Mustaqil ish mavzu: mbbt vazifasi, qo‘llanish sohasi, predmeti, asosiy muammolari, methodlar Topshirdi: Rayimov M. Qabul qildi: Dadamuhamedov A. mbbt vazifasi, qo‘llanish sohasi, predmeti, asosiy muammolari, methodlar


Hech bir inson inkor qilolmaydiki, hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida


Download 285.11 Kb.
bet2/2
Sana10.11.2020
Hajmi285.11 Kb.
#143378
1   2
Bog'liq
mustaqil ish

Hech bir inson inkor qilolmaydiki, hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida


yashayapmiz. Vaholanki, o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar majmui bo`lgan internet tarmogidan foydalanadi. Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi.

Savol kelib chiqishi tabiiyki, qanday qilib internet tarmogidagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib




beradi? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi? Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini boshqarish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi. BBBT uchun ko`p dasturiy taminotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k.


1.2 Ma’lumotlar bazasining modellari turlari.

MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bulishi mumkin. Xar kanday modelga uzining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi obekt sifatida karash mumkin. SHunday obekt ustida biror amal (ish) bajarsa buladi. MB modellarining uchta asosiy turlari mavjud:


Relyatsion, ierarxik va semantik tarmok.

Relyatsion (lotin tilidagi relatio-munosabat so`zidan olingan) modelda malumotlarni saklash uni tashkil etuvchi kismlari orasidagi munosabatlarga asoslangan. eng sodda xolda u ikki ulchovli massiv yoki jadvaldan iborat buladi. Murakkab axborot modellari ana shunday jadvallarning o`zaro boglangan to`plamidan iborat.


MBning ierarxik modeli pastki pogonadagi yukori pogonadagiga buysinish tartibida joylashgan elementlar tuplamidan iborat buladi va agdarilgan daraxt(graf)ni tashkil etadi. Ushbu modelь satx,tugun,bog’lanish kabi parametrlar bilan tavsiflanadi. Uning ishlash tamoyili shundayki, kuyi satxdagi bir necha tugunlar boglanish yordamida yuqoriroq satxdagi bitta tugun bilan boglangan buladi. Tugun- bu ierarxiyaning berilgan satxida joylashgan elementning axborot modelidir.

MBning semantik tarmoq modeli ierarxik modelga uxshashdir. U xam tugun, satx, boglanish kabi asosiy parametrlarga ega. Lekin semantik tarmoq modelida turli satxdagi elementlar orqali «erkin», yani «xar biri xamma bilan» manoli boglanish qabul qilingan.

Ko`pchilik MBlar jadval tuzilmasiga ega. Unda malumotlar adresi satr va ustunlar kesishmasi bilan aniklanadi. MBda ustunlar-maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Maydonlar MBning tuzilmasini, yozuvlar esa, unda joylashgan malumotlarni tashkil etadi.

Maydonlar - MB tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular malum xususiyatlarga ega buladilar. Har qanday maydonning asosiy xususiyati uning uzunligidir. Maydon uzunligi undagi belgilar soni bilan ifodalanadi.

Maydonning yana bir xususiyati, uning nomidir. Maydonda uning nomidan tashkari yana imzoxususiyati xam mavjud. Imzo-ustunning sarlavxasida aks ettiriladigan axborotdir. Uni maydon nomi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Agar imzo berilmagan bo`lsa sarlavxada maydon nomi yozib kuyiladi. Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega bo`ladi.

Maydonlarning xususiyati bilan tanishib chiqamiz:



  1. Oddiy matn maydoni. Belgilar soni 255 dan oshmasligi kerak.

  2. MEMO-katta ulchamli matn maydoni. Belgilar soni 65535dan oshmasligi shart. Oddiy matn va MEMO maydonida hisob ishlarini bajarib bo`lmaydi.
  3. Sonli maydon. Sonli malumotlarni kiritishga xizmat kiladi va xisob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo`lishi mumkin.


  4. Sana va vakt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda saqlab qo`yish imkonini beradi (01.06.01 20:29:59). 8bayt ulchamga ega.

