N. a b d u L l a y e V
Download 272 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qadimgi hind san ’ati
|
K U S H O N S A N ’ATI K ushon davlati ta x m in a n , I asm in g boshlariga kelib, G rek-B aqtriya podsholiginingparchalanishi n atija sid a vujudga kelgan. U turkiylardan boMgan Geray boshchiligida am alga o sh irilg an . G c ra y o ‘zini Kushon deb hisoblar edi, shuning u ch u n tu zg an d a v la ti K ushon davlati deb atalgan. Bu davlatga Icushoniylardan boMgan h u k m d o r K udzula Kadfiz boshchilik qildi. U ning 0 ‘gMi Kadfiz II esa bu davlat m a y d o n in i H indiston yerlariga qa d a r yetkazdi. Kanishka podsholik qilgan y illard a esa K ushon davlati o'zin in g gullagan davrini boshidan kcchirdi. B u d av lat deyarli 400 yil yashaydi. GeograOk o ‘m i, ch eg arasi, poytaxti. Bu davlatning asosiy yerlari dastlab 0 ‘rta O siyoning jan u b iy to m o n id a boMgan. K ushon davlatining kengayishi podsho Kadfiz I davridan b o sh lan d i. U dastlab Baqtriyadagi 4 ta bekiikni bosib oladi. S o'ngra grek p o d sh o larin in g noiblarini siqib chiqara boshlaydi va keyinchalik Kadfiz I o ‘zini p o d sh o la r podshosi d eb e ’lon qiladi. Kanishka II podsholik qilgan davrda (319) K u sh o n davlati yanada qudratli boMdi. Kushon davlatining poytaxti dastlab S a m arq a n d yaqinidagi Kushon deb taxm in q i- linadi (ayrim m a ’lum otlarda bugungi Surxondaiyoning Term iz yaqinidagi Dalvanzintepada boMgan d eb ay tib o ‘tilgan). Keyinchalik Kanishka poytaxtini Hindistonga, hozirgi P eshavoi^a ko'chiradi. IV asr o ‘rtalaridan Kushon dav lati inqirozga yuz tu ta bordi. Y erlam ing b ir qism ini Parfiya davlati bosib oladi, so‘ngra E ronda shakllana boshlagan Sosoniylar davlati bu inqirozni tezlashtuadL Sosoniylar K ushon davlatining katta qismini bosib oladilar. U ning qolgan qism larida K ushon davlati V asigacha mavjud boMdi. Keyin Eftalitlar, so'ngra turk xoqonligi yerlariga q o ‘shilib kctdi. K u sh o n la r d av rid a siyosiy, iq tiso d iy va m a d a n iy jo n la n ish ro ‘y berdi. S avdo-sotiq rivojlandi. 0 ‘rta O siy o n in g sav d o karvonlari E fiopiya, M isr, R im .V izan tiy a, Q a d im g i R u s va H in d is to n , X itoy yerlarig ach a b o rib yetadilar. P o d sh o la r k u m u sh va o ltin ta n g a c h a la r ch iq a rib , savdo ish- uirini riv o jlan tirad ilar. A rx e o lo g la r K u sh o n p u llarin i K iyev, E fiopiya, Rim , S kandikaviya y e rla rid a n to p g an lik lari h a m s h u n d a n d alo lat b eradi. K ushoniylar dav rid a b u d d iz m d avlat d in i sifatid a q ab u l qilindi. K ush o n p odshosi K an ish k a shu d in n i davlat din ig a a y la n tird i. K ushon h u k m d o r- !ari o ‘z sa lta n a tla rin i m u sta h k a m la sh u c h u n bu d in d a n foydalandilar. U ni o rn m a orasiga singdirishga h arak at q ild ila r. B u d d izm d in in in g qabul 4«linishi s a n ’at va m a d a n iy a t x a ra k te rid a o ‘z ifodasini to p d i. U b ilan bog liq m e ’m o riy y o d g o rlik lar, tasviriy s a n ’at asariari p a y d o boMdi. B u d d izm b ilan bogMiq boMgan ib o d a tx o n a la r v ujudga k e ld i, h ay k allar y ara- tildi, devoriy s u ra tla r ishlandi. 