Mutaxasislik va kasbiy ta`lim Psixolog ishining tamoyillari va qoidalari Psixolog va mijoz o`rtasidagi hamkorlik

OILAVIY PSIXOLOG TERAPEVTNING KASBIY YONDASHUVI
REJA:

1. 
   Mutaxasislik va kasbiy ta`lim
   
2. 
   Psixolog ishining tamoyillari va qoidalari
   
3. 
   Psixolog va mijoz o`rtasidagi hamkorlik
   
4. 
   Diskriminiatsiya
   

Kasb bir xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi kishilarni birlashtiradi. Bu faoliyat ichida ma’lum aloqalar va axloq normalari o’rnatiladi. Kasb jamiyatning mehnatga layoqatli a'zolarini ijtimoiy tashkillashtirishning alohida shakli bo’lib, bunda a’zolar faoliyatining umumiy turi va kasbiy ongi bilan birlashgan.

B. Shouning fikri bo’yicha «Kasb- mutaxassislarning chetdagi odamlarga qarshi fitnasidir».
«Kasb jamiyat uchun zarur va qadrli soha bo’lib bunda asosiy jismoniy va ruhiy kuch talab etiladi»
Bu ta’rifni yanada batafsil yoritib, E.A.Klimov kasbiy faoliyatning sifatli tarixiy rivojlanuvchi tizim va shaxsning o’zini namoyon etish sohasi deb ta'riflaydi.
«Kasb- bu shunday faoliyatki, uning yordamida shaxs jamiyat hayotida ishtirok etadi va uning yashashi uchun moddiy vositalar asosiy manbasi bo’lib xizmat qiladi». V.G.Makushin
«Jamiyat nuqtai nazaricha kasb bu kasbiy masalalar, kasbiy faoliyat shakllari va turlari, shaxsiy kasbiy xususiyatlari tizimi bo’lib, ular ish uchun muhim bo’lgan natija mas'uliyatlarni yetkazishni ta’minlab berishi kerak bo’ladi».
«Kasb» atamasi kasbiy faoliyatning faqatgina yuqori statusli turlariga nisbatan ishlatiladi.Boshqa faoliyat turlari mutaxassisliklarga yoki ish, mashg’ulot turlariga tegishli bo’ladi.
Milliy kasbshunoslikda «kasb» va «mutaxassislik» tushunchalari farqlanadi.
Kasb mutaxassislikka ko’ra kengroq tushuncha, kasbiy salohiyatidan tashqari, uning muhim sifatlari ijtimoiy –kasbiy salohiyat, kasbiy avtonomiya, o’zini nazorat qilish,guruhli mezonlar va qobiliyatlar hisoblanadi.
Kasb odatda yaqin mutaxassisliklar bilan guruhini birlashtiradi.
Masalan, kasb shifokor, mutaxassisliklar –terapevt, pediatr,okulist,urolog va hokazo.
Kasb-muhandis, mutaxassisliklari –konstuktor, texnolog, metallurg va hokazolar.
Mutaxassislik- kasbiy ta’lim, tayyorgarlik yo’li bilan ish jarayonidagi maxsus bilimlar,ko’nikma va malakalar kompleksi bo’lib,ular u yoki bu kasb doirasida ma’lum faoliyat turini bajarish uchun zaruriy hisoblanadi.
Shunday qilib,mutaxasislik- kasb ichidagi kasbiy faoliyat turi bo’lib ,u shaxsiy yutuqlarga yoki o’ziga xos vaziyatlar orqali umumiy natijalarga erishishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Bizning e’tiborimizga psixoterapiya yoki konsultatsiya kursiga qanday lahzalar ta’sir qilishi mumkinligi ,unga bevosita aloqador bo’lgan mavzudagi bir nechta fikrlar keltirigan. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak ,bu safar gap darajalar soni, obro’si yoki ish uslublari haqida emas,balki mijoz terapevt oldida stulda o'tirganda nimani ko’zga tashlaydi. Ushbu nuqtai nazardan «psixolog», «psixoterapevt» va «terapevt» atamalari sinonim sifatida ishlatiladi.
Mijoz mashg'ulotga kelgan birinchi fikrlardan biri terapevtning tashqi qiyofasiga e’tibor beradi.Albatta, har kim boshqacha narsani qayd etadi. Kimdir psixologni otasiga (agar u erkak bo’lsa) yoki onasiga (agar ayol bo’lsa) o’xshash deb bilsa, boshqalari uning yuzidagi tanish yoki hatto badiiy belgilarni taxmin qilishadi.
