Mutaxasislikka kirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO PSIXOLOGIYA VA XORIJIY TILLAR INSTITUTINING
BOSHLANG’ICH TA’LIMI YO’NALISHI

S2-22 BT- GURUH TALABASI UMURZOQOVA DILNOZANING

“MUTAXASISLIKKA KIRISH ”FANIDAN

REFERAT
MAVZU: ­­­­­­­­­­­­­_________________________________________
__________________________________________________


Bajardi: ________________
Tekshirdi:_______________

BUXORO-2023

Mavzu: Masal janrining boshqa janrlardan farqini tushuntirish.
Reja:
1.Masal janri haqida tushuncha
2.Masal janrining boshqa janrlardan farqi
3.Masal janri ustida ishlash.
.

Masal nima?

Masal – axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she`riy, ba`zan nasriy asardir.
Masal (arabcha – namuna, andoza, o‘xshashlik; ramzli hikoya) 1. Kishilarga o‘git bo‘ladigan, xulosali, kichik majoziy hikoya.
2. Matal; maqol
Inson xarakteriga xos xususiyatlar masalda majoziy obrazlar— hayvonlar, jonivorlar va o'simliklar dunyosiga ko‘chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo'Iishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko'pincha masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi. Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa sujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo'lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo'la oladi. „Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo'lgan. O'z ma’nosidan ko'chirilgan (majoziy) so'z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan „yashirincha" tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, „Ezop tili" deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan“. Mashhur masalnavis Gulxaniyning „Toshbaqa bilan Chayon", „Maymun bilan Najjor" masallari boshlang'ich sinf o'quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do'stlik, rostgo'ylik, qo'lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g'oyalar ilgari suriladi. Masal janridagi asarlar ham boladagi qo'pollik, qo'rslik, yolg'onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang'ich sinf „O'qish kitobi“ darsliklarida masal janriga kam o'rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o'rni beqiyosdir. Boshlang'ich sinflarda masalni o'rganayotganda bolalarni masalni ifodali o'qishga va uning mazmunini qisqa, ba’zan bir necha so'z bilan aytib berishga, ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aniqlab, o'zaro qiyoslashga o'rgatish muhim ahamiyatga ega. Masallarda yashiringan o'tkir kinoya, voqealaming tez-tez o'rin almashinib turishi uni bir maromda o'qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o'qishga yetarli malaka hosil qilmagan o'quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasawur qilish, obrazlami aniq idrok etishda o'quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so'z bilan tasvirlash, ba’zilariga o'qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo'lib o'qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o'ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o'qishga tayyorlanishda uning sujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur. Masal ustida ishlash quyidagi bosqichlami o'z ichiga oladi: — masal mazmunini aniq idrok etish; — kompozitsiyasi, qatnashuvchilarning xarakteriga mos xususiyatlarini, xattiharakatlarining sabablarini ochish; — allegoriyani aniqlash; — masal xulosasini tahlil qilish. Masal o'qish darsining qurilishi quyidagicha bo'ladi: 1. Tayyorgarlik ishlari: a) masal muallifi haqida o'qituvchi hikoyasi; b) o'qilgan masal mazmuni bilan bog'liq suhbat; d) o'qilgan masalda qatnashuvchi timsollarga xos xususiyatlar haqida suhbat. 2. Masalni o ’qituvchi о’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film ko'rsatish ham mumkin). 3. Masal matni ustida ishlash: a) masalning tuzilishi va kompozitsiyasini aniqlash (o ‘qish, reja tuzish va hokazo); b) qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o ‘qish, so ‘z bilan va grafik tasvirlash, savollarga javob berish); d) masalning aniq mazmunidan kelib chiqib, undagi asosiy fikmi belgilash; e) krossvordlar, ta’limiy o'yinlar, topishmoqlardan foydalanib, masal mazmuni va g'oyasini o'zlashtirish. 