  5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan xisob kitob ishlarini yuritishda foydalaniladi.
  6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik ravishda malum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan yozuvlarni nomerlashda foydalanish qulaydir.


  7. Mantiqiy amal natijasini saklovchi maydon. Bu maydon «rost» (true) yoki

«yolgon» (false) qiymatni saqlaydi. Maydon o`lchami 1bayt.


  1. OLE-nomi bilan yurituvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini, Word xujjatini, rasm, ovoz va boshka shu kabi malumotlarni ikkilik sanoq sistemasida saqlaydi. Maydon o`lchami 1Gbaytgacha.

  2. Giperssilka maydoni. Bu maydon belgi va sonlardan iborat bo`lib, biror fayl yoki saytga yul kursatadi.

  3. Qiymatlar ruyxatidan iborat bulgan maydon. Bu maydon bir qancha qiymatlardan iborat bo`lgan ruyxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.

Jadvallar orasidagi munosabatlar ishonchli ishlashi va bir jadvaldagi yozuv orkali ikkinchi jadvaldagi yozuvni topish uchun jadvalda aloxida maydon-unikal maydon bulishini taminlash kerak.


Unikal maydon-bu qiymatlari takrorlanmaydigan maydondir.

Misol sifatida talabalar xakidagi malumotlarni saklovchi malumotlar omborining bir qismini keltiramiz.





Maydon nomi

Maydon xususiyati

Maydon xajmi

Talabaning bazadagi

o`rni


Hisoblagich maydoni

4 bayt

Talaba F.I.SH.

Oddiy matnli maydon

255 belgi

Talabaning tugilgan

joyi xaqida



Oddiy matnli maydon

255 belgi

Talabaning tugilgan

kuni


Sana va vaqt maydoni

8 bayt

……………………….

………………………




Talabaning kursi

Qiymatlar ruyxatidan

iborat bulgan maydon






Talabaning rasmi

OLE-nomi bilan

yuritiluvchi maydon.



1G bayt

Talaba xaqida

qo`shimcha malumotlar

MEMO-katta o`lchamli

matn maydoni



65535 belgi


Ob’ekt – bu ixtiyoriy predmet, xodisa, tushuncha yoki jarayondir.

Malumot bu uni manosiga etibor bermay qaraladigan ixtiyoriy simvollar toplamidir. Ozaro boglangan malumotlar malumotlar tizimi deyiladi. Barcha obektlar atributlari orkali xarakterlanadi. Masalan, ob‟ekt sifatida fakultet, biblioteka, kompyuter va boshqalarni qarash mumkin. Jumladan, kompyuter ob‟ektini atributi sifatida hisoblash tezligini, operativ xotira xajmi, o„lchamlari va boshqalarni ko„rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarni qiymatlari deyiladi. Masalan, operativ xotira xajmi 128 MB, EHM hisoblash tezligi sekundiga 5 mln.ta amal. Atributning qiymatlari mavjudki, ular yordamida ob‟ektlarni identifikatsiyalash mumkin. Bog„langan atributlarni qiymatlarni birlashtirsak ma’lumot yozuvlarini hosil qilamiz. Tartiblangan yozuvlarnig majmuasi ma’lumot fayli deyiladi.
YOzuv

Fayl



Malumot elementi, maydon,

Malumotlar agregati

Malumotlarni nomlangan eng kichik birligi malumot elementidir. U kopincha maydon deb aytiladi va bayt va bitlardan tashkil topadi. Malumotlar agregati malumot elementini nomlangan to„plamidir.

MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat bolgan va MB sini loyihalash, uzatish va samarador ishlashini taminlovchidir.

Malumotlar bazasi tushunchasi bilan malumotlar banki tushunchasi ham mavjud (ishlatiladi). Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi.