Mijozning fikriga ko’ra, juda yumshoq yoki juda qattiq, terapevtning xususiyatlari noziklikdan xavotir va qo’rquvgacha juda kuchli hissiyotlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Amalda ba’zi mijozlar siz kutganingizdan ko’ra ko’proq kuzatuvchan bo’lishadi. Masalan, psixolog odamlarni «o’qiy» oladigan va nimani yashirishni istayotganini ko’ra oladigan inson, deb taxmin qilsak, mijoz qarshi o’yinni boshlashi mumkin va bir necha mashg'ulotlardan so’ng terapevtning u yoki bu reaksiyaga qanday imo-ishora yoki taqlid o’zgarishi kuzatiladi.
Hozirgi vaqtda oilaviy maslahat butun dunyo aholisi orasida eng mashhur psixologik yordam turi hisoblanadi. Turli yoshdagi odamlar nikohgacha bo’lgan davrdagi muammolarni hal qilish, oilaviy munosabatlar, ota-ona va bola munosabatlari, er(xotin)ning ota –onasi bilan muloqot, oila a'zolarining birining shaxsiy muammolarini va boshqalarni o’z ichiga oladi.
Mutaxassisning samarali ish usullari:
Oilalar bilan ishlash bo’yicha mutaxassisning eng samarali va keng qo’llaniladigan ish usullari: maslahatlar, individual maslahatlar, homiylik, ishontirish, taklif, tanqid, motivatsiya, tarbiyaviy vaziyatlar, ko’rsatmalar. Ijtimoiy ish usullari – texnologiyalar, tadqiqot va terapevtik muolajalar, ijtimoiy ishlarni amalga oshirish usullari majmui.
Ijtimoiy amaliyotda katta o’rinni pedagogik usullar egal aydi: shaxs ongini shakllantirish (tushunchalar, hukmlar, e’tiqodlar, baholashlar); xulq-atvorda kognitiv, amaliy faoliyatni tashkil etish (topshiriqlar, topshiriqlar, mashqlar , maxsus ta’lim vaziyatlarini yaratish); shaxsning faoliyati va xulq-atvorini rag’batlantirish (baholash, rag’batlantirish, qoralash va boshqalar); psixologik-pedagogik tuzatish va ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya.
Ijtimoiy patronaj usuli.
Patronaj vaqtida mutaxassis xonadonga tashrif buyuradi, yashash sharoitlarini o'rganadi, oila, qarindoshlar bilan tanishadi, oilani normal uy sharoitida kuzatadi, uning psixologik iqlimini, bolalar yashaydigan muhitni o'rganadi. Oilada hukm surayotgan psixo-emotsional muhitni faqat unga tanish bo'lgan muhitda ushlash mumkin. Ijtimoiy patronajning asosiy maqsadi inqirozli vaziyatdan chiqishda har tomonlama yordam berishdir. Patronajni olib borishda mutaxassis yaxshi kayfiyatda bo'lishi kerak, uning barcha xatti-harakatlari bilan o'smir va uning oilasi yashaydigan hamma narsaga qiziqish ko'rsatishi, uning barcha a'zolariga hurmat ko'rsatishi kerak.
Mutaxassis hukm qilmasligi yoki tanqid qilmasligi kerak; u o’z kelishmovchiligini muloyimlik bilan ifodalashi, boshqa fikrning mavjudligi ehtimolini ta’minlashi yaxshiroqdir. Shu bilan birga, tasodifiy suhbatda berilgan barcha savollarga javob olish uchun o’zingiz uchun yo’llarni topishingiz kerak; maslahat do’stona ohangda berilishi kerak, shunda ajralish paytida mijozlar umumiy til topilganligini yoqimli his qilishlari kerak. Ijobiy fikr-mulohazalar ushbu taassurotni mustahkamlashga yordam beradi.