4. Allegoriyani ochish. 5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish. 6. Hayotda uchragan shunga o'xshash hodisalarga taqqoslash. Quyidagi sinflarda masallar berib o‘tilgan: 1-sinfda: “Maymun bilan najjor” , “Shamol va Quyosh”(Ezop) 2-sinfda: Masal haqida ma`lumot berilgan: “Qarg`a bilan tulki” (I. Krilov) Masal nima? Masal bu – kishilarga o‘git bo‘ladigan, xulosali kichik she’r yoki hikoya. 3-sinfda: “Qaysar buzoqcha” ( Olim Qo‘chqorbekov), “O`jar Toshbaqa”( Hamidulla Yoqubov). 4-sinfda: “Qo‘zichoq” (Rauf Tolib), “Ikki irmoq” (Habib Po‘latov). Allegoriya nima? Yunoncha allegoria – o‘zgacha ifodalash ma`nosini bildirib, mavhum tushuncha yoki g`oyalarni aniq bir obraz vositasi bilan ifodalash; majoz. Masalan, bo‘ri so‘zining yomonlik(yovuzlik), tulki so‘zining ayyorlik ifodasi uchun qo‘llanishi.
Ertak - bu ko'pincha she'rlarda, asosan satirik xarakterdagi qisqa hikoya. Ertak - bu allegorik janr, shuning uchun xayoliy qahramonlar (ko'pincha hayvonlar haqida) haqidagi hikoyaning orqasida axloqiy va ijtimoiy muammolar yashiringan.
Ertakning janr sifatida paydo boʻlishi miloddan avvalgi V asrga toʻgʻri keladi va oʻz fikrini boshqacha ifodalay olmagan qul Ezop (miloddan avvalgi VI-V asrlar) uning ijodkori sanaladi. O'z fikrlarini ifodalashning bu allegorik shakli keyinchalik "ezop tili" deb nomlangan. Faqat miloddan avvalgi 2-asr atrofida. e. ertaklar, jumladan, Ezop ertaklari yozila boshlandi. Qadimda mashhur fabulist qadimgi Rim shoiri Horatsiy (miloddan avvalgi 65-88) edi.
17-18-asrlar adabiyotida antik mavzular qayta ishlandi.
17-asrda frantsuz yozuvchisi La Fonten (1621–1695) ertak janrini yana jonlantirdi. Jan de La Fontenning ko'pgina ertaklari Ezop ertaklari syujetiga asoslangan. Ammo frantsuz fabulisti qadimgi ertak syujetidan foydalanib, yangi ertak yaratadi. Qadimgi mualliflardan farqli o'laroq, u dunyoda sodir bo'layotgan voqealarni aks ettiradi, tasvirlaydi, tushunadi va o'quvchiga qattiq ko'rsatma bermaydi. Lafonten axloqiy va satiradan ko'ra o'z qahramonlarining his-tuyg'ulariga ko'proq e'tibor beradi.
18-asr Germaniyasida shoir Lessing (1729-1781) ertak janriga murojaat qildi. U Ezop singari nasrda ertak yozadi. Fransuz shoiri Lafonten uchun bu ertak nafis qisqa hikoya, boy bezakli, “she’riy o‘yinchoq” edi. Bu, Lessing ertagi bilan aytganda, ov kamoni bo'lib, shunchalik chiroyli o'yilgan ediki, u asl maqsadini yo'qotib, yashash xonasining bezakiga aylandi. Lessing Lafontenga adabiy urush e'lon qiladi: "Masaldagi hikoya, - deb yozadi u, "... maksimal darajada siqilgan bo'lishi kerak; barcha bezak va figuralardan mahrum, u faqat ravshanlik bilan kifoyalanishi kerak" ("Abhandlungen uber die Fabel" " - Masal bo'yicha nutqlar , 1759).
Rus adabiyotida milliy ertak an'anasining asoslarini A.P.Sumarokov (1717-1777) qo'ygan. Uning she'riy shiori shunday edi: "Toki men eskirganimdan yoki o'limdan so'nmasam, illatlarga qarshi yozishni to'xtatmayman ...". Ikki yarim ming yillik tajribani o'zlashtirgan I.A.Krilov (1769-1844) ertaklari janr rivojlanishining cho'qqisiga aylandi. Bundan tashqari, Kozma Prutkovning istehzoli, parodik ertaklari (A.K. Tolstoy va aka-uka Jemchujnikovlar), Demyan Bedniyning inqilobiy ertaklari mavjud. Yosh kitobxonlar “Styopa amaki” asari muallifi sifatida tanish bo‘lgan sovet shoiri Sergey Mixalkov ertak janrini qayta tikladi, zamonaviy ertakning o‘ziga xos qiziqarli uslubini topdi.
Ertaklarning xususiyatlaridan biri allegoriyadir: muayyan ijtimoiy hodisa shartli tasvirlar orqali ko'rsatiladi. Shunday qilib, Leo obrazining orqasida despotizm, shafqatsizlik, adolatsizlik belgilari ko'pincha taxmin qilinadi. Tulki ayyorlik, yolg'on va yolg'onning sinonimidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, bunday ertakning xususiyatlari:
a) axloq;
b) allegorik (allegorik) ma'no;
v) tasvirlangan vaziyatning tipikligi;
d) personajlar-personajlar;
e) insoniy illat va kamchiliklarni masxara qilish.
V.A.Jukovskiy "Krilov ertak va ertaklari haqida" maqolasida ta'kidlagan. ertakning to'rtta asosiy xususiyati.