    1. Hozirgi kunda malumotlar markazlashmagan holda (ishchi orinlarda) SHK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida xonalarda joylashgan EHM larda (hisoblash markazlarida (HM)) markazlashgan holda qayta ishlangan. XM lariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kelib toplangan. Malumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni malumotlar banki deb atashgan va shuning uchun malumotlar banki bilan malumotlar bazasi tushunchalari o„rtasida farq qilinmaydi (sinonim sifatida ishlatiladi).

Malumotlar banki - malumotlar bazasi va uni boshqarish tizimi (MBBT) tushuniladi.

MBBT va uning tarkibiy qismlari



Ob‟ektlarni sinflapga ajratish deyilganda, barcha ob‟ektlar to„plamini birorta norasmiy belgi (alomati) bo„yicha qism to„plamlarga ajratishni tushunamiz. MB ni ko„pligini hisobga olib, uni sinflarga ajratish belgilari xilma xil. Hozirgi kunda MB ni quyidagi sinflari ko„p ishlatiladi:

  1. MB malumotlarni tasvirlash shakliga qarab: video, audio, multimedia guruxlariga ajratish mumkin.

  2. Video MB malumotlarini korinishiga qarab oz navbatida matnli va grafik tasvirli bo„ladi.

  3. Matnli MB malumotlarni strukturalashganiga qarab strukturalashgan, qisman strukturalashgan va strukturalashmagan MB ga bo„linadi.

  4. Strukturalashgan MB oz navbatida malumotlarni modeliga qarab: ierarxik, tarmoqli, relyasion, ob‟ektli relyasion, ob‟ektga yo„naltirilgan MB ga bo„linadi. Bundan tashqari strukturalashgan MBlari strategik va dinamik shuningdek, markazlashgan va taqsimlangan MBga bo„linadi. MBni foydalanuvchilar soniga qarab: bitta va ko„p foydalanuvchili MBga bolamiz va ular malumotlarni saqlanishiga qarab operatsion va analitik boladi.

Sanab o„tilgan guruxlardan tashqari iqtisodiy nuqtai nazardan pul i va pulsiz MB ga bo„linadi. SHuningdek, murojaat qilish darajasiga qarab: ommabop va murojaati cheklangan MB ga bo„linadi.

  1. MB ni logik va fizik tasvirlash.

Malumotlarni tavsiflash va ular orasidagi munosabat aloqalar ornatish 2 xil

bo„ladi:


  1. Logik yoki mantiqiy;

  2. Fizik;

Fizik tasvirlashda malumotlar mashinani tashqi xotirasida saqlashi bilan

farqlanadi. Mantiqiy tasvirlashda esa amaliy dasturchi yoki foydalanuvchi tomonidan malumotlarni tasvirlash korinishi tushuniladi.



  1. Malumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi

Malumotlar bazasini boshqarish tizimini qanday bolishini (qurilishi) o„rganishdagi ilmiy izlanishlar, ularni amalga oshirishni xilma xil usullarini taklif qildi. Bulardan eng hayotiysi, amerika standartlashtirish kommiteti ANSI (American National Standarts Institute) tomonidan taqdim etilgan MB sini uch bosqichli tashkil qilish bo„lib chiqdi.

Консеп. боскич




    1. Tashqi modellar eng yuqori bosqich, bunda har bir model ozini malumotlar tasvir qabul qiladi. Har bir ilova, oziga kerakli zarur bolgan malumotlarni koradi va qayta ishlaydi. Masalan, ishchilarni malakasi bo„yicha taqsimlash tizimi, xizmatchi malakasi haqidagi malumotlarni ishlatadi, uni oklad, manzili, telefoni haqidagi axborotlar qiziqtirmaydi va aksincha, oxirgi malumotlar xodimlar bolimi qism tizimida ishlatiladi.

    2. Konseptual bosqich markaziy boshqarish zvenosi bo„lib, bunda MB eng umumiy holda tasvirlanib, u shu MB bilan ishlaydigan barcha ilovalar ishlatiladigan malumotlarni qamrab oladi. Umuman konseptual bosqich MB yaratilgan predmet sohani umumlashgan modelini akslantiradi. Bu model ob‟ektlarning muhim xossalarini akslantiradi.

