N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a

Chertomlik m ozor- qo‘rg‘oni - quyi Dnepr bo‘yida joylashgan. 
Uning balandligi 20 metr, aylanasi esa 350 metr boMgan. Chertomlik 
qo‘rg ‘oni buyumlari skiflar davridayoq o ‘gMrlab ketilgan boMsada, b a’zi 
narsalar saqlanib qolgan. Kamon o ‘qlari saqlanadigan oltidan ishlangan 
gMlof topilgan. Unda yunonlar xudosi Axil hayotidan tasvirlar aks etgan. 
Bu erdagi skif podshosi malikasining xonasi toMiq saqlangan. Malika 
oltinlar bezatilgan holda yotgan. Yonidan kumush lagan va balandligi 1 
m keladigan vaza topilgan. 
Vazada 
q'sim liklar, qushlar, otlarni 
bezayotgan skiflar aniq tasvirlangan. Lekin bu yunonlar uslubida 
ishlangan. Mil.av.II asrgacha skiflarda matriarxat tuzumi hukmronlik 
qilgan. Bu davrda ko‘chmanchi chorvadorlar orasida sarmatlar, 
keyinchalik alanlar hukmron boMganlar. Sarmatlarning qilichi 1 metr va 
undan uzunroq boMgan va otda chopishga qulay boMgan. Dastasi 
yog‘ochdan ishlangan. O 'qlari esa temirdan ishlanib. uch parrakli 
shaklini saqlab qolgan. Sarmatlar tomonidan siqib chiqarilgan skiflar 
mil.avv. II asrda Qrimga ko'chib kelib, o ‘z davlatlariga asos solganlar. 
Ularning markaziy shahri Neopol boMgan. 
Shahar tosh devor bilan 
oM'algan. Uylar ham toshdan yasalgan. S kif zadogonlari maqbaralari 
ham toshdan ishlangan. Shuningdek, qoya tosh ichiga o'yilgan daxmalar 
ham topilgan. Ularning barchasi talangan boMsada, u davr to'gM'isida 
qimmatli m a’lumotlar beradi.
Rossiya hududida mil.av VII—II asrlarga oid Volga, Oka daryolari 
bo‘ylarida Dyakovo yodgorligi va Kama bo‘yidan Ananino yodgorligi 
topilgan. Bu erning axolisi asosan chorvachilik (yilqichilik), qisman 
dehqonchilik bilan shug'ullangan.
Dyakovo yodgorligidan ertoMalar, temir oMoqlar, yorg‘uchoqlar, 
urchuqtoshlar topilgan. Bu erdan asosan suyakdan ishlangan mehnat 
qurollari topilgan. Ananno yodgorligidan esa katta urug‘ iste’qomat 
qilgan uzunasiga solingan uylar qoldigM topilgan. Ularning dafn 
Hiarosimlari axoli oM-tasida mulkiy tabaqalanish boshlanganligini 
ko‘rsatadi. 
Boylarning qabrlarida turli zeb-ziynatlar, qurol varogMar
117

---

bor. Oddiy odam larilam ikida esa bunday buyum lar kam uchraydi, 
ba’zilarida esa umuman y o ‘q.
Sibim ing tem ir davri yodgorliklaridan Sayan va Oltoy yodgorliklari 
mashxurdir,bu hududlar unum dor va metallga boy boMgan. Sibirliklar 
tem ir bilan mil.avv. Y asrdan tanishishgan. Aholisi lalmi dehqonchilik 
bilan shug'ullangan. Bu davrga oid ko'plab qoyatosh suratlari saqlanib 
qolgan. Ularda dehqonchilik bilan bogMiq jarayonlar, axolining turmush 
tarzi aks etgan. Boyari togMdagi suratda 3ta yog‘och va bitta paxsa uy va 
o ‘tov rasmi solingan. Uning chap tom onida echki va bug‘ularni haydab 
kelayotgan cho‘pon tasviri bor. Bundan arxeologlar bu erning axolisi 
chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan degan xulosaga kelgan. 
U lam ing qabrlari m ozor-qo‘rg ‘onlar shaklida boMib, u erlarda haqiqiy 
mehnat va harbiy qurollar o ‘rniga ularning kichik modellari qo'yilgan.
Umuman, tem ir davrida Sharqiy Evropa va Sibir aholisi yaratgan 
m oddiy madaniyat bir-biriga ju d a yaqin. Ulardagi urf-odatlar, k o ‘mish 
marosimi shuningdek, oltin, kumush, bronza, suyakdan ishlangan 
deyarli barcha mehnat qurollari, turli haykalchalar, harbiy qurollari 
o'rtasidagi o'xshashlik katta. Bu esa, ilk tem ir davrida Sharqiy Evropa, 
O 'rta Osiyo va Sibir o ‘rtasida m ustakam aloqalar boMganligidan darak 
beradi.