Maslahat suhbati turli mazmun bilan to’ldirilishi va turli vazifalarni bajarishi mumkin – ta’lim, psixologik, psixologik va pedagogik. Maslahat ishining pirovard maqsadi oilaning ichki resurslarini yangilash, uning reabilitatsiya madaniyati va faolligini oshirish, maxsus tashkil etilgan muloqot jarayoni yordamida bolaga munosabatni tuzatishdir. Shaxsiy maslahatlashuvlar bilan bir qatorda, ishontirish usuli . Shaxsda ta’lim mazmunida ko’zda tutilgan faoliyat bilan faol shug’ullanish istagi shakllanganda usul o’z maqsadiga erishadi. Bu usul umuminsoniy axloqiy-axloqiy fazilatlarning rivojlanishini ta’minlaydi. Ishontirish – tushuntirish, hissiy va og’zaki ta’sirni qo’llash, taklifga tayanish, ya’ni. So‘rovni tushuntirish va taklif bilan uyg‘unlashtirish.Ko‘ndirish suhbat, ma’ruza, hikoya, tushuntirish, munozara, misol, taklif ko‘rinishida bo‘lishi mumkin Kuchli ishontirish usuli misol. ) hayotiy fakt, shaxs. Bu usulning imkoniyatlari katta: undan masalani illyustratsiya qilish, konkretlashtirish, nazariyani amaliyot, mavjud tajriba bilan bog‘lash uchun foydalanish mumkin. Ishontirish ta’sir ob’ektining faoliyatini faollashtirishni anglatadi.
Psixolog ishining tamoyillari va qoidalarining mazmuni.
Psixolog ishi axloqi umuminsoniy axloqiy va axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Shaxsning erkin va har tomonlama rivojlanishi va uni hurmat qilish, odamlarning yaqinlashuvi, adolatli, insonparvar, farovon jamiyatni yaratish uchun zarur shartlar psixolog faoliyati uchun hal qiluvchi hisoblanadi. Psixolog ishining axloqiy tamoyillari va qoidalari uning kasbiy mahorati, harakatlarining insoniyligi, birga ishlayotgan odamlarga hurmat va sa’y-harakatlarining haqiqiy foydasini saqlab qolish va mustahkamlash shartlarini shakllantiradi.
Sub’ektga zarar yetkazmaslik printsipi psixologdan o’z ishini shunday tashkil etishni talab qiladi, uning jarayoni ham uning natijalari ham sub’ektning sog’lig’iga, holatiga yoki ijtimoiy holatiga zarar yetkazmaydi. Printsipni amalga oshirish psixologning sub’ekt va mijoz bilan o’zaro munosabatlari qoidalari va etarli tadqiqot va aloqa usullarini tanlash bilan tartibga solinadi.
Psixolog va sub’ekt o’rtasidagi o’zaro hurmat qoidasi. Psixolog Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida e’lon qilingan va kafolatlangan shaxsiy qadr-qimmatini, huquqlarini, erkinliklarini hurmat qilishdan kelib chiqadi. Mavzu bilan ishlashga sub’ektning unda ishtirok etishga roziligini olgandan keyingina, unga o’rganish maqsadi, foydalanilgan usullar va olingan ma’lumotlardan foydalanish usullari to’g’risida xabar berganidan keyin ruxsat beriladi.
Mijozning mavzuga nisbatan noto’g’ri harakatlarini oldini olish qoidasi.
Psixolog o’z tavsiyalarini shakllantiradi, tadqiqot natijalarini saqlash, ulardan foydalanish va nashr etishni psixolog va mijoz o’rtasida kelishilgan va sub’ektning ahvolini yomonlashtirishi mumkin bo’lgan vazifalardan tashqari foydalanishni istisno qiladigan tarzda tashkil qiladi. Psixolog sub’ektni mijozga uzatiladigan ma’lumotlarning mohiyati to’g’risida xabardor qiladi va buni sub’ektning roziligini olganidan keyingina amalga oshiradi.
Psixolog va mijoz o’rtasidagi hamkorlik qoidasi.
Psixolog mijozga zamonaviy psixologiya fanining xaridor tomonidan berilgan savollar sohasidagi haqiqiy imkoniyatlari, uning vakolat chegarasi va uning imkoniyatlari chegaralari to’g’risida xabar berishga majburdir. Psixolog xaridorga psixologik faoliyat tamoyillari va qoidalari to’g’risida ma’lumot berishi va psixologik xarakterdagi usullar va materiallardan foydalanishda mijoz tomonidan ularning rahbarligi uchun roziligini olishi kerak.
Psixolog va sub’ekt o’rtasidagi professional muloqot qoidasi.
Psixolog psixodiagnostik suhbat, kuzatish, psixologik va pedagogik ta’sir usullarini, bir tomondan vazifani iloji boricha samarali hal qilishga imkon beradigan darajada, ikkinchidan, sub’ektning xushyoqish hissini saqlab qolishi kerak bo’lgan darajada o’zlashtirishi kerak. Va ishonch, psixolog bilan muloqot qilishdan qoniqish. Agar mavzu kasal bo’lsa, unda har qanday tadqiqot va profilaktika usullaridan foydalanishga faqat shifokorning ruxsati yoki sub’ekt manfaatlarini himoya qiluvchi boshqa shaxslarning roziligi bilan yo’l qo’yiladi.