0 ‘rta O siy o d a b u d d iz m n in g tarqalishi bcvosita h ay k alta ro sh lik d a B udda, b o d isa tv a va b o sh q a d in iy perso n aj- arn in g haykallari yaratilishiga o lib keldi. U la r ib o d a tx o n a la m in g oldi va ichkari qism idan o ‘z o ‘m in i egalladi. Bu h ay k allam in g ishlanish prinsiplari H in d isto n d a y aratilgan k an o n larg a aso slan g an . 37 M e ’m orlik. K u sh o n la r davri m e ’m o rlig id a yangi a n ’a n a la r riro jlan - di. S aro y lar, zard u sh tiy lik va b u d d av iy lik d in la ri b ila n b o g ’liq m e ’m o riy m a jm u a la r yaratild i, fu q o ro la r tu ra rjo y la ri m u ra k k a a b la sh a b o rd i, u la r- nin g este tik jih a tlarig a e ’tib o r o rtd i. S h a h arso zik b o rasid a ish lar am alg a osh irild i, yangi sh a h a rla r p a y d o b o 'ld i. S h a h a r h o k im la ri, boy z a d o g o n - la r va a m a ld o rla r sa ro y la r va u y la rin i h a sh a m a tli boM ishiga e ’tib o r o rtd i. U n in g g o ‘zal b o 'lis h i u c h u n h ay k al, tu rli n aq sh va ra sm la r b ilan bezak b e ra d ila r. K u s h o n iy la r d a v rid a b u d d iz m d in i b ila n b o g 'liq b o 'lg a n m e ’m o rlik ko m p o zitsiy alari yu zag a keldi. T asviriy va a m aliy s a n ’a t. Bu s a n ’a t y o 'n a lish la ri b ir q a n c h a m a n - b a la rd a n b aq triy a - s o ‘g ‘d , e llin lash g an b u d d iz m , g ‘a rb to m o n d a sak- parfiya, X o razm va O ld O siy o s a n ’ati a n ’a n a la rid a n aso s o ld i, rivojlandi va xarakteri jih a tid a n b e ta ra f, o ‘ziga xos m u staq il s a n ’a t y o ‘nalishi sifati- d a e ’tir o f etilad i. H a y k a lta ro sh lik xususiyati - g rek va h in d s a n ’ati t a ’siri m avjudligini e ’tir o f etish m u m k in . N o m a ’lum h ay k altaro sh ta s v irla n u v c h in in g s o c h ta ra sh i, k iy im -b o sh i x arak terin i h am a n iq boM ishiga, psixologik h o la tin i ifodalashga intiladi. K u sh o n iy lar davri tan g a la ri a w a lg i davrga n isb atan b o ‘sh , yuzlariga p o d - sh o lam in g portreti zarb lan g an o rq a to m o n d a esa x u d o lar tasviri tushirilgan. Y ozuvlar esa k u sh o n , b a q triy a tilid a b o ‘lib, yozish u c h u n k u sh o n ha rf- lari (grek alfaviti asosida y a ra tilg a n ) ishlatilgan. R an g tasv ir. Bu d av rd a m a h o b a tli rassom lik rivojlandi va saroy, ib o - d a tx o n a , m o n a stir va q a srla m i b e z a sh d a keng qoM lanildi. R asm lar m av- zusi bevosita b in o la r funksiyasiga q a ra b b elg ilan d i. J u m la d a n ib o d a tx o n a va m o n a stirla r devoriy rasm la rid a d in iy m avzu y ctak ch ilik q ilgani h o ld a q a sr va sa ro y lar d e v o rlarid a d u n y o v iy v o q e a la r y eta k ch ilik