N. B. Adizova, N. B. Adizova ona tili o‘qitish metodikasi ona tili

yaproq, katta, quyosh. 
O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: 

---

47 
Ma’nodosh otlar: do‘st, o‘rtoq, oshna; ovoz, tovush; shabada, nasim, 
sabo; yaproq, barg; quyosh, oftob, kun. 
Ma’nodosh sifatlar: toza, ozoda, pokiza; tiniq, beg‘ubor, shaffof; 
quvnoq, xushchaqchaq; go‘zal, chiroyli, ko‘rkam; katta, ulkan, 
muazzam. 
O‘qituvchi bu mashqni bajarish jarayonida o‘quvchilarga ma’nodosh 
so‘zlarning farqini ham tushuntirishi lozim. Buning uchun 
o‘quvchilarga bu so‘zlar yordamida so‘z birikmasi yoki gap tuzdirish 
yaxshi samara beradi. 4-sinf “Ona tili” darsligida ma’nodosh so‘zlarga 
doir 7 ta mashq berilgan (97-, 255-, 264-, 273-, 275-, 374-, 402- 
mashqlar). 
98-mashqda maqollar berilgan. Mashqning sharti quyidagicha: 
“Maqollarni o‘qing, ma’nosini izohlang. Ajratib ko‘rsatilgan 
so‘zlarning aytilishi va yozilishini taqqoslang”. Mashqda quyidagi 
maqollar berilgan: 
Yolg‘onchining rost so‘zi ham yolg‘on. 
Odobli farzand – oila ko‘rki. 
Do‘st so‘zini tashlama, 
Tashlab boshing qashlama. 
Hunari va odobi bo‘lmagan kishidan baxt va davlat ketadi. 
Mashq matnidan keyin quyidagicha topshiriq berilgan: 
“Ko‘chiring. Rost, farzand so‘zlariga yaqin ma’noli so‘zlar toping.” 
O‘quvchilar bu topshiriqni quyidagicha bajaradi: rost – chin, to‘g‘ri, 
haq; farzand – bola. Bu mashqdagi topshiriq o‘quvchida berilgan so‘zga 
mustaqil ravishda ma’nodosh so‘z topish ko‘nikmasini shakllantirishga 
mo‘ljallangan. 
255-mashqda ma’nodosh so‘zlar aralash holda berilgan bo‘lib, 
o‘quvchidan bu so‘zlarni ma’nodoshlik guruhlariga birlashtirish talab 
qilingan. Mashqning sharti quyidagicha: “Berilgan otlardan 
ma’nodoshlarini tanlab yozing”. Mashqda quyidagi so‘zlar berilgan: 
Tilak, sovg‘a, odam, bahor, kishi, orzu, tortiq, inson, niyat, istak, hadya, 
ko‘klam, armug‘on. 
O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: Tilak, orzu, niyat, 
istak; sovg‘a, tortiq, hadya, armug‘on; odam, kishi, inson; bahor, 
ko‘klam. Mashqdan keyin “Shu so‘zlar ishtirokida ikkita gap tuzing” 
degan topshiriq berilgan. O‘quvchilar ma’nodosh so‘zlar ishtirokida 
ikkita gap tuzadi. 