Psixolog tadqiqotlari natijalarining asosliligi qoidasi.
Psixolog tadqiqot natijalarini psixologik fanda qabul qilingan tushunchalar nuqtai nazaridan shakllantiradi, dastlabki tadqiqot materiallari, ularni matematik va statistik qayta ishlash va vakolatli hamkasblarning ijobiy xulosalarini taqdim etish orqali o’z xulosalarini tasdiqlaydi. Har qanday psixologik muammolarni hal qilishda har doim berilgan savol bo’yicha adabiy ma’lumotlarni oldindan tahlil qilish asosida tadqiqotlar olib boriladi.
O’zining mazmuni bo’yicha kamsitmaslik prinsipi deyarli avvalgi prinsipga o’xshaydi. Shaxsning huquqlari va erkinliklarini hurmat qiladigan psixologlar mijozlarga nisbatan kamsituvchi xatti-harakatlarga qodir emaslar. Shu bilan birga, ushbu tamoyil shaxsiy va oilaviy psixologik maslahat sohada psixolog-maslahatchi uchun axloq qoidalarining mustaqil bandi sifatida haqli ravishda chiqarilgan.
Oilaviy terapiyaning kamida to'rtta ta'rifi mavjud. Birinchidan, oilaviy psixoterapiya - bu ma'lum bir oilaning muammolariga (analitik oilaviy psixoterapiya, xulq -atvor va boshqalar) nisbatan psixoterapiyaning asosiy usulini o'tkazish shakli.
Ikkinchidan: oilaviy psixoterapiya - bu mijozning oiladagi psixologik, ijtimoiy va biologik holatini oilaning yordami bilan tuzatishga qaratilgan psixoterapiya usullari va usullari majmui. Bu ta'rifga ko'ra, oila sanogen va patogen salohiyatga ega.
Uchinchidan: oilaviy psixoterapiya - muayyan nazariyalarga (tizimlar, kibernetika, aloqa kanallari va boshqalar) asoslangan mustaqil yo'nalish doirasidagi psixoterapiya usullari.
To'rtinchidan: oilaviy tizimli psixoterapiya - bu har birining faoliyatini optimallashtirish maqsadida ikkita tirik ochiq tizim - oila va psixoterapevt o'rtasidagi psixologik o'zaro ta'sirlar tizimi [Eidemiller EG, 2002].
Oilaviy psixoterapiya tizimli oilaviy psixoterapiya, oilaviy strategik psixoterapiya, oilaviy xulqli psixoterapiya va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Strukturaviy yondashuvda o'smirga "alomat tashuvchi", oila esa bemor sifatida qaraladi. Strukturaviy tadbirlar oilaning barcha a'zolari faoliyatini yaxshilash va yanada muvozanatli oila tizimini yaratish uchun oila tuzilishini o'zgartirishga qaratilgan. Masalan, qattiq oilada ochiq muloqot va muzokaralarni tashkil qilish, tartibsiz oilaga ierarxik tuzilmani qurishda yordam berish, oilaning quyi tizimida ota -ona nazorati va hamkorligini tiklash, bu esa oilaning etakchi rahbarligi va bolalar tarbiyasini ta'minlaydi. Parchalangan tizimda terapevt "aniqlangan bemorga" yordam berish va oilaning barcha a'zolari uchun mumkin bo'lgan imtiyozlarni aniqlash orqali oilani birlashtirishga yordam beradi. Shuni ta'kidlash kerakki, oilaviy tuzilmalarni o'zgartirish uchun qo'yilgan maqsadlar oilaning fikr -mulohazalarni qabul qilish tezligiga mos kelishi kerak.
Ko'pincha, disfunktsiyali oilalar, mumkin bo'lgan o'zgarishlarni ko'rib chiqayotganda, umuman yoki umuman yo'q. Ko'pincha, agar ular oilada o'zgarishlar ro'y bersa, tabiatan haddan tashqari bo'lishidan qo'rqishadi. Masalan, "chalkash tizim" da o'smirga mas'uliyatni topshirish qiyin bo'lishi mumkin, chunki onaning oiladan butunlay ajralib ketishidan va oilaviy muammolarga duch kelishidan qo'rqishi mumkin.
