N. D. Zelinskiy 1-jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlantirilgan ko`mirdan foydalanib protivogazni ixtiro qilgan

@KIMYO2 “VODIY ZIYO”

DARSLIKDAGI ENG ZARUR MA’LUMOTLAR.
9 – sinf
1 . Karbin – C ning sun`iy allotropik shakl o`zgarishidir.
2
Qadimdan
. Olmos – T_q ⁰C → 3550⁰C p = 3,513 g/sm³
Grafit – Tq ⁰C → 3300⁰C p = 2,26 g/sm³
3. So`da – Na₂CO₃; Magnezit – MgCO₃;
Dolomit – MgCO₃ · CaCO₃; Ohaktosh – CaCO₃.
4. C → erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalar.
5. Olmos → eng qattiq modda, atom tuzilishi – tetraedr issiqlikni yaxshi o`tkazadi, elektr to`kini deyarli o`tkazmaydi.
6. Grafit → yumshoq, qora rangli kristal, atom tuzi – piramida. Bunda C atomlari qatlam holida joylashadi. Bir qatlam tekisligida joylashgan C atomlari orasidagi bog`dan, qatlamlararo C bog`lari kuchsizroqligi uchun qattiq yuzaga ishqalanganda garfit yemiriladi.
7. Fulleren – C ning 80-yillar oxirlarida ochilgan allotropik shakl o`zgarishi. 80 dan ortiq C atomlarining 20 ta 6 burchak va 12 ta 5 burchakdan iborat ikosaedr shaklida mavjud. U gazsimon uglerodning qattiq holatga o`tishida oz miqdorda hosil bo`ladi.
8. C ning yer qobig`idagi miqdori – 0,023%
9. Ko`mirni faollashtirish uchun o`ta qizigan suv bug`i bilan faollashtiriladi. Aktivlantirilgan ko`mir havodagi va gazlar (a) sidagi uchuvchan zaharli moddalarni yutishda (protivagaz); Oziq-ovqat maxsulotlarini (yog`, moylarni) tozalashda ishlatiladi.
10. N.D.Zelinskiy 1-jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlantirilgan ko`mirdan foydalanib protivogazni ixtiro qilgan.
11. SiO₂ ni grafit bilan elektr pechida qaytarilganda kremniy karbid (SiC) – juda qattiq, suyuqlanmaydigan, kimyoviy barqaror modda – karborund (SiC) olinadi.
12. CO aktivlantirilgan ko`mir katalizatorligida Cl₂ bilan reaksiyaga kirishib, fosgen deb ataluvchi zaharli gazni hosil qiladi.
CO + Cl₂ COCl₂ → fosgen
13. CO₂ – 5,76 · 10⁶ Pa va 20⁰C da rangsiz suyuqlikka aylanadi. Bu suyuqlik bug`langanda ko`p miqdorda issiqlik yutiladi va CO₂ oq qattiq massa (quruq muz) ga aylanadi.
14. T_s ⁰C T_q ⁰C kashf etilgan yili
Si → 1420⁰C 2355⁰C I.Berselius, 1823-yil
15. Qumtuproq – SiO₂
Kaolin – Al₂O₃ · 2SiO₂ · 2H₂O Dala shpati K₂O · Al₂O₃ · 6SiO₂
16. Si izotopi 11 ta (24 – 34)
17. Qizidirilganda Si ko`plab metallar (Mg, Ca, Cr, Mn, Fe) bilan silitsidlar hosil qilib birikadi.
Si + 2Mg → Mg₂Si – Silitsid.
18. kremnevodorodlarning umumiy formulasi →Si_n H_2n+2 bu yerda n ≤ 8
19. Shishalarga → Kobalt(II) oksid (CoO) shishaga ko`k rang, xrom(III) oksid yashil rang, temir(II) oksid (FeO) to`q yashil rang, Cu₂O qizil rang beradi. Oltin qo`shilsa faqat qizil nurni o`tkazuvchi zubin shishasini olish mumkin.
2
Metallarning tabiatda uchrashi

Faol metallar tuzlar holida uchraydi.
M: CaSO₄, BaSO₄, NaCl, KCl

O`rta faol metallar oksidlar va sulfatlar holida uchraydi.
Oksidlar: Fe₂O₃, Fe₃O₄
Sulfidlar: PbS, CuS, ZnS, FeS.
Sulfatlar: FeSO₄ · 7H₂O

Passiv metallar erkin holda uchraydi.

Cu, Hg, Ag, Au, Pt

0.

21. O`zbekistonda hozirgi kunda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan.

22. Elektroliz yordamida relyefli buyumlardan nusha olish – galvanoplastika deb ataladi. Buni B.S.Yakobi 1837-yilda kashf etgan.
23. Glauber tuzi Na₂SO₄ · 10H₂O tibbiyot surgi vositasida ishlatiladi.
24. T_s⁰C T_q⁰C D. g/sm³ kashf etilgan
Na – 97,79 883 0,971 G.Devi 1807-yil
K – 63,63 774 0,862 G.Devi 1807-yil
25. ortoklaz – K₂O · Al₂O · 6SiO₂
NaOH – amalyotda kaustuk soda deb ataladi.
26. Soda ishlab chiqarishda „Amiakli usul“ ni Solvey tomonidan taklif etilgan.
27. T_s⁰C T_q⁰C D. g/sm³ kashf etilgan
Ca 838,8 1480 1,55 G.Devi 1808-yil
Mg 650 1090 1,74 J.Blek 1755-yil
28. Mg va Ca havoda tezda oksidlanib oksid parda x-l qiladi.
29. Olevin – Mg₂ SiO₄
Kizerit – MgSO₄ · 7H₂O
30. Mg – ko`zni qamashtiradigan oq alanga berib yonadi.
31. Mg ni suv va CO₂ bilan o`chirib bo`lmaydigan. Chunki suv va CO₂ ta`sirida yonadi va oksid hosil qiladi.
32. Kuydirilgan gips – (CaSO₄)₂ · H₂O Suvsiz gips – CaSO₄
33. Qattiq suv – tarkibida Ca²⁺ va Mg²⁺ ionlari ko`p bo`lgan suv.
34. Yumshoq suv – tarkibida Ca²⁺ va Mg²⁺ ionlari bo`lmagan yoki juda kam bo`lgan suv.
35. Suvning vaqtinchalik qattiqligi suvdagi Mg va Ca gidrokarbanatlarga bog`liq.
36. Vaqtinchalik qattiqligini yo`qotish uchun
a) suvni qaynatish yo`li bilan Ca(HCO₃)₂ CaCO₃ + CO₂ + H₂O
b) ohakli suv qo`shiladi Mg(HCO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> + Ca(OH)<sub>2</sub> → CaCO<sub>3</sub> · MgCO<sub>3</sub>↓ + H<sub>2</sub>O
c) ishqor ta`sir ettirilad Ca(HCO₃)₂ + 2NaOH → CaCO₃↓ + Na₂CO₃ + 2H₂O
d) soda (Na₂CO₃) qo`shib Mg<sup>2+</sup> va Ca<sup>2+</sup> ionlari cho`ktiriladi.
Mg(HCO₃)₂ + Na₂CO₃→ MgCO₃↓ + NaHCO₃
37. Al – tabiatda eng ko`p tarqalgan metall.
38. T_s⁰C T_q⁰C D. g/sm³ kashf etilgan
Al 660⁰ 2500⁰C 2,7 X.K.Ersteol 1825-yil
39. Korud – Al₂O₃; Boksit – Al₂O₃ · nH₂O; Nefelin – Na₂O · Al₂O₃ · 2SiO₂
40. Al – har kuni ovqat tarkibida 2,45 mg iste`mol qilishi kerak. Al – inson organizmida (70 kg) o`rtacha 61 mg miqdorda bo`ladi.
41. Stonna Al olish uchun 20000 kVt/soat energiya sarf qilinadi.
42. Alyuminiy bilan temir kuyundisi (8Al + 3Fe₃O₄) termit deyiladi va bazi hollarda metallarni payvandlashda ishlatiladi.
43. Alyuminotermiya – metall oksidlarini alyuminiy bilan qaytarib, metall olish usuli.
Alyuminotermiyani rus olimi N.N.Beketov ochgan.
