N. B. Adizova, N. B. Adizova ona tili o‘qitish metodikasi ona tili

Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ma’nodosh so‘zlar ustida 
bajariladigan qo‘shimcha mashqlar 
Boshlangʻich sinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagicha qoʻ-
shimcha mashqlardan foydalanish mumkin: 
1. O‘quvchilarda o‘zbek tilidagi ma’nodosh so‘zlarni ajrata olish 
ko‘nikmasini shakllantirish uchun ularga kichikroq va tushunarli 
matndan ma’nodosh so‘zlarni topishni topshirish mumkin. Masalan, 
bunday mashqlarni quyidagicha matnda o‘tkazish mumkin. 
Bahor 
Bahor. Kunlar iliqlashgan. Daraxtlar oq, pushti gullarga 
burkangan. Moviy osmonni tez-tez bulut qoplab, yomg‘ir yog‘adi. 
Yomg‘irdan so‘ng zangori osmonda go‘zal kamalak paydo bo‘ladi. 
Kamalakning ko‘rkam ranglari ko‘zni quvontiradi. Baland tog‘larning 
yuksak cho‘qqilaridagi qorlar eriy boshlagan. 
Topshiriqlar: 

---

51 
1. Matndan chiroyli, baland, moviy so‘zlariga ma’nodosh so‘zlarni 
topib, tagiga chizing. 
2. Tagiga chizilgan so‘zlarni “Ma’nodosh so‘zlar” sarlavhasi ostida 
yozing. O‘quvchilar topshiriqni quyidagicha bajaradi: 
Ma’nodosh so‘zlar: 
Chiroyli = go‘zal, ko‘rkam. 
Baland = yuksak. 
Moviy = zangori. 
2. So‘zlar orasidagi ma’nodoshlik munosabatini tushunishga so‘zlar 
aralash holda berilgan ro‘yxatdan ma’nodosh so‘zlarni aniqlash va 
guruhlashga oid mashqlar ham yordam beradi. 
Birinchi vaqtda o‘quvchilarga faqat so‘zlar ro‘yxati emas, 
ajratilgan sinonimik guruhlarning dominantasi ham beriladi. 
Mashq. Quyida ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga berilgan so‘zlar ichidan 
yaqin ma’nolilarni topib namunadagidek yozing. 
Namuna: ko‘rkam – chiroyli. 
Ko‘rkam, sezgir, katta, chaqqon, epchil, ziyrak, ulkan, shod, jasur, 
xursand, qahramon. 
Mashqni quyidagicha bajaring: Avval “Ma’nodosh so‘zlar” deb 
sarlavha yozing. Sarlavha ostida esa ustuncha shaklida ko‘rkam, 
epchil, ziyrak, ulkan, shod, jasur, so‘zlarini yozing. 
Ma’nodosh so‘zlar 
Ko‘rkam – 
Epchil- 
Ziyrak – 
Ulkan – 
Shod – 
Jasur – 
Shundan so‘ng so‘zlar ro‘yxatini tartib bilan o‘qing va ko‘rkam, 
epchil, ziyrak, ulkan, shod, jasur so‘zlariga ma’nodosh so‘zlarni bu 
so‘zlarning to‘g‘risiga yozing. O‘quvchilar bu topshiriqni quyidagicha 
bajaradi: 
Ko‘rkam – chiroyli; 
Epchil – chaqqon; 
Ziyrak – sezgir; 
Ulkan – katta; 
Shod – xursand; 
Jasur – mard. 

---

52 
3. Berilgan so‘zga sinonim tanlash . O‘qituvchi otni o‘tganda osmon 
so‘zini, sifatni o‘tganda mazali, fe’lni o‘tganda ko‘nikmoq so‘zlarini 
aytadi. O‘quvchilar bu so‘zlarga sinonim tanlaydi: osmon – ko‘k, samo, 
falak; mazali – lazzatli, laziz, totli; ko‘nikmoq – o‘rganmoq, 
odatlanmoq, odat qilmoq kabi. 
4. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni 
ko‘chirish. Bunda yozilishi kerak bo‘lgan sinonim so‘zlar ro‘yxati 
tekshirish uchun beriladi. O‘quvchilar sinonimlarni o‘rniga qo‘yib, 
ularning qo‘llanilishidagi farqni tushuntiradi. 
5. Ma’nodosh so‘zlardan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chirish. Buning 
uchun sinonim so‘zlar qatori qavs ichida beriladi, talaba gapning 
mazmuniga mosini tanlab gapni ko‘chiradi: Daryo suvuni (bahor, 
ko‘klam,) toshirar, odam qadrini (mehnat, ish) oshirar. Oltin (o‘t, olov, 
alanga)da, odam (ish, mehnat)da bilinadi. Birlashgan (yov, dushman)ni 
yengar. 
6. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u 
bilan mashq ishlash. Buning uchun to‘rtta sinonimik qatordagi so‘zlar 
tanlanadi va 16 katakka aralash joylashtiriladi. O‘qituvchi shu 
katakchalardagi bir so‘zni aytadi. Masalan, chiroyli. O‘quvchilar shu 
so‘zga yaqin ma’noli so‘z (sinonim)ni katakchalardan topib aytadi: 
go‘zal, dilbar, sohibjamol, husndor, xushroy. Sinonimik qatordagi 
so‘zlar bilan so‘z birikmasi tuziladi: chiroyli shahar, go‘zal manzara, 
sohibjamol malika va hokazo. So‘ngra o‘quvchilarga shu so‘z 
birikmalari ishtirokida gap tuzish taklif qilinadi. 
7. Berilgan so‘zlarga ma’nodosh so‘z tanlab, ularni almashtirishga doir 
turli xildagi mashqlar ham so‘zlar orasidagi ma’nodoshlikni 
tushunishga yordam beradi. 
1. Gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni qavs ichida berilgan 
so‘zlarning qaysi biri bilan almashtirish mumkin? 
1. Anhordan sharqirab tiniq suv oqyapti (sovuq, zilol, shirin). 
2. Issiq yoz boshlandi (to‘kin-sochin, ajoyib, jazirama) . 
3. Baland tog‘larning cho‘qqisi qor bilan qoplangan ( haybatli, ulkan, 
yuksak). 
4.Bugun matematika darsida qiyin masalani yechdik (qiziqarli, og‘ir, 
g‘alati). 
2. So‘z birikmalaridagi sifatlarni yaqin ma’noli so‘zlar bilan 
almashtiring. 
Mayin shamol – 

---

53 
Toza uy – 
Noto‘g‘ri javob – 
Sezgir tulki – 
Rost gap – 
Og‘ir yuk – 
Namuna: Mayin shamol – yoqimli shamol. 
8. O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish usullaridan biri sinonim 
so‘zlarning leksik birikuvchanligi ustida ishlashdir. U yoki bu sinonim 
so‘zni qanday so‘zlar bilan qo‘llash mumkin-u, qanday so‘zlar bilan 
qo‘llash mumkin emasligiga doir bunday ishni ma’nodosh so‘zlar 
vositasida so‘z birikmalari tuzishni o‘z ichiga olgan mashqlar 
ko‘rinishida bajarish lozim. Bunday mashqlarning ahamiyati 
shundaki, ular ma’nodosh so‘zlarni passiv bilishdan faol qo‘llashga 
o‘tishga yordam beradi. 
Shunday mashqqa misol keltiramiz. 
So‘zni uning ma’nosiga mos otlar bilan bog‘lab ko‘chiring. 
Qari, keksa (ot, ayol, tol). 
Kuchsiz, ojiz, nimjon (shamol, bola, kampir). 
Toza, ozoda, beg‘ubor (suv, osmon, uy). 
Uzoq, olis, yiroq (vaqt, yo‘l, shahar). 
Tinch, sokin, (dengiz, hayot). 
Namuna: Qari ot, qari tol, keksa ayol. 
9. Sinonim so‘zlar ustida bajariladigan mashqlarning oxirgi maqsadi 
o‘quvchilarni fikrini ifodalash uchun o‘z lug‘at boyligidan sinonim 
so‘zlarni tanlab ishlatishga o‘rgatishdir. Shuning uchun ma’nodosh 
so‘zlar ustida bajariladigan mashqlar tizimida o‘quvchilarni o‘z 
nutqida ma’nodosh so‘zlarni qo‘llashga o‘rgatadigan ijodiy mashqlar
alohida o‘rin tutishi lozim. Bunday mashqlar rasmga qarab yoki 
o‘tkazilgan sayohat, o‘qilgan hikoya yuzasidan yoziladigan insho 
ko‘rinishida bo‘ladi. Masalan, tog‘ga sayohat haqida yoziladigan 
inshoda o‘qituvchi baland, yuksak (tog‘, cho‘qqi), katta, ulkan 
(xarsang, qoya), toza, zilol (suv, havo), chiroyli, go‘zal (gullar, 
manzara) kabi ma’nodosh so‘zlarni qo‘llashni taklif qiladi. 
O‘quvchilar berilgan barcha so‘zga ma’nodosh so‘z topa olmasligi 
mumkin. Shuning uchun ularga ma’nodosh so‘zlar lug‘ati kerak 
bo‘ladi. Biroq hozirgi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun 
ma’nodosh so‘zlar lug‘ati mavjud emas. Binobarin, hozircha “O‘zbek 
tilining izohli lug‘ati” va Azim Hojiyev tomonidan tuzilgan “O‘zbek 

---

54 
tili sinonimlarining izohli lug‘ati”dan (Toshkent: “O‘qituvchi”, 1974) 
foydalanishga to‘g‘ri keladi.