Strategik oilaviy psixoterapiyada oilaviy ierarxiya buzilishlarini tahlil qilishga asosiy ahamiyat beriladi. Ushbu psixoterapevtik yondashuvda qo'llaniladigan strategiya kuch manipulyatsiyasiga asoslangan. Boshqacha aytganda, terapevt oila a'zolari o'rtasida hokimiyatni qayta taqsimlaydi. Xulq -atvor anormalliklarini keltirib chiqaradi, deb ishoniladi Yosh yigit Oila ierarxiyasi zinapoyasida ota -onalarga qaraganda yuqori mavqega ega. Oiladagi ierarxiya har doim takrorlanadigan ketma -ketlik bilan belgilanadi, bunda bir oila a'zosi boshqasiga nima qilish kerakligini aytadi. Bolalarning xulq -atvori jiddiy burilishlar bilan tavsiflangan oilalarda, terapevt o'smirlar iqtisodiy va hissiy jihatdan ota -onalariga qaram bo'lib, kattalaridan talab qilgan narsani qilishdan bosh tortadigan vaziyatga duch keladi. Ushbu maktab vakillari tomonidan qo'llaniladigan psixoterapevtik tadbirlar oilada shunday ierarxiyani o'rnatishga xizmat qiladi, bunda ota -onalar yoshlarga nisbatan yuqori o'rinni egallay boshlaydilar. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi muloqotning mazmuniga ota-onalarning bolalarga bo'lgan umidlari, shuningdek, oqsoqollar rioya qilishlari kerak bo'lgan qoidalar va nihoyat, belgilangan qoidalar buzilgan taqdirda kuzatuvlar to'g'risida xabarlar kiradi. O'smir ota -onasi ustidan hokimiyatni yo'qotganda, u o'zini ijtimoiy talablarga muvofiq tuta boshlaydi.
Oilaviy psixoterapiyaning xulq -atvor yo'nalishi o'rganish nazariyasi tamoyillariga asoslanadi. Klassik, operativ va boshqa turdagi o'qitish usullari va usullari qo'llaniladi (shartnomalar, tokenlar tizimi, ota-onalarning kompetentsiyasini o'rgatish, muammolarni hal qilish yondashuvi).
Zamonaviy oilaviy psixoterapiyada konstruktiv yoki hikoyaviy psixoterapiyaning rivojlanishi asosiy tendentsiya hisoblanadi. Bu so'zning ingliz tilidan to'g'ridan -to'g'ri tarjimasi bor - hikoya (so'zma -so'z - aytib berish, tasvirlash, hikoya qilish, vizual -majoziy). Oxirgi yondashuv ko'proq "insonparvar" deb hisoblanadi. Mijoz aytgan hikoyalar qayg'uli va kulgili bo'lishi mumkin va xulosalar bema'ni bo'lishi mumkin. Bu bo'linish, bizning fikrimizcha, shartli. Ko'pincha bitta psixoterapiya mashg'ulotida ko'plab kombinatsiyalangan usullar qo'llaniladi. Mingyillik o'zgarganda, oilaviy psixoterapiyaga turli yondashuvlar orasidagi chegaralar xiralashadi. Masalan, tizimli psixoterapiyada, xulq -atvor terapiyasida bo'lgani kabi, oila a'zolarining xatti -harakatlarini kuzatish psixoterapevtik aralashuvning boshlang'ich nuqtasidir. Strategik oilaviy terapiyada psixoterapevt tomonidan gipoteza va vazifalarni shakllantirish uning pozitsiyasini xulq -atvor yondashuvining direktivligiga yaqinlashtiradi. Masalan, oila tarixini yig'ishda genogrammadan oila tarixi tuziladi, "metafora", "belgilar" va "mavzular" hisobga olinadi. Oilaviy psixoterapiyaning har bir sohasida siz ma'lum ijobiy strategiyalarni topishingiz va ulardan bolalar va o'smirlar bilan ishlashda foydalanishingiz mumkin.
Umuman olganda, qaysi disfunktsional oilaviy naqshlarni o'zgartirish mumkinligini aniqlash kerak. Har bir oila a'zosining affektiv, xulq -atvor va kognitiv umidlari hisobga olinadi. Qaysi yondashuvdan qat'i nazar, oila davolanishda faol ishtirok etishi kerak.
Intervensiyaning maqsadi nafaqat buzilgan oila, balki inqirozga uchragan oila hamdir. Disfunktsional oila - ma'lum bir funktsiyalarni bajarish buzilgan oila. Odatdagidek ishlaydigan oila-bu har bir oila a'zosi va umuman oila o'zini namoyon qilish, o'sish, o'zgarish, qabul qilish va ma'qullash ehtiyojlarini qondiradigan qoidalarni yaratadigan yoki qarz oladigan oila. O'zgarish uchun oilaviy resurslarni, qobiliyat va motivatsiyani topish va dolzarb muammolarni hal qilishga e'tibor qaratish lozim.