    3. Fizik bosqich fayl arda joylashgan malumotlarni tashqi axborot saqlovchilarida joylashishini belgilaydi. Bu arxitektura malumotlar bilan ishlaganda mantiqiy va fizik mustaqillikni taminlab beradi.

Mantiqiy mustaqil ik bitta ilovani o„zgartirishni, shu baza bilan ishlaydigan boshqa ilovani o„zgartirmasdan amalga oshirishni bildiradi.

Fizik mustaqiliylik, saqlanuvchi malumotlarni bir qattiq diskdan boshqasiga ko„chirganda uni ishlash qobiliyatini saqlab qolgan holda o„tkazishni bildiradi.

  1. MBBT ni tarkibi.

MBBT shunday programma qobig„iki, uning yordamida jadval arni strukturasi, jadval ar orasidagi boglanish, jadval arni malumotlar bilan toldirgandan keyin, uning yordamida MB yaratiladigan programma vositasidir. SHu munosaabt bilan MBBT bir qancha tarkibiy qismlardan iborat.



Dastur vositalariga translyatorlar va MB ga malumotlarni kiritadigan, qayta

ishlaydigan, saqlaydigan, takomil ashtiridigan, testdan otkazadigan, malumotlarni kiritish chiqarishni taminlaydigan boshqarish tizimlari kiradi.

Asosiy dasturlash tili sifatida Object Pascal, C++ kabi tillarni ishlatiladi. MBBT ni paydo bo„lish tarixida 3 ta til qo„shilib ishlatilgan:

  1. Malumotlarni tavsiflash tili MTT (YAOD). Uni yordamida MB jadvallarini strukturalari quriladi.

  2. Malumotlar bilan ishlaydigan til MIT (YAMD). Bu til MB sini malumotlar bilan to„ldirish va uni tiklash amal arni (olib tashlash, takomil ashtirish va b.) bajarishda ishlatiladi.

  3. So„rovlar tili – ST (YAZ). Bu til yordamida qidirish mezonlari asosida kerakli axborotlarni topish va ularni chiqarish uchun hizmat qiladi.

Hozirgi kunda barcha aytilgan tillarni vazifasini SQL tili bajaradi.

Texnik vositalar sifatida, asosan, shaxsiy kompyuterlar va super kompyuterlarni

ishlatamiz.



Uslubiy metodik vositalar bu korsatmalar, metodik va meyoriy material arni

majmuasi bo„lib, ular yordamida MB va MBBT dan foydalanish yo„l ari ko„rsatiladigan vositalaridir. MBBT dan ikki gurux shaxslari foydalanadi:

  1. CHekli yoki oddiy foydalanuvchilar;

  2. MB administratori;

MB administratorini xizmat doirasiga quyidagi ishlar kiradi:

  1. Predmet sohani tahlili, foydalanuvchilar va axborotni o„rnini aniqlash;

  2. Malumotlarni tuzilishini loyihalash va ularni takomillashtirish;

  3. Qoyilgan topshiriqlar va malumotlarni bir butunligini taminlash;

  4. MB ni yuklash va yuritish;

  5. Malumotlarni himoya qilish;

  6. MB ni tiklashni taminlab berish;

  7. MB ga murojaatlarni yigish va statistik qayta ishlab berish;

  8. MB ga kop foydalanuvchilar rejimida ishlaganda, malumotlarni ochib ketishidan ximoya qilish;

  9. Texnik vositalar nosoz bolib ishdan chiqqanda, malumotlarni saqlash va qayta tiklash ishlarini bajarish;Malumotlar bazasi va MBBT ni fizik tashkil etish.