qiladi. A lbatta bu ra sm larb izg ach a faqat p a rc h a , boM aklarda, sh u n in g d ek , qadim gi m ual- liflam in g y o zm a m a n b a la rid a sa q la n ib q o lg a n . L ek in sh u la m in g o ‘zi shu d a v r m ah o b a tli s a n ’ati h a q id a fikr yuritishga aso s b e ra d i. Bu d av rd a boy z o d a g o n la r va a m a ld o rla r o ‘z saroylari va u y la rin i h a sh a m a tli boMishiga e ’tib o r berdi. U la m in g x o n a la ri d ev o riy s u ra t, h aykal, tu rli naq sh va ra sm la r b ilan bezak bcrilg an b o 'lg a n . Bu tasv irlard a Y evripid trag ed iy a- la rid a n o lin g a n s u je tla r , H o m e r « Ilia d a * s ig a o id v o q e a la r n i h a m u c h ra ta m iz . J u m la d a n , E zo p m asaliga ish lan g an - o ltin tu x u m haqidagi d evoriy rasm h a m x arak terli. U n d a o ltin tu x u m tu g 'a d ig a n to v u q va u n in g xasis egasi voqeasi aks e ttirila d i. Idish y u zalarig a ish lan g an tasv ir larda Y evripid tra g e d iy a la rid a n o lin g an su jetlar, H o m e r «Ileada»siga o id v o qealar, A fina, A p o llo n , N ik a , gul u sh lab tu ru v c h i h a y k allar va h o k a - z o la r jo n lan tirilg a n . A m aliy s a n ’at n a m u n a la ri h a m d iq q a tg a loyiqdir. Y angi a sr b o sh la - rida y aratilgan k u lo lc h ilik , zarg arlik va m e ta lla rd a n b u y u m la r yasash (k u m u sh , o ltin va b ro n z a ) s a n ’a ti nafisligi b ilan o 'z ig a to rta d i. A yniqsa, 38 nlctall b u y u m la r yasash va u la m in g y u zasin i b o ‘rtm a tasv irlar b ilan b e - /;ish s a n ’a tid a o ‘rta osiyolik u sta la r k a tta y u tu q la m i qoMga k iritd ilar. 0 ‘rta O siyo q adim gi davri s a n ’ati sovet d av rid a o 'rg a n ila b o sh lan d i. Sovet arxeolog va s a n ’a tsh u n o sla rin in g m e h n a ti tufayli 0 ‘rta O siyo xalqlari 0 ‘tm ish in in g boy va serq irra ekanligi isbotlab b erild i. K u sh o n davri am aliy san ’atid a y aratilgan kulolchilik, zargarlik va m e ta lla rd a n b u y u m la r yasash, k u m ush, o ltin va b ro n z a s a n ’ati nafisligi b ila n x a ra k te rlan a d i. D alv ar- z in te p a d a n to p ilg a n o ltin d a n ish lan g an tu rli ta q in c h o q la r, k u m u sh b u y u m lar in k ru statsiy a s a n ’ati yuqori boM ganligini k o 'rs a ta d i. K an d ak o rlik (torevtika) n ih o y a td a rivojlandi. Bu s a n ’a t rivojida g re k -rim uslubi keng m u h im o ‘rin n i eg allad i. Bu s a n ’a t n a fa q a t ish lan ish jih a tid a n , balki ta s virlar m avzusi jih a tid a n h a m x ara k terli. M e ta ld a (o ltin , k u m u sh , m is, b ro n za) ish lan g an h a r xil lag an , v aza, q a lq o n va x u m y uzalari tasviriga antik d u n y o h ay o ti va m ifologiyasi aso s qilib o lin d i. Bu ish larn in g tasvir- lanishini tip larg a a jratsak , quyidagi h o ln i k o ‘ram iz: a n tik m u alliflam in g asarlarid an o lin g a n sujetlarga ish lan g an tasvirlar; m . Y ev rip id n in g asar- laridagi V akx’ b ay ram i b ila n b o g ‘liq tasv irlar, H o m e r (G o m e r) «Iliada» asaridagi v o q ealar, s h u n in g d e k , h ay o tiy v o q e a la r ja n g m a n zaralari va h. k. o ‘rin olgan. K u sh o n lar d av rid a ellin s a n ’ati tasviri k u ch li b o ‘lganligi a n ’a n a la r d av o m id ag in a e m a s, balki g rek tilin in g bu y erla rd a k en g yoyilishi, grek alfavitining k en g is te ’m o ld a ishlatilishi h a m a n a sh u ta sv ir d o irasin in g kengligidan d a lo lat bcradi. K ushon d av lati k o ‘p m illatli va k o ‘p d in li d av lat edi. U n in g h u d u - did a yashaydigan tu rli xalq va q a b ila la r o ‘z d in ig a v a q arash larig a ega boMgan. S o ‘zsiz, b u d a v r d in lari ic h id a za rd u sh tiy lik k e n g yoyilganligini e 'tir o f etish kerak. X o ra z m , S o ‘g ‘d , B aqtriya, M a rg ‘iy o n a yerlarid a shu din bilan bogMiq k o 'p g in a y o d g o rlik lam in g to p ilish i h a m s h u n d a n d alo lat bcradi. L ekin K u sh o n davri zardushtiylik d ini h in d va ellin dinlari t a ’sirida yangilanish ja ra y o n in i b o sh id an kechirdi. Z ard u sh tiy lik b ilan bogMiq o d a t- larda h a m sh u n d a y o ‘z g a rish la r so d ir b o 'ld i. J u m la d a n , shu ikki ta ’lim ot bilan bogMiq sopol id ish lar - o ssu ariy lar tip lari to ra y a b o rd i. O d a m sh ak - lidagi (ayol va erk ak sh ak lid ag i) o ssu ariy lar I I —I I I asrla rd a n b o sh lab kam ayib k etdi va t o ‘xtatildi. Qadimgi hind san ’ati H in d isto n n in g sh im o li-g ‘arbidagi h in d d ary o si h av zasid an to p ilg an M o x e n jo -D o ro (S in d viloyati) va H a ra p p a (P a n jo b )d a n to p ilg an q a d im - sh a h a r q o ld iq la ri, m a d a n iy a t yodgorliklari e ra m iz d a n a w a lg i 3—2- Iri|nginchi yillard ay o q h in d s a n ’ati o ‘ziga xos, y o rq in va jo z ib a d o r, fan - taziyaga boy s a n ’a t boM ganligini tasd iq lay d i va m ifologiya asosida q im - m alli s a n ’at n a m u n a la ri y aratilg a n lig in i a n g la sh im k o n iy a tin i berad i. 39 E ra m izg ach a boMgan d a v rd a n b ir n e c h a a s r o ld in ro q , bu y e rd a m a te - m a tik a , tilsh u n o slik , falsafa, tibbiyot rav n aq to p g a n . H u n a rm a n d c h ilik rivojlangan, yozuv paydo boMgan. M e ’m orlik, haykaltaroshlik va rassom lik s a n ’ati b ir-b iri b ilan uyg‘u n la sh g an h o ld a rivoj to p g a n . E ra m iz d a n av- valgi b ir m in g in ch i y illa m in g ik k in ch i y a rm id a b u y e rd a dastlab k i sinfiy davlat p ay d o boMgan. A dabiy m a n b a la rg a k o ‘ra , shu d av rla rd a ajoyib, h ash am a tli yog‘o c h m e ’m orchiligi rav n aq to p g a n . B ular b izg ach a saq lan - m agan. E ra m iz d a n a w a lg i III a srd a n yangi e ra n in g V II asrigacha boMgan d av rd a esa, H in d isto n O siyodagi e n g yuksak m a d a n iy a t o ‘chogMga ay - lan g an . Bu y erd a p ay d o boMgan b u d d iz m n in g O siyodagi k o ‘p g in a y er- laig a tarqalganligi h a m s h u n d a n d a lo la t b e ra d i. H in d isto n s a n ’ati h a m q a to r ta raq q iy o t b o sq ich la rin i bosib o ‘tg a n . Bu ta ra q q iy o t ja ra y o n id a h in d s a n ’atiga g o h sh u m e r, g o h grek s a n ’a tin in g t a ’siri boMgan. Lekin sh u n g a q a ra m a y , u n in g s a n ’a tid a o ‘ziga xoslik m avjud boMib, u aso san , xalq s a n ’ati, ay n iq sa, h u n a rm a n d c h ilik t a ’sirid a boMgan. Q ad im g i M o - x e n jo -D o ro sh a h rin in g q o ld iq lari b iz g a c h a yaxshi saq lan g an . U yirik sh a h a rla rd a n b in boMib, k o ‘c h a la r va b in o la r p ish iq gM shtdan ishlangan. K o 'c h a la ri t o ‘g ‘ri boMib, u larn in g kengligi 10 m e trg a y etg an . K o ‘c h a yoqasidagi u y lar b ir c h iziq d a jo y la sh g a n . B in o la r 2 - 3 qavatli boMib, sh a - harga o ‘zg acha fayz kiritib tu rg a n . B ino d ev o rla ri esa yaxshilab p a rd o z - lan g an va suvalgan. Bu h o i H in d is- to n d a ju d a q ad im p ay tla rd a n o q s h a h a r q u r i s h s a n ’a t i p a y d o boM ganligidan, sh a h a ria m i reja a so - sida qurish g a e ’tib o r b erilganligidan d alo lat berad i. S h a h a rd a k a tta ja m o a t b in o lari boM gan, h a m m o m va k a n a - lizatsiya ishlari yaxshi yoMga q o ‘yi!gan. T o p ilg an sopol b u y u m la m in g yuzasi g e o m etrik n a q sh la r b ilan bezatilg an . T urli xildagi loy va to sh d a n ishlangan haykal va h a y k a lc h a lar, o ’ym akorlik b ilan b ezatilg an turli u y -a n jo m , b e zak va zargarlik b u y u m lari h a m shu d a v r sa n ’ati rivojidan d a lo lat beradi. M o x e n jo -D o ro d a n to p ilg a n ko- h in boshi haykali (er. av. 3000-yil), M a 'buda haykali (er. av. 3000-yil) 40 l o y d a n ish lan g a n , arav ag a q o ‘sh ilg an h o ‘k iz la r h ay k a li (er. av. 3 0 0 0 -y il), H a ra p p a d a n to p ilg a n erk a k torsi (er. av. 3 0 0 0 -y .) o ‘zin in g p lastik y e c h i- nii b ilan d iq q a tn i to rta d i. J u m la d a n , k o h in n in g b oshi h a y k alid a s o c h -s o q o lla r tasviri, k iy im lar x a r a k t e r i d a sh a rtlilik m avjud b o ‘lsa, a k sin c h a , qizil to s h d a n ishlangan e r k a k torsi yuksak m a h o ra t b ila n , h a y o tiy aks e ttirilg a n . H in d isto n , S h u - m er, A kkad va M e so p o ta m iy a n in g b o sh q a d a v latlari, sh u n in g d c k , M isr b ilan y a q in a lo q a d a boM gan, u la r o ra s id a s a v d o - s o tiq riv o jla n g a n . M e so p o ta m iy a n in g K ish, E s h n u n n a sh a h a rla rid a n to p ilg a n h in d o ‘ym a m u h rla ri, filn in g b o ‘rtm a tasviri tu sh irilg a n m u h r, h in d q a lp o g ‘i kiygan ayol haykali b u o ‘rin d a d iq q a tg a sazo v o rd ir. E ra m iz d a n a w a lg i b ir m in g in ch i y illard a G a n g d aryosi v o h asid a ish- lab c h iq arish k u ch lari o rtd i, ib tid o iy ja m o a tu z u m i in q iro z g a yuz tu tib , yangi q u ld o