Oilaviy psixoterapiyaning turli usullarining umumiy maqsadlarini quyidagicha ko'rsatish mumkin: oilada taqdim etilgan muammo haqidagi bir qancha g'oyalar (munosabat, taxminlar) o'zgarishi; oila a'zolarining o'z muammolari haqidagi qarashlarini individual-shaxsiy yondashuvdan tizimli yondashuvga o'tkazish; quyi tizimlar orasidagi chegaralarning o'tkazuvchanligini o'zgartirish; muammolarni bevosita yoki bilvosita aralashish yo'li bilan hal qilishning muqobil modellarini yaratish; oila a'zolarining hissiy hissiyotlarining uning a'zolaridan birining simptomatik xatti -harakatlarida pasayishi; ierarxik nomuvofiqlikning turli shakllarini tuzatish; ota -ona oilasidan olingan noto'g'ri xatti -harakatlarning stereotiplarini to'xtatish, muhim "tugallanmagan biznes" ni ochish, oilaviy sirlarni ochish, oila a'zolari o'rtasidagi muloqot uslubini yaxshilash.
Oilaviy psixoterapiya - bu shaxslararo munosabatlarni to'g'rilashga qaratilgan va oiladagi emotsional buzilishlarni bartaraf etishga qaratilgan psixoterapiyaning alohida turi bo'lib, ular oilaning kasal a'zosida ko'proq namoyon bo'ladi. Oilaviy terapiya odatda bir nechta oila a'zolariga qaratilgan, garchi u davolanish davomida oila a'zolaridan biri bilan shug'ullansa.
Tizimli oilaviy psixoterapiyaning rivojlanish tarixi shuni ko'rsatadiki, amaliyotning bu sohasi ko'pchilik psixoterapiya maktablari va yondashuvlari kabi rivojlanmagan. Ko'pgina psixoterapevtik yondashuvlar er-xotinlar bilan ishlash yoki ota-onalar o'rtasidagi nizolarni tasvirlaydi. Oilaviy maslahat va psixoterapiya bo'yicha qo'llanma (Horne, Ohlsen, 1982) turli psixoterapiya maktablarida oilalar bilan ishlashni tavsiflaydi: tranzaktsion tahlil, gestalt terapiyasi, mijozga yo'naltirilgan yondashuv, Adlerian va ratsional-emotsional psixoterapiya, xulq-atvorli psixoterapiya va NLP.
Shu bilan birga, oilaviy tizimli psixoterapiyaning rivojlanishi rivojlanish bilan bog'liq emas individual psixoterapiya... "Oilani tizim sifatida o'rganish na tarixga, na umumiy qabul qilingan tushunchalarga, na aniqlangan kashfiyotlarga ega" (Spiegel, Bell, 1959). Erikson va Xogan (1972) o'z monografiyalarida, adabiyotlarni tahlil qilish, oilaviy tizimli terapiya psixoterapiyada ilgari mavjud bo'lgan nazariy pozitsiyalardan "o'sib chiqqanligi" haqida hech qanday dalil topmaganligini ta'kidlaydilar.
Tizimli oilaviy psixoterapiyaning kontseptual asosini kibernetika, aniqrog'i tizimlarning umumiy nazariyasi shakllantirdi. Umumiy tizimlar nazariyasi asoschilaridan biri L. fon Bertalanffi, tizim tushunchasi "dunyoga organik qarash" dan kelib chiqishini ko'rsatdi. Bu qarash ikki pozitsiya bilan tavsiflanadi: a) butun uning qismlari yig'indisidan katta; b) butunlikning barcha qismlari va jarayonlari bir -biriga ta'sir qiladi va bir -birini shart qiladi. Shunday qilib, oilaviy tizimli psixoterapiyaning asosiy g'oyasi shundaki, oila - bu ijtimoiy tizim, ya'ni bir -biri bilan dinamik aloqalar va munosabatlarda bo'lgan elementlar va ularning xususiyatlari majmuasidir. Oila - "billurga emas, olovga o'xshash tirik organizm" (Chernikov, 1997).
