N. a b d u L l a y e V
KAVKAZORTI XALQ LARI SA N ’ATI
Download 272 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Eron san’ati
- AFG‘O N IST O N SA N ’ATI
|
KAVKAZORTI XALQ LARI SA N ’ATI. Ozarboyjon san’ati 0 ‘rta asrch ilik K av k azo rti yerlarid a IV—V asrla rd a n b o sh lan d i. Bu davrda O zarb o y jo n so so n iy la r davlati ta rk ib id a cd i. Ilk fco d alizm asrida O zarb o y jo n d a eski s h a h a rla m i k en g ay tirish , yangi sh a h a rla m i q u rish b o rasida sezilarli ish la r o lib bo rild i. Ilk feo d alizm asri s a n ’a ti, ayniqsa, m e ’m orligi k o ‘p ro q y aq in q o ‘sh n ilari A rm a n isto n va G ru ziy a s a n ’atiga yaqin boMgan. V II a srd a a ra b la m in g O zarb o y jo n y erlarini bosib olishi uning sa n ’a t va m ad a n iy a tig a k a tta t a ’sir o 'tk a z d i. Bu y erlard a islom dinining ta rq a lish i esa u b ila n bogMiq boMgan m asjid, k arv o n saro y va boshqa m e ’m o rlik y o d g o rlik larin in g vujudga kelishiga sabab boMsa, A r m an isto n va G ru z iy a V iz an tiy a va shu y e rd an ta rq a lg a n d in t a ’sirida rivoj to p d i. S h u b o is b u keyingi ikki x alq n in g o ‘rta asr s a n ’ati V izantiya va Q adim gi R us s a n ’ati b ilan q o ‘sh ib a lo h id a o ‘rganish n a z a rd a tu tilg a n - iig in i h is o b g a o lib b iz h a m b u m a v z u g a t o ‘x ta lm a y m iz v a fa q a t O zarb o y jo n n in g o ‘rta a sr s a n ’a ti va m ad an iy ati b ilan ta n ish a m iz . 0 ‘rta asr O zarb o y jo n s a n ’ati ta ra q q iy o tid a N iz o m iy davri d eb y u ritiladigan X II asr va X III a sm in g b o sh lari a lo h id a o ‘rin egallaydi. Bu d a v rd a h u - narm an d ch ilik rivojlandi. Q a to r s h a h a rla ry irik m ad an iy m arkazga aylandi. O zarboyjon m a d a n iy a tin in g yirik vakillari sh u y erlard a yashab ijod qildi. B ular ich id a X o q o n iy , a y n iq sa , N iz o m id d in Ilyos N iz o m iy G an jav iy (1 1 4 1 -1 2 0 9 ) a lo h id a o ‘rin tu ta d i. U l a r o ‘z asarlarida m aterialistik d u n y o - q arash n i ilgari su rd ila r, m e h n a t a h lig a z o ‘r h u rm a t b ilan q a ra d ila r, u lar- 63 ni o ‘z asarlarid a k u yladilar. Bu a srla rd a m e ’m o rlik va tasviriy s a n ’at (m in iatu ra) b orasida h a m k a tta y u tu q la r q o ‘lga kiritildi. Shu davrda shakl- lan g an m o n u m e n ta l m e ’m o rlik p rin sip lari keyingi b ir n ech a asr m o b ay - nid a o ‘z q iy m atin i y o 'q o tm a d i. X I—XI11 asrlard a O zarb o y jo n n in g k o ‘p g in a shah a rlarid a qurilish jad al rivojlandi. S h a h a r d ev o rla ri, m u d o fa a q a l’a va m in o ra la ri, saroy, m in o - rali m asjidlar, m a q b a ra , h a m m o m v a sh u n g a o ‘xshash b in o la r qurildi. Siniq q a l’a , Q iz m in o ra , Y u su f ibn Q u ssir va M o ‘m in -x o tin m a q b a - ralari shu d a v rn in g n o d ir y o d g o rlik la rid a n d ir. M o ‘g ‘ul g a la la rin in g O zarb o y jo n yerlariga h u ju m i u n in g s a n ’ati ta ra q q iy o tin i to 'x ta tib q o ‘ydi. L ekin bu u z o q q a c h o 'z ilm a d i. X IV a sr o ‘rta la rid a S hirvon sh o h davlati S him oliy O zarb o y jo n d a o ‘z in in g m u staq illig in i o ‘m atd i. X I V - X V a s r la r d a m o n u m e n ta l m e ’m o rlik d a k o ‘zga k o ‘r in a /li y odg‘orlik lar yuzaga keld i, m in o ra sim o n m a q b a ra la r qu rild i. B ular ich i d a QorabogM ar va B ardiz q ish lo q larid ag i m a q b a ra la r d iq q a tg a sazovordir. Bokudagi S h irv o n s h o h la r saroyi XV a sr m o n u m e n ta l m e ’m orligining m a sh h u r n a m u n a la rid a n d ir. Eski sh a h a rn in g en g b alan d jo y ig a q u rilg an b u saroy m ajm uasi b ir n e c h a o ‘n yil m o b a y n id a q u rilg an b o ‘lsa h a m , b adiiy jih a td a n yaxlit b o 'lib k o ‘rin a d i. S aro y m ajm uasidagi turli h ajm va shakllar o ‘lc h a m in in g o ‘z a ro m u tan o sib lig i, p esh to q , q u b b a va m in o ra la r- n in g ajoyib ritm i b u tu n m a jm u a badiiyligini o shirishga x izm at qiladi. 0 ‘y m a naq sh va g 'is h tla m in g terilish i b in o n in g b a d iiy -e m o tsio n a l t o - ; m o n in i o shirishga xizm at q ilad i. Bu m a jm u a m e ’m orligida K ichik O si- y o, E ron m e ’m o rch ilig i a n ’a n a la ri t a ’siri borligi seziladi. L ekin o 'z in in g k o m p o zitsio n tu zilish i va bejirim ligi jih a tid a n tengi y o ‘q dir. 0 ‘rta asrlar, O zarb o y jo n tasviriy s a n ’ati ich id a m in ia tu ra a lo h id a o ‘rin n i egalladi va o ‘zin in g en g g u llag an dav rin i b o sh id a n k ech ird i. Bu y erd a q a to r y e tu k m in ia tu ra c h i ra sso m lar ijod qildilar. D astlabki rassom lik s a n 'a ti n a m u n a la ri T ab riz atro fid a « M anafi al- haya* (h a y v o n la r t o ‘g ‘risida) kito b ig a ish lan g an illu stratsiy alar boMib, b u larn i b ir q a n c h a ra sso m la r h a m k o rlik d a yaratisligan. Bu su ra tla rd a tu rli hay v o n lar, u la rn in g x a tti-h a ra k a tla ri k o ‘rsatilgan. A yrim m in ia tu -| ralard a naqshga ta q lid qilish xislatlari sezila b o sh lan ad i. Bu xususiyat R a sh id id d in n in g « Y iln o m a» lar t o ‘plam ig a ish lan g an su ra tla rd a , ay n iq sa, « S h o h n o m a» g a ish lan g an m in ia tu ra la rd a y aq q o l k o ‘zga ta sh la n a d i. Bui m in ia tu ra la r ic h id a Parfiya p o d sh o si A rdavan so so n iy la r p o d sh o si Ar-1 d a sh e r o ld id a m in ia tu ra si m o h iro n a ish lan g an . R assom b o ‘lay o tg an vo- qea m a z m u n in i h aq q o n iy , psixologik p la n d a o c h ib k o 'rsa tish g a h ara k a t! qilgan. T ab riz m in ia tu ra m ak tab ig a xos fa z ilatlar “ X a m sa ”ga ishlangan m i - | n ia tu ra la rd a y a q q o l s e z ila d i. Bu m a n u s k r ip tn i b e z a s h d a ju d a k o ‘p m in ia tu ra c h i ra sso m lar q a tn a sh g a n . B u lar ich id a, ayniqsa S u lto n M u -j ____________________________________ Iia m m a d a lo h id a o ‘rin eg allay d i. B a’zi ta rix c h ila r esa u n i B ehzod bilar bir q a to ig a q o ‘yadilar. S u lto n M u h a m m a d ijodida T ab riz m in iatu ra m akta- bi o 'z in in g k a m o lo t c h o ‘qqisiga erish d i. U n in g asarlari c h u q u r lirizrr bilan sug‘orilgan. «X israv S h irin n in g c h o ‘m ilish in i to m o s h a qilm oqda». « B a zm * , «K itob o ‘q iy o tg a n sh a h z o d a * kabi m in ia tu ra la r u n in g ijodidag o ‘ziga xos to m o n la m i n a m o y o n e tad i. A m a l i y - d e k o r a t i v s a n ’a t n i n g y u k s a k boMganligi saq lan ib qolgan gi- l a m l a r , sirli sopol b u y u m la r, m e ta lld a n ish lan g an tu rli q u ro l, uy an jo m - laridan seziladi. Eron san’ati 0 ‘rta O siyo va E ro n o ‘rta asr m a d a n iy a tin in g m u h im o ‘ch o q la rid a n hisoblanadi. F e o d a liz m d a v rid a 0 ‘rta S h a rq m am la k a tla ri xalqlari s a n ’ati O 'rta O siyo, K av k azo rti v a E ro n n in g a n tik davri s a n ’ati a n ’an alarig a tayangan h o ld a rivojlandi. V I I —V III asrla rd a bu m a m la k a tla r y erlarin in g arablar to m o n id a n , k e y in ro q X I asrd a tu rk la r, X III asrd a m o ‘g ‘ullar to m o n id a n b osib o lin ish i b u yerdagi x alq lar s a n ’atig a, u n in g ta ra q q iy o ti- ga o ‘z t a ’sirini o ‘tk azd i. B uni a ra b la r istilo qilg an y erlard a islom dini tarqalishi va sh u d in b ila n bogMiq h o ld a d in iy m e ’m o rlik b in o la rin in g paydo boMishi va riv o jlan ish - ida k o 'rish m u m k in . D astlabki s h u n d a y d in iy b i n o l a r b e v o s i t a a r a b m c’moriigi a n ’an alarid a q u ril di- U stu n li m a sjid la r s h u la r jum lasidandir. Lekin te z d a a ra b xalifali- g ig a k ir g a n m a m l a k a t l a r m e 'm o r l i g i d a o ‘z i g a x o s ko'rinish paydo boMa b o s h la di, arab m e ’m orligi a n ’a n alari ijodiy o 'rg an ilg an h o ld a m a - halliy m e ’m o rlik a n ’a n a la ri b i l a n b o y id i,4m e ’m o rIik n in g yangi turi p ay d o boMdi. T o ‘rt ayvonli b in o la r q u rilis h i bu davrda keng tarq a ld i. Bu tip - dagi b in o la r d in iy m e ’m o r- jkda (m asjid, m a d ra sa ) h a m - a grajdan m e ’m o rlig id a (sa- Г0У, karvonsaroy) keng foy- Gavharshod masjidi. alanildi. T o ‘rt ayvonli b in o - 65 lar, o d a td a , k a tta t o ‘rtb u rc h a k sh ak lid a q u rilg an b o 'lib , u n in g o ‘r t a J | hovli, t o ‘rt to m o n i esa hovliga qara tib q u rilg an n a y z asim o n arkali ayvohl b ilan o ‘rab chiqilgan. M asjid n in g o ld to m o n id a k a tta p c sh to q va m i n i I ralar m avjud. B u lard a n ta sh q a ri, bu asrla rd a p esh to q li-q u b b a li b i n o l J l ham k o ‘plab q u rild i. X II a si^ a c h a q u rilg an b in o la m in g k o ‘p g in a q i s r J asosan, pishiq g ‘isht va tu rli xildagi te rra k o ta plitalari b ilan b e z a t i l g a e Keyingi asrlard an b o sh lab sirli sopol plitalar, g eo m ctrik h a m d a o ‘sim lik lS | dunyosi e le m e n tla rid a n tu z ilg a n n a q sh la r b ilan b c zash k en g ta r q a ld ll E ro n d a feodalizm V - V I asrla rd an b o sh la n d i. Bu d a v r (V II asrg ach a l boMgan davr) s a n ’ati q u ld o rlik davri sa n ’ati a n ’a n alari b ilan bogMiq. V l( | asrda a ra b larn in g E ro n g a kirib kelishi bu yerdagi feodal m a d a n iy a t ta r a q .l q iyotini b irm u n c h a su stlash tird i. A rab m e ’m orligi ta ’sirid a V I I I —IX astJI larda bu y erd a m a sjid lar qurilishi k en g rivojlandi. IX a srd a n boshlab I E ro n arablarga q a ra m lik d a n q u tu la b o sh lad i. U feodal m u n o s a b a tla r J ning e n g rivojlangan davriga q a d a m q o ‘ydi. Bu rivojlanish X V asrgacha d av o m etd i. M e ’m o rlik , am a liy -d e k o rativ s a n ’at va m in ia tu ra borasida sezilarli y u tu q la r qoMga k iritildi. Bu d av rd a qurilgan b in o la r ic h id a t o ‘rf ayvonli m asjid lar a lo h id a o ‘rin egallab, Isfah o n va b o sh q a sh a h a rla rd a k o ‘plab q u rilg an . E ro n d a saq lan ib q o lg an k o 'p g in a m a q b a ra la r d a v rn in B hu rm atli kishilariga a ta b q u rilgan. U la r b ir n e c h a k o ‘rin ish d a , y a ’ni mi-1 n o ra sim o n , k u b sim o n yoki k o ‘p qirrali p riz m a sim o n sh a k ld a boMib, t e p j qism i esa y arim sfera shaklidagi g u m b az yoki c h o d irsim o n shakl b i l a n tu g allan g an . B a’zi m a q b a ra la r p e sh to q -g u m b a z tip id a boMgan. E r o n n i n * k o ‘pgina s h a h a r va q ish lo q la rid a k o ‘pro q m in o ra sim o n m a q b a ra la r k e n * tarqalgan. X urosondagi K obus m aqbarasi sh u n d ay tip d a ishlangan qadim iyl (1 0 0 6 -1 0 0 7 ) y o d g o rlik lard an hiso b lan ad i. X IV a srd an T e m u r d av lati tark ib id a boMdi. Shu d av rd a s a n ’at val m ad an iy at rivojlandi. K a tta q u rilish ishlari o lib b o rildi... M ash h ad d a q u rilg a n G a v h a rsh o d b e g im m asjidi k ito b alari B o y s u n -| q u r M irzo (S h o h ru x n in g o ‘gMi) to m o n id a n ishlangan. X V II asrd a Isfa h o n d a S h o h m a y d o n m ajm uasi b a rp o e tild i (1 6 1 2 - 1 1638) S h o h m asjidi k a tta q u rilish lard a n b o 'lib u t o ‘rt ayvonli ikki m i n o - | rali, m in o ra n in g balan d lig i 4 3 ,5 m boMib bezakka boy qilib ish la n g an . I 0 ‘rta a srlar E ro n tasviriy bezak s a n ’ati h a m a m aliy bezak s a n ’a tin in g I ajralm as qism i sifa tid a rivojlandi. D evoriy rassom lik, m a h o b a tli h ay -1 k altaro sh lik n in g b o ‘rtm a tu rla rid a asa rlar yaratildi. A yniqsa m in ia tu ra ] s a n ’ati va x a tto tlik d a e ro n s a n ’atk o rlari d o n g ch iq a rib Y aqin va 0 ‘r t a | S harq m a d a n iy a tid a sezilarli o ‘rin n i egalladilar. 0 ‘rta a sr e ro n h a y k a lta - | roshlik n a m u n a la ri b izg ach a kam y etib kelgan. Y o zm a m a n b a la rd a b u | s a n ’at h a q id a m a ’lu m o tla r b o r. B izgacha y etib kelgan h a y k allar b o ‘rtm a tasv ir ta rzid a b o 'lib , b u tasv irlar k ib o rlam in g x o n a d a o n la rin i b e z a sh d a ishlatilgan. U lard a ov m a n z a ra lari y o w o y i h ay v o n lar b ilan o lish ay o tg an 66 a a h r a m o n la r uch ray d i. Isfah o n - dagi s a ro y d a s h e r va b o sh q a yov- voyi h a y v o n la r tasviri (barelycfi) 'sh la n g a n . 