rlik sinfiy ja m iy a ti yuzaga kela b o sh la d i. Bu ja ra y o n d a , a y - niqsa, G a n g v o h asid a rivojlangan p o d sh o lik - M ag ad x a davri a lo h id a o 'rin tu ta d i. Bu d av rd a s a n ’at va m a d a n iy a t ta ra q q iy o ti yangi p o g ‘o n a g a ko‘tari!di. Q u llar m e h n ati ijtim oiy h a y o td a m u h im o ‘rin egallab, qurilishda asosiy k u ch g a a y lan d i. M u ra k k ab yog‘o c h m e ’m o rch ilig i p ay d o b o ‘ldi, saroylar, ijtim oiy b in o la r, ib o d a tx o n a la r qu rild i. G ‘o rg a, ib o d atx o n a d e - vorlariga ishlangan tasv irlard a sh u d av rd a q u rilg a n yog‘o c h ib o d a tx o n alar k o ‘rinishi t o ‘g ‘risida ta s a w u r qilish m u m k in . Q ad im g i H in d isto n - n in g m u h im a d a b iy y o d g o rlik la ri « M a h a b h a r a ta » va « R a m a y a n a * e ra m iz d a n a w a lg i I m in g in ch i y illa m in g ik k in ch i y a rm id a y a ratilg an epik d o sto n la rd ir. U la rd a q ad im g i d av rd ag i x alq la r h a y o ti, u rf-o d a ti, o d a m la rn in g x u d o va afsonaviy q a h ra m o n la r h aq id ag i tu sh u n c h a la ri aks ettirilgan. Q adim gi H in d isto n s a n ’a tin in g g u llag an davri M auriya su lo - lasi (er. av. 322— 185-yillar), ay n iq sa, A sh o k a im p erato rlig i davri (er. av. 2 7 2 -2 3 2 -y illa r)d a so d ir b o 'ld i. A sh o k a h u k m ro n lik qilg an d av rd a b u d dizm keng yoyildi. Bu d in d a stla b H in d isto n g a , k e y in ro q S h a rq n in g q a to r davlatlari (X ito y , B irm a, Y a p o n iy a , q ism a n 0 ‘rta O siyo)ga tarq a ld i. B u ddizm ning ta rq alish i u b ilan bogMiq boMgan ib o d a tx o n a la r q u rilish i- ga, tasviriy s a n ’a t n a m u n a la rin in g p ay d o boMishiga o lib keldi. B uddaga b a g ‘i s h l a n g a n m e ’ m o r l i k k o m p o z i t s i y a l a r i d a q a d i m g i h i n d m e ’m orchiligidagi m avjud a n ’a n a la r, xalq m ifo lo g iy alari, B udda h ay o ti va faoliyati b ilan q o ‘shilib ketg an a fso n a la r o ‘z ifo d asin i to p d i. Q urilish H iateriali s ifa tid a to s h k e n g is h la tila b o s h la d i. B u d d iz m n in g aso siy m c ’rnorchilik k o m p o z itsiy a larid an biri s tu p a boMib, b u n d a y q u rilm a la r Ashoka d av rid a k o ‘p qu rilg an . S an ch id ag i k a tta stu p a (er. av. 2 5 0 -y .) 11 n ie ’m o rlik k o m p o zn siy asin i o ‘ziga xos to m o n in i y o ritad i va m o h i- >atini tu sh u n ish g a y o rd am beradi. Bu stu p a y arim sfera shakliga ega boMib, u ay la n a shaklidagi su p a - c la g a o rn atilg an . H a r ikkisining ichi gMsht va to sh b ilan toM dirilgan. 