Oila tizimi - bu ochiq tizim, u atrof -muhit bilan doimiy aloqada. Oila tizimi-bu o'z-o'zini tashkil etuvchi tizim, ya'ni tizimning xulq-atvori maqsadga muvofiqdir va tizimni o'zgartirish manbasi uning ichida yotadi (Chernikov, 1997). Shunga asoslanib, aniqki, oilani tashkil etuvchi odamlar u yoki bu tarzda ularning ehtiyojlari va motivlari ta'sirida emas, balki ushbu oilaviy tizimning ishlash qoidalari ta'siri ostida harakat qilishadi. Tizim unga kiritilgan elementga nisbatan birlamchi hisoblanadi. Shubhasiz, psixoterapevtik ta'sirning ob'ekti bu tizim elementi bo'lgan individual shaxs emas, balki butun oilaviy tizimdir. Oilaviy tizimlarning ishlashining umumiy tamoyillarini ko'rib chiqing.
Oilaviy tizimlarning ishlash qonunlari
Oila tizimining hayoti ikkita qonunga bo'ysunadi: gomeostaz qonuni va rivojlanish qonuni. Gomeostaz qonuni shunday deydi: har bir tizim barqarorlikka, barqarorlikka intiladi. Oila uchun bu shuni anglatadiki, u mavjud bo'lgan har bir vaqtda uni saqlab qolishga intiladi joriy vaziyat... Bu maqomni buzish har doim hamma oila a'zolari uchun og'riqli bo'ladi, garchi voqealar ham quvonchli, ham uzoq kutilgan bo'lishi mumkin, masalan, bola tug'ilishi, alamli nikohning buzilishi va boshqalar. Doimiylik qonuni nihoyatda kuchli. Jey Xeyli (1980) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, voyaga etgan bolaning oilani tark etishining oldini olish va shu tariqa oila
tuzilishini saqlab qolish istagi tufayli ota -onalar o'spirinning har qanday psixopatologik xatti -harakatlariga toqat qila oladilar. Shu bilan birga, rivojlanish qonuni ishlaydi: har bir oilaviy tizim hayotning to'liq tsiklidan o'tishga intiladi. Aniq bo'lishicha, oila o'z rivojlanishida ba'zi muqarrar ob'ektiv sharoitlar bilan bog'liq bo'lgan muayyan bosqichlardan o'tadi. Bu holatlardan biri jismoniy vaqt... Oila a'zolarining yoshi har doim o'zgaradi va majburiy ravishda oilaviy vaziyatni o'zgartiradi. Erik Erikson ko'rsatganidek, inson hayotidagi har bir yosh davri, odam bajarishga intiladigan ma'lum psixologik ehtiyojlarga mos keladi. Yosh bilan birga, umuman hayotga va yaqinlaringizga bo'lgan talablar o'zgaradi. Bu muloqot uslubini va shunga mos ravishda oilaning o'zini belgilaydi. Bolaning tug'ilishi, keksa odamning o'limi - bularning barchasi oila tuzilishini va oila a'zolarining bir -biri bilan o'zaro munosabatlar sifatini sezilarli darajada o'zgartiradi.
Oila daryoga o'xshaydi, uni hech qachon ikki marta kiritish mumkin emas. Oddiy amerikalikning varianti hayot sikli oilalar (Karter, MakGoldrik, 1980).
1. Birinchi bosqich - moddiy jihatdan mustaqil, yolg'iz yigitning hayoti, ota -onasidan alohida yashaydi. Bu bosqich "monad davri" deb nomlangan. Ota -onadan mustaqil hayotga mustaqil nuqtai nazarni shakllantirish juda muhimdir.
2. Ikkinchi bosqich bo'lajak turmush o'rtog'i bilan uchrashish paytidan boshlanadi. Sevgi, romantika, nikoh ittifoqi g'oyasining paydo bo'lishi, ya'ni uzoq va barqaror munosabatlar - bularning barchasi unga tegishli. Agar hayot tsiklining bu bosqichi muvaffaqiyatli o'tadigan bo'lsa, unda sheriklar kelajak haqida umidlar almashishga muvaffaq bo'lishadi. birgalikda hayot va ba'zida ular haqida kelishib oladilar.
