N. V. Dmitrovskiy rahbarligida „Turkiston to‘plami“ning tuzilishi A. A. Semyonov boshchiligida „Turkiston to‘plami“ning tuzilishi

N.V. Dmitrovskiy rahbarligida „Turkiston to‘plami“ning tuzilishi

„To‘plam“ni tiklash haqidagi masala o‘n yildan keyin 1898yili ko‘tarildi. 1907- yilga kelib, Turkiston general-gubernatori N. I. Gardskov buyrug‘i bilan ish Toshkentda davom ettirila boshlandi. 1907-yili na Moskva, na Peterburgda bunday muhim ahamiyatga ega ishni olib boruvchi fidoyilar bor edi, ammo Toshkentda O‘rta Osiyoga bag‘ishlangan adabiyotlar bilimdoni N. V. Dmitrovskiy (1841 —1910) kabi bibliograflar va Rus geografiya jamiyatining Toshkent bo‘limi atrofida jiðslashgan bir qator taniqli o‘lkashunoslar bor edi. Bu davrga kelib xalq kutubxonasining fondi ham boyib bordi va mustahkamlandi.
Shunday qilib, „Turkiston to‘plami“ tarixida „Peterburg“ davri o‘rniga „Toshkent“ davri keldi. „To‘plam“ni tuzish bo‘yicha ishlarning barchasi, asosan, Turkiston xalq kutubxonasi qoshida yetisha boshlagan mahalliy jonkuyarlar ishtirokida olib borildi. O‘lkashunos bibliograf N. V. Dmitrovskiy boshchiligida „Turkiston to‘plami“ni tuzish uchun Turkiston xalq kutubxonasi nazorat qo‘mitasi a’zolaridan byuro tashkil etildi. Byuroning birinchi majlisida uning har bir a’zosiga vazifalar berildi. N. V. Dmitrovskiy byuroga rais etib saylandi va jurnallarni ko‘rib chiqishni o‘z zimmasiga oldi. Turkmanistonda rus tilida chiqqan hamma gazetalarni I. I. Geyer, „Туркистанская тузимная газета” A. A. Divayev va I. A.Timeyevlar ko‘rib chiqishlari kerak edi. O‘sha majlisdayoq gazetasi materiallarini, O‘rta Osiyo haqidagi ba’zi asarlar (kitob, to‘plam)ni to‘plamga kiritmaslikka kelishdilar, chunki ularning to‘liq nusxalari kutubxonada saqlanar edi. Bundan tashqari, N. V. Dmitrovskiy gazetasiga yillik yordamchi ko‘rsatkich tayyorlash vazifasini ham bajardi.
Ma’lum vaqt o‘tgach, byuroga I. A. Valiyevich, A. D. Kammikov, A. A. Zvarkinalar, 1910- yildan A. A. Semyonov kirdi. Turkiston ilmiy jamiyatlarining a’zolari S.V. Bartold, BonchBruyevich, P.P. Semyonov-Tyanshanskiy va boshqalar byuro a’zolariga imkon boricha yordam berib turdilar.
Mejovdan keyingi davrdagi „Turkiston to‘plami“ jildlarining nomi o‘zgargan. Mejov bergan „Туркистаниский сборник сочениние и статей, относящихся до Средние Азии и Туркистанского края а особинности, составляемые по прочению г. Туркестани “ deb berilgan chiqish joyi o‘rniga keyingi 175jildning titul varag‘ida yozuvi bor, pastda chiqish joyi Toshkent shahri deb ko‘rsatilgan. Dastlabki 34 tasiga (417—450) „Í. Ê. Ãîðîäåíêîãî“ so‘zi va „1907- yil“ yozilgan. 451- jilddan boshlab general-gubernator familiyasi qo‘yilmagan, „1906- yil“ 492 jildgacha ko‘rsatiladi. 494-jildga ham shu yil yozilgan, lekin 493, 495-jildlarida negadir „1907-yil“ yozilgan, 496-jilddan to oxirigacha chiqqan yillari ko‘rsatilmagan. Bu jildlarning tuzuvchilari imperiya markazidan uzoq hisoblangan O‘rta Osiyoda, rus madaniyati markazlaridan uzoqda bo‘lsa-da, gazeta qirqimlari byurosi xizmatidan foydalandilar va qirqim materiallari bilan to‘plamning keyingi jildlarini to‘ldirib bordilar. Turkiston matbuotidan ham juda ko‘p materiallar olindi. Shuning uchun ham 127 jilddan 81 tasi, ko‘proq 1907 va shunga yaqin yillarda chiqqan gazetalardan olingan maqolalar bo‘lib, 423, 446, 452 va 467- jildlarga o‘zbek va rus tilidagi materiallar kiritilgan.
Eng muhim materiallar jurnal maqolalari, risolalar, kitoblar bo‘lib, 46 ta jildga kiritilgan, ulardan 5 tasi gazetadan olingan. Bu jildlarning hammasi Mejov to‘plamlariga nisbatan ilmiy jihatdan ancha bo‘sh ishlangan. N. V. Dmitrovskiy tuzgan „Turkiston to‘plami“ning taqdiri og‘ir bo‘ldi, ularning qanchaligi va qayerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Hozir Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasida N. V. Dmitrovskiy tuzgan 5 ta to‘plam saqlanmoqda, bu 1871—78-yillarda chiqqan „ gazetasidan olingan o‘lkashunoslik mazmunidagi maqolalarni o‘z ichiga oluvchi, hajm jihatidan kichik bo‘lgan to‘plamdir. Ko‘chirmalar bir xil hajmdagi risolalar shaklida jildlangan. To‘plamlar bosmaxona usuli bilan ishlangan sarvaraqqa ega: ramkasida 1872- yil ko‘rsatilgan to‘plamlarda mundarijalar yo‘q edi, keyinchalik ular Y. K. Betger tomonidan qo‘l bilan yozilgan.
Kutubxonada saqlanayotgan N. Dmitrovskiyning boshqa, ko‘lami jihatidan har xil bo‘lgan, 17 jildli to‘plamiga ham gazetalardan qirqib olingan xabarlar kiritilgan. Ular, asosan, nashr qilingan vaqtiga muvofiq, xronologik tartibda joylashtirilgan, ba’zi bir vaqtli matbuot nashrlarining nomlari yo‘q, ular tasodifan qirqilib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tuzuvchi u ma’lumotlarni qo‘lda yozib qo‘yishni ep ko‘rmagan. To‘plamlarning tashqi ko‘rinishi Mejov to‘plamlaridan sodda ishlanganligi bilan ajralib turadi. Qirqib olingan materiallar qog‘ozga yelim bilan yopishtirilmay, muqovalangan. Faqat 4 ta jild sarlavhali sarvaraqqa ega. Yozuvlar hamma jildlarning tikilgan joyida bosilgan, undan tashqari, 6 ta jildning muqovalarida raqami ham bosilgan, birortasining mundarijasi yo‘q. To‘plam Y. K. Betger tomonidan raqamlagan, hamma jildlarni bezatib, maqolalarning alifbo kartotekasini tuzdi.
E. K. Betger maqolasida „N. V. Dmitrovskiyning 17 jildli to‘plami 1840 —1890- yillarda nashr etilgan 186 maqolani o‘z ichiga oladi. Materiallarning 72%i V. I. Mejov to‘plamiga kirmagan, shuning uchun ham N.V. Dmitrovskiy to‘plamlari O‘rta Osiyo o‘lkasini har tomonlama o‘rganuvchi tadqiqotchilar uchun qiziqarli ma’lumotlar bera oldi“, deb yozgan edi.