44. Magnetit – magnet temirtosh Fe₃O₄ gematitqizil temir tosh Fe₂O₃, limonit – qo`ng`ir temirtosh 2Fe₂O₃ · 3H₂O, siderit – temir shpati FeCO₃, Prit – temir kolchedani FeS₂.
45. Cho`g`langan temir suv bug`i bilan ta`sirlashadi, natijada temir kuyindisi x-l bo`ladi.
3Fe + 4H₂O → Fe₃O₄ + 4H₂
3Fe + 2O_2(havo) → Fe₃O₄
46. 4Fe(OH)₂ + 2H₂O + O₂ → 4Fe(OH)₃↓→qo`ng`ir rangli cho`kma.
47. Cho`yan – tarkibida 2,14% dan ko`p C tutgan Fe va C qotishmasi.
48. Po`lat – tarkibida 2,14% dan kam C tutgan Fe va C qotishmasi.
49. Dastlab organik moddalardan – oksalat kislotani (1824-yil) va mochevinani (1828-yil) sinterlagan nemis olimi F.Veler.
50. Anilinni 1832-yil N.Zinin sintezladi.
51. Sirka kislotani nemis olimi G.Kalbe va ingliz olimi Franklandlar 1848-yilda sintezlashdi.
52. Sun`iy yog`simon moddani M.Bertlo 1854-y. Shakarsimon moddani A.M.Butlerov 1861-y sintezlagan.
53. Organik birikma va organik kimyo tushunchalarini 1827-yilda shved kimyogari I.Ya.Berselius kiritgan.
54. 1823-yilda Yu.Libix va F.Vyoller tomonidan izomeriya hodisasi ochildi.
55. 1876-yilda J.Dyuma va P.Buley tomonidan organik moddalarni radikallar asosida birinchi tuzilish nazariyasi taklif etildi.
56. Frankland 1858-y elementlar valentligini ochib berdi.
57. A.Kekule 1857-y C ning IV valentli ekanligini aniqlagan.
58. C atomlarining bir – biri bilan bog`lana olish qobilyatini A.Kuper va A.Kekule 1857-y aniqladi.
59. Nemis olimi E.Fisher glukozaning kimyoviy xossalarini o`rganib, uning aldegidospirtga to`g`ri keladigan formulasini taklif etgan.
H H H H H
│ │ │ │ │ O
H – C – C – C – C – C – C
│ │ │ │ │ H
OH OH OH OH OH
60. 1811-yilda rus kimyogari K.S.Kirixgof kraxmalni gidrolizlab glukoza olgan.
61. Binter reaksiyasi – oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta`sir ettirilgan binafsha rang hosil bo`ladi.
62. Ksantoprotein r – yasi – benzol halqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta`sir ettirilganda sariq rang hosil bo`ladi, ishqor qo`shilsa sariq rang zarg`aldoq rangga o`tadi.
63. Insektitsid – zararli hasharotlarga qarshi ishlatiladi.
Akaritsid – kapalaklarga qarshi ishlatiladi.
Fungitsid – kasallik tarqatuvchi zamburug`larga qarshi ishlatiladi.
Gerbitsid – begona o`tlarga qarshi ishlatiladi.
Bakteritsid – zararli bakteriyalarga qarshi ishlatiladi.
Zootsid – zararli kemiruvchilarga qarshi ishlatiladi.
Defoliat – o`simliklar bargini to`kadigan moddalar.
Desikant – o`simliklar bargini quritish uchun ishlatiladigan moddalar.
Dizenfeksiya – omborxonalardagi zararli hashoratlarni yo`qotish