0 ‘rta a sr e ro n rassom - lik s a n ’a tin in g m a h o b a tli tu r i h a q i d a g i m a ’l u m o t l a r y o z u v m a n b a la rid a u c h rasa h a m , lekin u n i n g n a m u n a l a r i b i z g a c h a s a q la n m a g a n , lekin m in ia tu ra va k ito b g rafik asi h a m d a x a tto tlik s a n ’a ti b o r a s id a e r o n u s ta la ri d o n g ta ra td ila r. Bu y erd a sh ak l- la n g a n S h e ro z , Isfa h o n , T ab riz va b o s h q a s a n ’a t m ak ta b lari j a h o n ta sv iriy s a n ’ati ta ra q q iy o tid a o ‘z la r in in g h issalarini q o ’shdilar. S h e r o z m a k ta b i F ird a v s iy n in g « S h ohnom a» (1333)siga is h la n gan « B a h ro m n in g s h e r b ilan o li- shuvi» m in iatu rasi, N izo m iy n in ig « X a m s a » ( 1 4 7 9 , 1 4 9 1 ) va b osh q alarg a ish lan g an asa rla rd a k o ‘rin ad i. Isfah o n m a k tab i XVI a sr o x rid an davlat poy tax tig a ay lan g an - dan keyin y a n a d a rivoj to p d i. Bu y erd a m ah alliy m aktab yutuqlari u m u m - lashtirilib u n i yangi g ‘oyaviy p lastik to m o n la rin i b oyitdi. In so n ru h iy a ti- ga e ’tib o m in g o rtish i, m a n z a ra unsurlari b ila n p o rtre t s a n ’a tin i b o y itish - ga intilish k u c h ay ib , ra n g la r yengillishib ch iz iq k u ch in in g ifodaviyligiga e ’tib o r o rtd i. S h u d a v rd a n b o sh la b Y evropa rangtasvirining ifo d a vosita- lari n u r va so y a im k o n iy a tla rid a n u n u m li foydalanishga h arak at k u ch ay a bordi. Isfa h o n m a k ta b in in g a so sch ilarid a n biri O g ‘a R izo n in g y aq in sh o - g ird i va izd o sh i R izo A bbosiy b o ‘lib, u p o rtre t s a n ’a tid a m a sh h u r, o ‘z z a m o n d o sh la rin in g p o rtre tin i yaratishga intilgan. U n in g «C hoi po rtreti* (1641), «Yigit p o rtre ti» (1 6 4 1 ) kabi asarlari c h iziq p lastik asin in g nafis m usiqaviyligi va sh u b ilan b irg a hayotiyligi b ilan ajralib tu ra d i. A sardagi silliq uzluksiz ch iz iq la r a sa m in g ichki va tash q i h arakatini belgilab, u n in g jonli k o ‘rin ish in i y a ra ta d i. X V II asr o ‘rtalari va ikkinchi y a rm id a n e ro n tiisviririy s a n ’a tid a Y ev ro p a d a, xususan Italiy ad a tasviriy s a n ’a t asoslarini o 'rg a n ib q a y tg a n ra sso m la r ijod q ila boshlaydilar. S h u n d a y ra sso m lard an biri M u h a m m a d Z a m o n ed i. E ro n s a n ’atig a yevropa s a n ’a tin in g t a ’siri keyingi asrla rd a h a m k u ch ay ib , sharq va g ‘arb s a n ’ati uch rash u v i o rtib yangi o ‘ziga xos m illiy e ro n s a n ’ati sh ak llan ib b o rd i. S h u n d a y ra sso m lard a n m a sh h u ri M irz o A bul H a sa n G ‘afforiy b o ‘lib u saro y n in g bosh I' i i % i 1 Choi portreti. 67 rassom i b o 'lg a n va u n i N a q q o sh b o sh i d e b a ta sh g an . Bu rassom mill s a n ’a tn in g d ek o rativ lig i, ran g d o rlig in i saq lab q o lg a n h o ld a y evropa re istik s a n ’ati a n ’a n a la rig a ta y a n ib c h u q u r psixologik p o rtre tla r yaratis in tilg an . E ro n a m aliy b ez ak s a n ’ati b o y va o ‘ziga xos. E ro n gilam l b ro n z a d a n ishlangan tu rli a n jo m la r, bad iiy m a to la r m a m la k a td a n tash q ida h a m m a s h h u r boM gan. K u lo lch ilik s a n ’a ti h a m b o y a n ’a n a larg a e b o 'lib K a sh a n , Y azd , V e ra m in kabi k u lo lc h ilik m a k ta b la ri asarlari ja h o m u zeylari va shaxsiy k o llek siy alard an o ‘rin olgan. AFG‘O N IST O N SA N ’ATI Bu y e rd a h a m feo d a liz m n in g p a y d o boMishi I V - V I asrlarga t o ‘g ‘ keladi. Ilk feodalizm a srid an bizgacha ju d a k o ‘p g in a y o d g ‘o rlik lar saq lan f kelgan. B ular ic h id a b u d d iz m b ilan bogMiq boMgan haykal va hayk alch a la r a lo h id a o 'r in n i egallaydi. Bu y e rd a a s m in g b o sh larid a b u d d iz m n i yoyilishi B udda va sh o g ird la rin in g o d a m g a o 'x sh a sh ta sv irin in g ke tarq alish ig a sab ab b o 'ld i. B u d d izm b ilan bogMiq boMgan s tu p a , g ‘o r ichi g a is h la n g a n i b o d a tx o n a la r H in d is to n n in g S h im o liy r a y o n la r id a A fg‘o n isto n g a h a m k irib keldi. U y e rla rd a n e sa, 0 ‘rta S h a rq va U z S h a rq q a q a rab ta rq a ld i. A fg‘o n is to n m a y d o n id a B u d d a b ila n b o g 'li boMgan ikki m in g d a n o rtiq g ‘o r ichiga ish la n g an ib o d a tx o n a la r eran i I - V asrlarid a y aratilg an . B a m ia n d aryosi vohasi atro fid ag i g ‘o r ichi ishlangan ibodatxona kom pleksi xarakterlidir. U la r a n c h a b etartib qurilgan k o ‘pchiligi k a tta B u d d a h ay k allari a tro fid a t o ‘d alash ad i. T ash q i to m o n d a n b u ib o d a tx o n a la r k o ‘rim siz. L ekin u la m ig ichki bezagiga alohi e ’t i b o r b e r ilg a n . G ‘o r d a g i i b o d a t x o n a l a r n i n g x o n a la r i d u m a lo q , to ‘rtb u rch ak , kvadrat, k o ‘p b urchakli, to m lari h a m tekis. S h u n d a y g'orda™ ib o d a tx o n a la rd a n b in n in g kvadrat sh ak lid ag i xonasi shiftiga y o g 'o c h b i la n yopilgan k o ‘rin ish o ‘yib ish lan g an . B a ’zi g ‘o rd a n ib o d a tx o n a la rd to k c h a la r m avjud b o 'lib , u n g a o ‘tirg an h o latd ag i B udda haykali q o 'y ilg an dev o rlari esa su ra tla r b ilan b ezatilg an va B u d d a , u n in g sh o g ird lari h a m d a h ay o tiy v o q e a la r tasviri ish lan g an . B u d d a h ay k ali, a so san , ikki h o lat-j d a - tu rg a n h o la td a , b u tu n b o ‘yi basti b ila n yoki c h o rd a n a q u rib o 'tirg a n h o la td a ishlangan. F u n d u k isto n (K o b u ld a n sh im o li-g ‘a rb d a ) m o n a stirid a h a m devoriy su rat va h ay k a lta ro sh lik asa rlari sa q la n ib q o lg a n . Bu m o n a s tir b ezag id a s o ‘g ‘d m o n u m e n ta l-d e k o ra tiv s a n ’atig a o 'x sh a sh lik b o r. A ra b la rn in g A fg‘o n is to n y e rla rin i b o sib o lish la ri n a tija sid a u n in g q adim gi s a n ’a t va m a d a n iy a tig a k a tta z a r a r y etd i. Q ad im g i d in b ilan bogMiq boMgan ib o d a tx o n a va tasviriy sa n ’a t asarlari v ayron q ilin d i. U n in g s a n ’a ti, m a d a n iy a ti x a ra k te rid a s h u d a v r 0 ‘rta S h a rq in in g u m u m iy m a d an iy a tig a xos fa z ila tla r sh a k lla n a b o sh la n d i. Islo m d in i b ilan bogMiq boMgan m asjid, m in o ra la rq u rild i. H u k m d o rla m in g serh a sh am m aqbaralari 68 uriiishiga e ’tib o r berildi. Q u rilish d a pishiq g ‘ish t, sirli k o sh in la r ishlati- ljShi esa d a v r m e ’m orligiga o ‘zg ach a fayz kiritdi. A fg‘o n isto n X asrd an X III a s r boshlariga q a d a r g o h so m o n iy lar, goh g 'a z n a v iy la r keyin ch alik saljuqiy va n