murojat qilish rejimini tashkil etadi.
Infologik model diagrammasini qurish
Infologik model diagrammasini qurish
Bu shakl yordamida diagramma ob`yektlari belgilanadi.
ob’ekt atributlari belgilanadi. Ular ob’ektlar bilan yo‘nalishsiz chiziqlar yordamida birlashtiriladi.

. Relyatsion algebra amallaridan foydalanishda munosabatlarga qo’yiladigan cheklovlar

Relyatsion ma'lumotlar bazalarining asosiy tushunchalari ma'lumotlar turi, domen, atribut, kortej, birlamchi kalit va munosabatlar hisoblanadi.
Relyatsion algebra operatsiyalarining operantlari relyatsion munosabatlar hisoblanadi. RA amallarining natijasi ham munosabatdir.
Shunday qilib, Relyatsion algebraning mexanizmi munosabat tushunchasiga nisbatan yopiq.
Relyatsion algebra amallaridan foydalanishda munosabatlarga ikkita cheklov qo'yadi:
- munosabatdagi ustunlar (maydonlar) tartibi belgilangan;
- munosabatlar chekli.
20. Relyatsion algebraning asosiy amallari
Relyatsion algebraning beshta asosiy - proeksiya, tanlash, dekart ko‘paytma, ayrma, birlashma va uchta yordamchi- ulash, kesishma va bo'lish amallari mavjud. Yordamchi ammallar asosiylari orqali ifodalanishi mumkin, ammo ba'zi tizimlarda foydalanuvchilarga qulay bo'lishi uchun maxsus buyruqlar (kalit so'zlar) yordamida amalga oshiriladi.
21. Relyatsion algebraning yordamchi amallari
Relyatsion algebraning beshta asosiy - proeksiya, tanlash, dekart ko‘paytma, ayrma, birlashma va uchta yordamchi- ulash, kesishma va bo'lish amallari mavjud. Yordamchi ammallar asosiylari orqali ifodalanishi mumkin, ammo ba'zi tizimlarda foydalanuvchilarga qulay bo'lishi uchun maxsus buyruqlar (kalit so'zlar) yordamida amalga oshiriladi.

. “Mohiyat-aloqa” modeli

Infologik modelni qurishda 1976 yilda P.Chen tomonidan taklif qilingan “Mohiyat-aloqa” modeli (ing. Entity-Relationship model) yoki ER-modeldan foydalanish mumkin.
ER-modeli odatda ER-diagrammasi deb nomlangan P. Chen tomonidan taklif qilingan grafik shakllardan foydalangan holda yoki boshqa grafik shakllardan (Crow's Foot, Information Engineering va boshqalar) foydalanib taqdim etiladi.

30. “Mohiyat-aloqa” modeli:asosiy afzalliklar

ER modellarining asosiy afzalliklari quyidagilar:
 ko‘rgazmalilik;
 modellar ko'p sondagi obyektlar va atributlarga ega ma'lumotlar bazalarini loyihalashga imkon beradi;
 ER-modellar ma'lumotlar bazasini loyihalashning ko'plab kompyuter tizimlarida amalga oshiriladi (masalan, ERWin).

31. “Mohiyat-aloqa” modeli:asosiy tushunchalar

ER modeli quyidagi asosiy tushunchalarga asoslangan:
 Mohiyatlar
 Atributlar (Xususiyatlar)
 Aloqa
Ushbu tushunchalarni predmet sohasini tahlil qilish natijasida ajratilishi kerak.

32. Mohiyat kaliti, nomzod kaliti

• Mohiyat kaliti - bu qiymatlar bo'yicha talab qilingan mohiyat nusxasini bir qiymatli topish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan atributlarning minimal to'plami.
• Atribut yoki bir nechta atributlar, ularning qiymatlari mohiyatning har bir nusxasini unikal tarzda aniqlaydigan nomzod kaliti deyiladi.
• Nomzod kalitladan biri birlamchi kalit sifatida tanlanadi.
Odatda birlamchi kalit sifatida minimal uzunlikdagisi tanlanadi
33. “Mohiyat-aloqa” modeli: аtribut
Аtribut (xususiyat) -mohiyatni xarakterlovchi nomlardir. Uning nomlanishi mohiyatning konkret tipi uchun unikal bo‘lishi zarur, ammo mohiyatlarning turli tiplari uchun bir xil boʼlishi ham mumkin(masalan, Rang ko‘pgina mohiyatlar uchun aniqlangan: Аvtomobil, Gul va h.k.). Аtributlar mohiyat haqidagi toʼplanishi qanaqa informatsiyalar zarur bo‘lishini aniqlash uchun ishlatiladi.
Obyekt o'zining atributlari to'plamiga ega- ushbu obyektning xususiyatlarini aniqlaydigan tavsiflar
Xususiyat spetsifikatsiyasi quyidagilardan iborat:
 Nomlari (atribut nomi)
 Ma'lumot turi
 O‘lchami
 Yaxlitlikni cheklash tavsifi - berilgan atribut qabul qilishi mumkin bo'lgan qiymatlar to'plami

. ―Mohiyat – aloqa‖ modeli predmet sohani (PS) faqat aniq bir qismini akslantiradi. Bu holda uni lokal model deyiladi. PS haqida to`la axborotga ega bo`lish uchun uni etarli kengroq tekshirish zarur va oldingisini to`ldiradigan local modellar qurish kerak. Shundan so`ng lokal modellar birlashtirilib PS haqida bir butun kompozitsion tasvirga ega bo`lamiz. Ma`lumotlar bazasida quyidagi munosabatlar mavjud:

Mohiyat aloqa diagrammasi