3. Uchinchi bosqich - nikoh tuzish, oshiqlarni bir tom ostida birlashtirish, birgalikdagi uy xo'jaligining boshlanishi, umumiy hayot... Bu bosqich "halokatli vaqt" deb nomlangan. Bu birinchi oilaviy inqiroz davri. Yoshlar birgalikda yashash haqida shartnoma tuzishlari kerak. Ixtiyoriy ravishda yoki ixtiyoriy ravishda hayotni tashkil qilish uchun oilada qanday vazifalar taqsimlanishi, kim o'yin -kulgi uyushtirishi va uyushtirishi, pulni nimaga sarflash to'g'risida qaror qabul qilishi, turmush o'rtog'i qaysi biri ishlamasligi, qachon bo'lishini hal qilish kerak. bola, qanday xulq -atvori va tashqi ko'rinishi jinsiy jozibali va shunga o'xshash ko'plab muhim narsalar. Ba'zi masalalarni muhokama qilish va kelishish oson, ba'zilarini esa ochiq muhokama qilish qiyin, chunki afzalliklar ko'pincha aniq emas va ifodalanmagan. Bu, ayniqsa, jinsiy xatti -harakatlar uchun to'g'ri keladi. Yosh xotin tashqi bo'shashish kutilmagan oilada o'sgan. Onam xalat kiymagan, uyda poyabzal kiygan va dadasining cherkovi uchun bo'yanish qilgan. Dadam buni qadrlashdi. Yosh er baland poshnali ayolini yomon ko'rardi. Uning eslashicha, baland poshnali oyoq kiyimlarini u nafratlanadigan o'qituvchi kiygan. U ishlamaydigan, uyda xalat va shippak kiygan onasini yaxshi ko'rar edi. Xotin, erining ko'nglini olishni xohlab, kechqurun uyda muhabbat o'tkazishni orzu qilib, ostonada bo'yanish va baland poshnali bilan uchrashadi. Uni ko'rib, u ketishga tayyor deb o'ylaydi. U kechqurun uyda sokin o'tkazishni o'ylagan bo'lishi mumkin, lekin xotinini yaxshi ko'rar va uni so'zsiz tushunsa, darhol u bilan restoranga, masalan, do'stlariga boradi. U hayron. Xotinimdan "men bilan bo'lishni xohlamaydi" degan dahshatli fikr. Ammo u kasal bo'lib qoldi va o'z nafratiga to'la uyda xalat va tufli kiyib yurdi. Bu vaqtda er ishtiyoq bilan yonadi. Xotin bajarishga tayyor emas: u o'zini yomon his qiladi va o'zidan nafratlanadi. Erning dahshatli fikri bor: "U men bilan bo'lishni xohlamaydi". Bu jinsiy nomutanosiblikning boshlanishi bo'lishi mumkin.
4. To'rtinchi bosqich uchinchi bosqich inqirozi bartaraf etilganda, nikoh saqlanib qolganda va eng muhimi, birinchi bola paydo bo'lganda paydo bo'ladi. Bu bosqichda vujudga keladigan inqiroz yanada jiddiyroq. Uchinchi oila a'zosi paydo bo'ldi, oila tarkibi o'zgardi. Bir tomondan, u barqarorlashdi, boshqa tomondan, bu yangi tizim a'zolari bir -biriga nisbatan uzoqlashib ketdi. Yangi shartnoma kerak, chunki rollarni, vaqtni, pulni va boshqalarni qayta taqsimlashga ehtiyoj bor. Kechasi kim bolaning oldiga keladi? Ota -onalar uyda birga o'tirishadimi yoki navbat bilan tashrif buyurishadimi, yoki xotini bola bilan bo'ladimi, er esa yolg'iz yashaydimi? Agar chaqaloq nikoh munosabatlariga begonalikni olib kelmagan bo'lsa, bundan tashqari, u ota -onasini yig'di, bu bosqich muvaffaqiyatli o'tdi. Bolaning hayotning odatiy va monotonligini his qilishi ham shunday bo'lishi mumkin; Er -xotinlarga yoshlik va bayram tugagan va cheksiz kundalik hayot boshlanganga o'xshaydi, er o'zini tashlandiq his qiladi va xotini chaqaloq bilan aldayotganidan shubhalanadi. Xotini aniq biladiki, uni qo'lida bolasi bilan tashlab ketishgan va to'satdan u beparvo o'smirga uylanganini va qiyinchiliklarni tushunib yetgan. oilaviy hayot umurtqa pog'onasini sindirmoqchi. Bularning barchasi to'rtinchi bosqichning muvaffaqiyatsiz o'tishi belgilaridir. Bu ajralishga olib kelmaydi, lekin odatda gomeostaz qonuni oila tizimini murakkab va xayoliy stabilizatorlar bilan ta'minlaydi. Masalan, befarqlik bilan yashiringan odatiy xiyonatlar mos keladi, shunda janjallar va ularning ortidan yarashish yaqinlik xayolotini keltirib chiqaradi va oilani saqlab qoladi. Turmush o'rtog'idan birining surunkali kasalligi yoki shaxsiy hayotiylikning boshqa shakllari - alkogolizm, kasbiy muvaffaqiyatga erisha olmaslik va hk.