ih o y a t, g u rid iy la r davlati tarkibida b o 'ld i. G 'a z n a v iy la r davrida b u y e rd a k o ‘pla b h a sh a m a tli b in o la r, m asjid va m ad rasala r, karvonsaroy, h a m m o m va b o z o rla r q u rild i. A yniqsa, ju m a m a sjid i q u rilish ig a a lo h id a e ’tib o r b erild i. U n in g bad iiy b ezatilishiga esa eng y ax sh i u sta la r va q u ru v c h ila r ja lb q ilin d i. K a n d a h o r yaqinidagi X I - X II a srla rd a q u rilg an m asjid xaro b alari h o z ir h a m o ‘zinig u lu g ‘vorligi, se rn a q s h va nafisligi b ilan kishini h a y ratlan tirad i. Afg‘o n isto n m e ’m orligida m in o ra la r qurilishi keng o ‘rin egalladi. D u- m alo q , b a ’z a n qirrali qilib p ish iq g ‘ish td an q u rilg a n m in o ra la m in g yuza- si sirli kosh in va pishiq g ‘ish tla rd a n ish lan g an n a q sh va y o zu v lar bilan bezatilgan. Balx vodiysidagi D a v la to b o d d a q u rilg an m in o ra n in g boy be- zagi, a so san , pishiq g ‘ish tla m in g k o m b in atsiy asi hisobiga q u rilgan. M i n o ra la m in g ay rim lari esa ta y y o r o ‘ym a sirli k o sh in la r b ilan p a rd o z la n - gan. Bu d av rd a m ad rasalar, m a q b a ra la r qurilishi h a m kengaydi, sh o h va z o d a g o n la m in g saroylari se rh a sh a m qilib ish lan d i. D e v o rla m i b ezatish - d a b o ‘rtm a tasv iriard an , o ‘ym ak o riik s a n ’a tid a n h a m fo ydalanildi. A fg‘o n is to n s a n ’a ti va m a d a n iy a tin in g y an g i ta ra q q iy o t b o sq ich i te m u riy la r davriga t o ‘g ‘ri keladi. T e m u r im periyasi ta rk ib id a boMgan hozirgi A fg‘o n is to n y erlarin in g k a tta q ism i T e m u m in g o ‘gMi S h o h ru h g a berildi. T e m u r v afo tid an keyin esa 0 ‘rta O siy o n in g asosiy h u k m d o rla ri- dan boMib qolgan S h o h ru h davrida H iro t u n in g m ad an iy va siyosiy m ark a- ziga ay lan d i va XVI asrg ach a o ‘zin in g m av q ey in i saqlab q oldi. S hu yerda buyuk o ‘zb ek m utafakkiri A lish e r N a v o iy n in g k o ‘p yillik h ay o ti o ‘tdi. T e m u riy la r d av rid a h ash a m a tli m a d rasa, m asjid va m a q b aralar,a jo y ib m in o ra la r q ad k o ‘ta rd i. P a rk -b o g ‘ s a n ’a tin in g ilm iy q o n u n i yaratildi. G ra jd a n m e ’m orligi qurilishi avj o ld i. 0 ‘z o ta sid a n o ‘m a k o lg an S h o h ruh H iro t sh a h ri k o ‘ch a la rin i q a y ta q u rib ch iq ish va ta rtib g a solish m a - salasi b ila n s h u g ‘ullandi. S h a h a rd a k arv o n saro y , h a m m o m va bo sh q a ijtim oiy b in o la r q ad k o ‘ta rd i. G a v h a rsh o d m aqbarasi shu d a v r y o d g o r- lik larid an boMib, u o ‘z q u rilish i jih a tid a n T e m u r m aq b a rasin i eslatadi. 