MBBT komponentalari va ularni OS va amaliy programmalar bilan o„zaro bogliqligi malumotlarni fizik tasvirlashdamuhim orin totadi. MBBT murakkab til programm kompleksidan iborat bolib, MB ni ishlash imkoniyatini taminlaydi. MBBT tarkibiga tizimli prorammalar kompleksi kiradi. Bu kompleksni markaziy komponentasi manitor yoki boshqaruvchi programma hisoblanadi. Manitor MBBT ni komponetalarini OS va amaliy programmalar bilan ozaro tasirini tashkil qiladi. Bu komponentalarning fizik tashkil etuvchilari quyidagi chizmada berilgan:

Bu chizmada nomerlangan strelkalar bilan amaliy programma tarkibidagi malumotlar bilan ishlash tili (YAMD) ni bitta operatorini bajarishiga tegishli bolgan amal ar ketma ketligi ko„rsatilgan.

Masalan, bu MB dan malumotlarni oqish sorovini operatori bolib hizmat qilsin. Unda nomerlangan strelkalar quyidagi manoga ega:

    1. Amaliy programmalar MB ga (YAMD) operatori orqali murojaat qilsin. Uni manitor tomonidan tahlil qilinadi.

    2. Talqin qilish jarayonida manitor oldindan translyasiya qilib qo„yilgan sxemani ishlatadi.

    3. Bu sorovga tegishli malumotlar aniqlanib bolingandan keyin, manitor OS ga tashqi xotiraga murojaat qilishni amalga oshirish talabi bilan murojaat qiladi.

    4. OS MB ga murojaatni bajaradi. Bu xuddi fayllarga murojaat qilish kabi oddiy bajariladi.

    5. Talab qilingan malumotlar tashqi xotiradan tizimni bufer sohasiga ozatiladi.

    6. Malumotlar amaliy programmalarni ishchi sohasiga jonatiladi.

    7. Manitor amaliy programmaga so„rovni bajarish natijalarini xabarini beradi.

8)

bajaradi.

amal arni




Asosiy xotira


Adreslash usullari.

Bitta mashina ko„rsatmasi yordamida o„qish mumkin bo„lgan bitlar guruxi fizik yozuvlar deb ataladi. Fizik yozuvlar mashina xotirasining yacheykalarida saqlanadi va mashina adreslari yordamida identifikatsiyalanadi. Programmlar mantiqiy yozuvlarni kalitlar yordamida aniqlaydi. Programma uchun zarur bolgan malumotni mantiqiy yozuv kalitlari yordamida fizik yozuvlarni adreslarani aniqlaydi. Programma uchun zarur bolgan malumotni mantiqiy yozuv kalitlari yordamida fizik yozuvlarni adreslarini aniqlaymiz. Kalit qiymatlari juda ko„p bo„lganligi uchun mashina adreslar bilan munosiblikni aniqlash uchun xilma xtl adreslash usulidan foydalanamiz. Kalit sifatida har bir yozuvda joylashgan piksellangan uzunlikdagi maydonlardan foydalanamiz. Bazi hollarda kalit sifatida bir nechta maydon olinadi va bunda ulangan kalitlar hosil qilinadi. Fayllardagi yozuvlarni bir qiymatli aniqlash uchun albatta yagona kalit mavjud bo„lishi kerak va bunday kalitlar birlamchi kalitlar deb ataladi.

YOzuvlarni adreslashning quysidagi usullari mavjud:



  1. Fayllarni ketma – ket saqlash usuli. Har bir yozuvni kaliti tekshiriladi. Bunday usul ko„p vaqtni talab etadi.

  2. Blokli qidirish. Agar yozuvlar kalit bo„yicha tartiblangan bo„lsa, fayl arni skanerlashda har bir yozuvni o„qib chiqish talab etilmaydi. Bunday xollada kerakli yozuvdarni topish uchun blokli qidirish usulidan foydalanamiz.bunda yozuvlar bloklarga guruxlanadi va har bir blok bir martadan tekshiriladi, kerakli yozuv qidirib topilguncha.

  3. Binar qidirish. Bunda soha o„rtasidagi yozuv topiladi va uning kaliti qidirish tartibi bilan solishtiriladi. So„ngra qidirish sohasi ikkiga ajratiladi va har bir yarmi alohida qidiriladi. Binar qidirish to‘gridan to‘g‘ri murojaat qurilmalarida ishlatib bo‘lmaydi

Download 285.11 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling