Namangan davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

15.8-jadval Makroiqtisodiy samaradorlik darajasiga ta’sir etuvchi omillar

№	Omillar	Ishchi kuchi	Ishlab chiqarish vositalari
	Ko’rsatkichlar		Mehnat vositalari	Mehnat predmetlari
1	Ekstensiv o’sish	* milliy iqtisodi-yotda	* aktiv (fond)lar	* moddiy
.	ko’rsatkichlari	band bo’lganlar	qiymatining oshishi	aylanma
		sonining ko’payishi	* yalpi investi-	mablag’lar
			tsiyaning ko’payishi	qiymatining
			* iqtisodiy oborotga	o’sishi
			jalb etilgan erlar-	* yalpi moddiy
			ning ko’payishi	xarajatlarning
				ko’payishi
2	Intensiv o’sish	* ijtimoiy mehnat	* aktiv (fond) lar	* moddiy
.	ko’rsatkichlari	unumdorligi dara-	qaytimi	mablag’lar
		jasining o’sishi	* Sof investitsiya	qaytimi
		* yalpi resurslar-ning	qaytimi	* aylanma fondlar
		bir birligiga to’g’ri	* qishloq xo’jaligi	aylanishining
		kelgan SMD-ning	mahsulotlari	tezligi
		o’sishi	hosildorligining	* yalpi xarajat-
			o’sishi	larning bir birligiga
			* sigirlar	to’g’ri kelgan SMD
			mahsuldorligi-ning	ning o’sishi
			o’sishi

3 .	Tarmoq, sektor- lar omilini tavsiflovchi ko’rsatkichlar	* tarmoqlardagi bandlik tarkibi tamoqlardagi mehnat unumdorligi darajasi	*tarmoqlardagi aktiv (fond)lar tarkibi * tarmoqlardagi aktiv (fond)lar sig’imi	*tarmoqlardagi moddiy xarajatlar tarkibi
		ishga qabul qilish koeffitsienti qo’nimsizlik koef- fitsienti	*tarmoqalardagi sof invstitsya sig’imi *aktivlarni yangilash koeffitsienti * aktiv bilan qurollanganlik darajasi *elektroenergiya bilan qurollanish darajasi *aktivlarning ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash koeff.	* tarmoqlardagi moddiy xarajatlar sig’imi *aylanma mablag’larning tarmoq tarkibi
4 .	Tarkibiy omillarni tavsiflovchi ko’rsatkichlar	* milliy iqtisodi-yotda band bo’lganlarning jami aholi sonidagi salmog’i; mehnat resursla-ri sonidagi salmog’i; *iqtisodiy faol aholining salmog’i umumiy va profes- sional ta’lim dara-jasi yalpi resursga nisbatan: mehnat resurs- larning salmog’i aktivlarning sal- mog’i; moddiy aylanma mablag’lar salmog’i *ishchi kuchining jins, yoshi mehnat staji va kategoriya-lari bo’yicha tarkibi * ish kuni, haftasi, yilining davomligi	*ishlab chiqarish sektorida band bo’lgan aktiv(fond)larning jami aktivlar qiymatidagi salmog’i *aktivlarning faol qismining jami aktivlar qiymatidagi salmog’i *ishlab chiqarishga qo’yilgan investitsiyaning yalpi investitsiya- dagi salmog’i *sug’oriladigan erlarning: *jami ekin maydonidagi salmog’i * jami qishloq xo’jaligi ekin maydonidagi salmog’i	*moddiy aylanma qiymatining: jami aktivlar qiymatidagi salmog’i ishlab chiqarish sektoridagi aktivlar qiymatidagi salmog’i yalpi aylanma vositalari qiymatidagi salmog’i * Yalpi xarajatlarga nisbatan: ish haqi fondi salmog’i amortizatsiya ajratmalarining salmog’i * ishlab chiqarish va xizmat ko’rsa- tish xarajat-

				larining tarkibi
5	Xududiy omillarni	* xududiy boshqaruv qarorlarining samaradorligi
.	tavsiflovchi	* ishlab chiqarish kuchlarining joylashish samaradorligi
	ko’rsatkichlar	*Ixtisoslashtirish koeffitsienti;
		* kontsentratsiya darajasi;
		*mamlakatdan chiqariladigan va mamlakatga olib kelinadigan
		mahsulotlar nisbati ( jamiga nisbatan % hisobida
		* mamlakatga olib kelinadigan mahsulotning jami iste’mol
		qilingan mahsulot qiymatiga nisbatan salmog’i;
		* mamlakatdan chiqariladigan mahsulotning jami iste’mol
		qilingan mahsulot qiymatiga nisbatan salmog’i;
		* mamlakatga olib kelinadigan va mamlakatdan chiqariladigan
		mahsulotning tarmoqlar miqyosidagi tarkibi.
6	Iqtisodiy-ta-biiy	*ishlab chiqarishning qimmatga tushishi ( territoriyaning
.	omillarni	kattaligi, gidroshaxobchalarning rivojlanmaganligi va h.k.)
	tavsiflovchi	* ishlab chiqarishning arzonga tushishi (tabiiy resurslarga boy
	ko’rsatkichlar	ekanligi, tabiiy sharoitning qulayligi va h.k.)

Makroiqtisodiy samaradorlikka ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishda statistik usullar qo’llaniladi^.

Masalan, sof milliy daromad (SMD)ning hajmi uni yaratishga ketgan: mehnat sarfi (T) va uning unumdorligi bilan; material sarfi (MX) va uning material xarajatlar yoki xom ashyo qiytimi bilan; ishlatilgan aktivlar (fondlar) miqdori(AK) va uning aktivlar qaytimi bilan; yalpi investitsiya sarfi (YaI) va uning investitsiya qaytimi bilan belgilanadi.
Mazkur bog’lanishlarga asoslanib turib SMDning hajmini hisoblash mumkin:

СМД  Т  ^СМД ; СМД  МХ  ^СМД ; СМД  АК  ^СМД
va h.k.

Т МХ АК

Omillarning vaqt ichidagi o’zgarishi va ta’sirini aniqlashda indeks usulini qo’llash juda ham qo’l keladi:

_Т₁ МУ₁

0 0
^Jсмд ^ _{Т МУ
}Т₁ МУ₀

0 0
^Jсмд ^ _{Т МУ}
^Jсмд ^{ J}т ^{ J}му
_{ }Т₁ МУ_1
Т₁ МУ₀

Bu erda: Jsmd-sof milliy daromad indeksi; MUo va MU₁ mehnat unumdorligining joriy va bazis davrdagi darajalari; To va T₁ - bazis va joriy davrlarda ishlab chiqarishda band bo’lganlar soni; Jt- ishlab chiqarishda band bo’lganlar indeksi; Jmu- mehnat unumdorligi indeksi.

T_o va T₁ larning qisqarishi evaziga SMD ning qo’shimcha o’simi quyidagicha aniqlanadi:
СМД  _Т₁ МУ₀  _Т₀ МУ₀

• 
  Statistik metodlar mazkur darslikning I bqlimida batafsil bayon etilgan.
  

MUo va MU₁ ning o’zgarishi evaziga SMDning qo’shimcha o’sishi quyidagicha aniqlanadi:
СМД  _Т₁ МУ₁  _Т₁ МУ₀
Indeks usullari yordamida asosan ikki omil ta’siri ostida SMDning qo’shimcha o’sishi aniqlanadi. Uch va undan ortiq omillar evaziga SMDning o’zgarishini aniqlash uchun zanjirli bog’lanishli ko’p omilli indeks usulidan foydalaniladi.
Ko’p omilli usulda SMD ga ta’sir etuvchi omillarning bazis davrdagi darajalari ketma-ket ravishda joriy davr darajalari bilan almashtirilib boriladi va shu tariqa SMDning qo’shimcha o’sishiga t’sir qiluvchi omillarning hissasi (ulushi) aniqlanib boriladi, ya’ni:

„ММ₀  (€ ₀  ‡₀ ‰₀  ‹₀  Љ₀  Њ₀ )„ММЂЏ’‹ ‡€Ќ€

• 
  Љ Љ€‰рЉ€ °€с€с
  

„ММЂ (€₁  ‡₀ ‰₀  ‹₀  Љ₀  Њ₀ )„ММЂЏ’‹ ўЏ – “€’ ЁЌ‹€р< ЏрЏ‘‹€’ °€с€с
„ММЂ (€₁  ‡₁ ‰₀  ‹₀  Љ₀  Њ₀ )„ММЂЏ’‹ ўЏ – “€’ ЁЌ‹€р< ЏрЏ‘‹€’ °€с€с
................................................
................................................
„ММ1  (€₁  ‡₁ ‰₁  ‹₁  Љ₁  Њ₁ )„ММЂЏ’‹ с”рЏЋ ЉЉ€‰рЉ€‹°€с€с
SMD hajmining umumiy o’zgarishini quyidagi indeks yordamida aniqlash

mumkin: J
_ а₁  б₁  в₁  г₁  д₁  е₁
yoki J
 J  J  J  J  J  J

смд
а  б  в  г  д  е
смд а б в г д е

0 0 0 0 0 0
Formulaning sur’ati bilan maxraji o’rtasidagi tafovut SMD ning barcha omillar evaziga o’zgarganligini ifodalaydi. SMD ning ayrim omillar evaziga o’zgarganligi quyidagicha aniqlanadi:

«a» omil evaziga: J
_ а₁  б₁  в₁  г₁  д₁  е_{1 ;}

^а а  б  в  г  д  е

«b» omil evaziga: J

0 1 1 1 1 1
_ а₀  б₁  в₁  г₁  д₁  е_{1 ;}

^б а  б  в  г  д  е

«v» omil evaziga: J

0 0 1 1 1 1
_ а₀  б₀  в₁  г₁  д₁  е_{1 ;}

смд
а  б  в  г  д  е

«g» omil evaziga: J

0 0 0 1 1 1
_ а₀  б₀  в₀  г₁  д₁  е_{1 ;}

смд
а  б  в  г  д  е

«d» omil evaziga: J

0 0 0 0 1 1
_ а₀  б₀  в₀  г₀  д₁  е_{1 ;}

смд
а  б  в  г  д  е

«e» omil evaziga: J

0 0 0 0 0 1
_ а₀  б₀  в₀  г₀  д₀  е_{1 ;}

^смд а  б  в  г  д  е
0 0 0 0 0 0
Har bir omil uchun hisoblangan indekslarning sur’atidan maxrajini ayirib tashlash yo’li bilan tegishdi omillar evaziga SMDning qo’shimcha o’sishini aniqlash mumkin. Masalan, SMLning «a» omil evaziga qo’shimcha o’sishi qo’yidagicha aniqlanadi:
СМД_"а"  а₁б₁в₁г₁д₁е₁  а₀б₁в₁г₁д₁е₁