41 Sanchidagi katta stupa (er. av. 250-y.) U n in g yarim sferik shakli te sk a ri o ‘g irilib q o 'y ilg a n q o z o n n i e s la tib , o s m o n g u m b a z in in g ram zi h iso b la n g an . G u m b a z te p a sid a esa m u q a d d a s tog* boMib, u t o ‘rt to m o n d a n sh artli o ‘ralgan. S tu p a n in g to m o n la rig a d a rv o za o ‘m a tilg a n . Bu d a rv o z a la r ju d a b o y b o ‘rtm a ta sv irla r b ilan b ezatilg an . B u d d izm n in g m u h im y o d g o rlig id an yan a b in u stu n la r - sta m b x -1 lardir. U la r yaxshi p ard o z la n g a n yaxlit to s h d a n ish lan g an b o ‘lib, B udda ta ’lim o tin i ta rg 'ib e tish d a fo y d alan ilg an h a m d a im p e riy a n in g ta n h o lig i j va jipsligini k o ‘rsatad ig an o ‘ziga xos haykali vazifasini 0 ‘ta g a n . Bu u s tu n la r h ay v o n lar tasviri ish lan g an k ap itel b ila n tu g a lla n g a n . S a m atx d ag i stam b x va u n in g sh e rla r tasviri ish lan g an k a p itel m a sh h u rd ir. Sanchidagi katta stupa darvozasi, bo ‘rtma tasviri va panjara detali. (er. av. 250-y.) Bu kapitel bugungi k u n d a H in d isto n R espublikasi g erb id a ish latila- di. M u q a d d a s h a y v o n lar b o ‘rtm a tasviri d u m a lo q b a ra b a n u stid a t o ‘rt sh e r tasv irlan g an boMib, u la r b ir-b irig a o rq a q ilg an h o ld a t o ‘rt to m o n g a q a ra b tu rib d i. S h e rla r b irm u n c h a so d d a va sx e m a tik tasvirlanishiga q a ra - m a sd a n , t a ’sirc h a n , u lu g ‘vo r va q u d ra tlid ir. Bu k u c h -q u d ra t, u lu g ‘vorlik esa b u d d iz m , d a v la tn in g ram zi sifatid a g av d ala n ad i. 42 Sam atxdagi stambxga ishlan gan sher tasvirli kapitel. B u d d a n i n g d a r v i s h o n a h a y o t k ec h irg an in in g ram ziy ifodasi g'o rlarg a ish lan g an ib o d a tx o n a (ch ay ty a)lard ir. B unday ib o d atx o n alar qoyalar ichi ga ish lan g an , ic h k a rid a m o n ax lar xo- nasi va ib o d a tx o n a (c h a y ty a ) jo y lash - g an . Q ad im g i h in d g 'o ri ichiga ish lan gan ib o d a tx o n a la rd a n (ch ay ty alard an ) b in K arlidagi ib o d atx o n ad ir. U n in g x o n a la ri q o y a ichiga o ‘yib kirg an , devorlari esa h ay kaltaroshlik va ran g tasv ir b ilan b ezatilg an . K iradigan e sh ig in in g t o ‘g ‘risid a , x o n a n in g d u - m a lo q qilib ish la n g a n to m o n ig a esa stu p a o 'm a tilg a n . I—111 asrla rd a H in d isto n n in g shi- nio liy q ism i K u sh o n d avlatiga q o 'sh ib o lin d i. K u sh o n d a v la tin in g h u km dori K a n is h k a b u d d i z m n i n g H in d is to n tashqarisiga h a m tarq alg an lig in i h isobga o lib , o ‘z d av la tin i m u sta h k a m - lashga harak at qildi va u n d a n m afk u rav iy k u ra sh d a foy d alan d i. H in d plastikasida B u d d a haykali p ay d o b o ‘la b o sh lad i. I- Ajanta g'origa kirish tomonidagi «quyosh darchasi». 2. Karlidagi g ‘or ichiga ishlangan ibodatxona. 43 Raqqosa. Ajanta g ‘origa ishlangan rasmdan parcha. V/ asr. .