---

48 
Bu mashq o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlarni aniqlash, guruhlash va 
o‘z nutqida qo‘llashga o‘rgatishga mo‘ljallangan. 
Darslikdagi 264-mashqda qor yog‘ishi haqida matn berilgan. 
Matndan keyin “Beg‘ubor so‘ziga ma’nodosh so‘zlar topib yozing ” 
deb topshiriq berilgan. Matnda beg‘ubor so‘zi ko‘chma ma’noda 
qo‘llangan: “Bolalarning beg‘ubor qalbi daryoday to‘lib-toshyapti”.
Bu ma’no “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “dog‘ tushmagan, pokiza” 
deb izohlangan. Demak, bu holatda beg‘ubor so‘ziga toza, pokiza 
so‘zlari ma’nodosh bo‘lib keladi. 
273-mashqda ma’nodosh sifatlar va ular bilan birikuvchi otlar berilgan 
bo‘lib, mashqning sharti quyidagicha: “Berilgan sifat va otlardan 
foydalanib birikma tuzing”. Mashqa quyidagi ot va sifatlar berilgan: 
Buyuk, ulug‘, katta, yirik; 
Olim, yozuvchi, bino, inson, davlat; 
Chiroyli, go‘zal, barno, suluv, dilbar; 
Qiz, bola, yigit, kelinchak, shahar, diyor. 
Mashqda so‘zlardan keyin: “Ma’nodosh sifatlarning har biri bitta 
ot bilan bog‘lana oladimi?” deb savol berilgan. Aytish kerakki, bu 
mashq boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun biroz og‘ir. Shuning uchun 
uni bajarishda o‘qituvchining yordami kerak bo‘ladi. O‘quvchilar 
mashqni quyidagicha bajaradi: 
Buyuk olim, buyuk yozuvchi, buyuk davlat, ulug‘ davlat, ulug‘ olim, 
ulug‘ yozuvchi, katta bino, katta olim (ko‘chma ma’noda), yirik bino, 
yirik olim. 
Chiroyli qiz, chiroyli bola, chiroyli yigit, chiroyli kelinchak, 
chiroyli shahar; go‘zal qiz, go‘zal kelinchak, go‘zal shahar, go‘zal 
diyor; barno qiz, barno yigit, barno kelinchak; suluv qiz, suluv 
kelinchak, dilbar shahar, dilbar diyor. 
Bu mashq, o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlarning farqi va 
birikuvchanligini anglashga, ularni nutqda to‘g‘ri qo‘llashga 
o‘rgatishga bag‘ishlangan. Mashqni bajarish asosida o‘quvchilar 
ma’nodosh so‘zlar turli ma’no qirrasi bilan bir-biridan farq qilishi, 
ma’nodosh so‘zlarning hammasi ham bitta so‘z bilan bog‘lana 
olmasligi haqida xulosa chiqaradi. Jumladan, tahlil qilinayotgan 
mashqda berilgan buyuk, ulug‘ so‘zlari bino so‘zi bilan bog‘lana 
olmaydi. Suluv so‘zi bola, yigit, shahar, diyor so‘zlari bilan bog‘lana 
olmaydi. 