0 ‘sh a d av rd a H iro td a n ta sh q a rid a h a m b ir q a to r yirik m e ’m o rlik yod- gorligi yaratild i. S h u la r ic h id a Balxdagi m asjid o 'z in in g originalligi bilan ajralib tu ra d i. D in targM botchisi shayx A bu N a sr Porsga a ta b qurilgan bu p e sh to q -g u m b a z li m asjid ishlanish uslubi va m e ’m o rlik h ajm larin in g ish- latilishi h isobiga o ‘ziga xos k o ‘rin ish kasb e tg a n . B inoning b alan d nay za- sim on arkli peshtoqi, unga yopishgan ark o n sim o n yarim ustunlari binoning k o ‘rinishiga salo b at kiritgan. A bu N a s r m aqbarasi b ilan b ir v aq td a q u rilg an Balxdagi M ozori S h a n i ziy o ra tg o h i h a m o ‘zin in g sirli k o sh in va n aq sh lari bilan kishi k o ‘ziga q u v o n c h baxsh e ta d i. X V III a sr m e ’m orligi ic h id a Afg‘o n is to n davla n in g asoschisi A h m a d sh o h D u rra g a a ta b q u rilg a n m a q b a ra ajralib tui di. A n ’an av iy sh a rq m u su lm o n m e ’m orligi u slu b id a q u rilg an p e sh to q g u m b azli b u m a q b a ra h a m b o y bezakka ega. Afg‘o n is to n s a n ’a tid a rassom lik va h ay k altaro sh lik b u tu n feodali d av rid a m avjud boMdi. Ilk feo d alizm d a v rid a k o 'p r o q , B u d d a h ay o ti faoliyati b ilan bogMiq boMgan tasviriy s a n ’a t asarlari y aratilg an boMsa, afg‘o n yerlariga a ra b la m in g kirib kelishi n atijasid a islom d ini b ila n bogMiq boM gan s a n ’a t ta rq a ld i. B u d d iz m d in i b ila n bogMiq boM gan k o ‘p la b y odg‘o rlik lar b arbod qilindi. L ekin islom dini jo n li n arsalar rasm ini chizish v a h a y k alin i ish lash n i m a n e tg a n i b ila n , z o d a g o n la r va x o n la m in g saro y , q asrlari d ev o riy su ra t va b o ‘rtm a tasv irlar b ila n b c zatild i. A lb a tta , bu hoi k en g m iq y o sd a yo y ilm ag an boMsa h a m , a y rim sa ro y lar q o id iq la rid a shu s a n ’a t n a m u n a la r in in g to p ilis h i f ik rim iz n in g d a lilid ir . Bu x u su sd g ‘a z n a v iy la r s a ro y i d e v o rid a g i s u ra t va b o ‘r tm a ta s v ir la r d iq q a tg sazo v o rd ir. Bu ta sv irlard a raqsga tu sh a y o tg a n ra q q o sa la m in g b o 'r tm a tasviri, s u lto n la r h ay o tig a bagM shlangan m avzuli k o m p o z itsiy a la r m avjud. X V a srd a H iro t k ito b b ezash s a n ’a tin in g y e tu k m ark azig a a y lan d i. S h o h - ruh h u k m ro n lik q ilg an b u d a v rd a H iro td a e n g yaxshi x a tto t, m in ia tu ra u stalari ijod qilib, 0 ‘rta S h a rq m a d a n iy a tin in g sh u h ra tin i o la m g a ta rq a t- dilar. K a m o lid d in B eh zo d ijodiy fao liy atin in g asosiy q ism i sh u y e rd a o ‘td i. U n in g sh o g ird i Q o sim A li h a m sh u y e rd a ijod qildi. U p o rtre tc h i sifatid a k o ‘p ch ilik k a tan ild i. N av o iy d o sto n la rin i ajoyib m in ia tu ra la r b i la n b c z a td i. U J o m iy asarlarig a, ju m la d a n , u n in g “ X a m sa ” siga ra sm la r ishlagan. A fg ‘o n i s t o n d a o ‘r ta a s r l a r a m a l i y - d e k o r a t i v s a n ’a t i , y o g ‘o c h o 'y m a k o rlig i, g ilam t o ‘qish va m e ta lln i q a y ta ishlash s a n ’ati b o ra sid a h a m k a tta y u tu q larg a erishildi. X II a sr a m a liy s a n ’a tin in g y o d g ‘orligi b ro n z a d a n yasalgan q o z o n boMib, u n in g ta sh q i sa th i ajoyib b o ‘rtm a naq sh v a ta sv irla r b ila n bezatilg an . A fg‘o n am aliy s a n ’ati bevosita xalq hay o ti b ilan bogMiqdir. Bu s a n ’atd a u n in g o ‘tm ish a n ’a n a la ri d a v o m ettirild i. Download 272 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|