* . \ Bu h a y k a lla r d a c l-, linistik plastik a t a 's i r i ^ J l i g i d a g i o b r a z l a r n i n g j toM aqonliligi b ila n uyg‘u n lash ib ketd i. N a tijad a jism o n iy g o ‘z a l, x o tiijam h o ld a farog‘atg a, d o n o lik k a erish g an ideal in so n o b razi y aratildi. H ind s a n ’atin in g s o ‘nggi ta ra q q iy o ti g ‘u p ta la r sulolasi (3 2 0 —4 5 0 -y illar) d av ri- ga t o ‘g ‘ri keladi. Bu H in d is to n n in g q u ld o rlik d a n feodal m u n o sa b a tla rg a o ‘tish davri b o ‘lib, s a n ’a t va m a d a n iy a tn in g y a n a d a ravnaq to p ish davri hiso b lan ad i. A jan ta g ‘o rid ag i ib o d a tx o n a va u n in g b adiiy b e zak lari, d e voriy suratlari q adim gi h in d s a n ’a tin in g en g yaxshi to m o n la rin i o ‘zida m u jassam lash tirg an . A jan tad ag i g ‘o r ichiga ish lan g an ib o d a tx o n a k o m p - leksi e ra m iz d a n a w a lg i II, yangi e ra n in g V II asrlari m o b a y n id a b u n y o d etilgan. C haytya to ‘rtb u rch ak shaklida b o 'lib , u n in g kiraverishi t o ‘g ‘risidagi y a rim d o ira shaklidagi jo y b u d d a h aykali u c h u n m o ‘ljallangan. K irish to m o n id a «quyosh d arch asi» d e b n o m la n g a n te sh ik - d a rc h a m avjud. Ib o d a tx o n a d e v o r va u stu n la ri esa h ay k altaro sh lik asarlari b ilan b e z a til- g an , devoriy s u ra tla r ish la n g a n , G u p ta sulolasi d av rid a q u rilg a n . A jan ta ib o d a tx o n a sin in g o ld to m o n i h a m h ay k a lta ro sh lik s a n ’ati n a m u n a la ri b ilan nafis va seijilo qilib b ez atilg an . B u d d a va sh o g ird la rin in g haykallari kiraverishdagi d e v o r to k c h a la rin i toM dirgan. A ja n ta g ‘o ri ib o d atx o n asi 44 alarining d e v o r va sh iftlari esa d e v o riy s u ra tla r b ila n toM dirilgan. Bu * ° n'tlartla B udda haqidagi afso n ala r b ilan birga, turli x u d o , hayvon, q ushiar sU viri h am n o zik va z o ‘r m u h a b b a t b ila n c h iz ilg a n , b u d d a afso n alari If voriy va rea* m a h o ra t b ila n ish lan g a n . «O M ayotgan m alika* s u - ti nozik psixologizm i va ta sv irla n g an o b ra z la r hissiy k ech in m ala rin in g [ang-barangligi b ila n x a ra k te rlan a d i. O brazn in g p lastik y e c h im i h a m d iq q a tg a sazo v o r. C h iz iq la r p lastik a - sj yosh m alik an in g n o zik ju ssasi, c h iro y li, d u m a lo q yuzidagi y u m ilib borayotgan k a tta k o ‘zlari u n in g g o ‘zalligini n a m o y o n q ilad i. «R aqqosa» devoriy rasm i h a m o ‘z in in g p lastik y ec h im in in g g o ‘zalligi b ilan yaxshi taassurot q o ld irad i. C h a y ty a d ev o riy su ra tla ri m av zu jih a td a n q a n c h a lik rang -b aran g boM m asin, u la rd a y a g o n a fik r - in s o n n in g hayotga boMgan m ehri, falsafiy d u n y o si va o ‘yi, h is-tu y g ‘u la ri, o rz u -ista k la ri va yuksak estctik ideali o ‘z ifodasini to p g a n . A jan ta s a n ’ati q ad im g i h in d s a n ’atin in g nodir yodgorligidir. U ndagi yuksak badiiy m a h o ra t, g u m an izm va xalqchil- lik h in d s a n ’ati ta ra q q iy o ti u c h u n m u h im z a m in boMib qoldi. Download 272 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|