---

49 
Bunday mashqlar o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlar ichidan birikma, 
gap mazmuniga mosini tanlab ishlatishga o‘rgatishda juda yaxshi 
samara beradi. Biroq bunday mashqlarni bajarishda o‘qituvchi 
o‘quvchilar bilan har bir so‘zning ma’nosini tahlil qilishi, ma’nodosh 
so‘zlarning farqini ochib berishi lozim. 
275-mashq o‘quvchilarni ma’nodosh so‘zlarni aniqlash va guruhlashga 
o‘rgatishga mo‘ljallangan. Mashqning sharti quyidagicha: “O‘qing. 
Ajratib ko‘rsatilgan sifatlarga berilgan sifatlar ichidan yaqin 
ma’nolilarini topib namunadagidek yozing. Namuna: ko‘rkam, 
chiroyli,… ” 
Mashqda quyidagi so‘zlar berilgan: Ko‘rkam, sezgir, katta, chaqqon, 
chiroyli, epchil, ziyrak, ulkan, shod, jasur, xursand, qahramon. 
O‘quvchilar mashqni quyidagicha bajaradi: 
Ko‘rkam, chiroyli; ziyrak, sezgir; ulkan, katta; shod, xursand; epchil, 
chaqqon; jasur, qahramon. 
Shuni aytish kerakki, qahramon so‘zi jasur so‘ziga ma’nodosh 
bo‘la olmaydi. Ularni so‘z birikmasida bir ma’noni ifodalash uchun 
almashtirib bo‘lmaydi. Masalan, jasur yigit – qahramon yigit 
birikmalarida jasur yigit qahramon bo‘lmasligi mumkin. Qahramon 
so‘ziga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da quyidagicha izoh berilgan: 
“shijoati, dovyurakligi, botirligi bilan shuhrat qozongan, jonbozlik 
mardlik qilib, o‘zini ko‘rsatgan shaxs”. 
374-mashq fe’l zamonlarini aniqlashga bag‘ishlangan bo‘lib, 
mashq matnidan so‘ng “Vaqt so‘ziga ma’nodosh so‘zlar toping” degan 
topshiriq berilgan. O‘quvchilar bu topshiriqni quyidagicha bajaradi:
vaqt, payt, zamon, muddat. 
O‘qituvchi o‘quvchilarga bu so‘zlarning ma’noviy farqini tushuntiradi. 
402-mashq ham ma’nodosh so‘zlarga bag‘ishlangan bo‘lib, uning 
sharti quyidagicha: “O‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan fe’llarga yaqin 
ma’noli fe’llarni tanlab, ularni namunadagidek yozing. Namuna: 
gapirmoq-so‘zlamoq”. Mashqda quyidagi fe’llar berilgan: Gapirmoq, 
yanglishmoq, 
eslamoq, 
tayyorlamoq, 
takrorlamoq, 
istamoq, 
chanqamoq, 
hozirlamoq, 
so‘zlamoq, qaytarmoq, adashmoq, 
xotirlamoq, suvsamoq, eshitmoq, bajarmoq, tinglamoq, ijro qilmoq, 
xohlamoq. 
O‘quvchilar bu mashqni quyidagicha bajaradi: 

---

50 
Gapirmoq – so‘zlamoq, eslamoq – xotirlamoq, istamoq – xohlamoq, 
hozirlamoq – tayyorlamoq, takrorlamoq – qaytarmoq, suvsamoq – 
chanqamoq, tinglamoq – eshitmoq, ijro qilmoq – bajarmoq. 
Bu mashq o‘quvchilarga ma’nodosh so‘zlarni aniqlashga 
o‘rgatishga mo‘ljallangan. O‘qituvchi mashq shartiga qo‘shimcha 
ravishda ma’nodosh fe’llarning farqini anglash va o‘z nutqida 
qo‘llashga doir topshiriq bersa, mashqning samaradorligi ancha ortadi. 
4-sinf “Ona tili” darsligida ma’nodosh so‘zlarga doir mashqlardan 
tashqari, ma’nodosh so‘zlarga daxldor yana bir jihat o‘ziga tortadi. 
Darslikning ayrim o‘rinlarida o‘quvchilar uchun tushunarsiz so‘zlarga 
izoh berilgan. Ba’zi izohlarda tushunarsiz so‘zga ma’nodosh so‘z 
keltirilgan. Masalan; tug‘ro – gerb, qopqa – darvoza (3-bet), alp – 
bahodir, pahlavon (5-bet), iqbol – baxtli taqdir, baxt, omad; olqish – 
maqtash, ulug‘lash (11-bet), boy bermaslik – yutqazmaslik (45-bet), 
in’om – sovg‘a, hadya (47-bet), azim – katta, ulkan (49-bet), og‘och – 
daraxt (53-bet), taft – harorat (77-bet), qal’a – qasr, qo‘rg‘on (80-bet), 
haykal – yodgorlik (83-bet), zaxmsiz – ozorsiz, jarohatsiz (93-bet), 
boqiy – abadiy, mangu, o‘lmas (103-bet), daromad – sof foyda, mablag‘ 
(106-bet), zarrin – yarqiroq (159-bet), yog‘iy – dushman (133-bet), 
inmasin – qo‘nmasin, o‘tirmasin (156-bet), siniqmoq – so‘lmoq, 
sarg‘aymoq (158-bet). 
Demak, ma’nodosh so‘zlar notanish so‘z ma’nosini izohlashda 
foydalaniladigan samarali vositalardan biridir.