Namangan davlat universiteti sarimsokov abdilatip abdiraximovich

Xiva xonligida tanga zarb etishda o‘ziga xos xususiyatlari. Xiva xonligidagi tovar-pul munosabatlarining jadal rivojlanishi tanga pullarga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirgan. Xiva xonligida ham qo‘shni hududlardagi va oldingi davrlarda bo‘lgani singari uch xil metalldan pullar ishlab chiqarilgan va muomalada bo‘lgan:
1. «Tilla» – oltin pul bo‘lib, ikki xil shaklda va og‘irlik miqdorida bo‘lar edi. O‘sha davr pul miqdorida 1 so‘m 80 tiyinga teng, ikkinchisi 3 so‘m 60 tiyin deb belgilangan edi.
2. «Tanga» – kumushdan ishlanib, bir tanga o‘sha davr pul birligida 30 pul birligi yoki 20 tiyin deb belgilangan.
3. «Pul» – misdan ishlanib, u pul va tiyinga bo‘lingan. Kumushdan ishlangan tanga «oq tanga», misdan ishlangan pul esa «qora tanga» deb yuritilgan. «Qora tanga» o‘zining qiymati jihatidan oq tanganing 60%ga teng edi.
Shuningdek, xonlikda «shoyi», «Abbos shoyi», «yarim shoyi» deb nomlangan pul birliklari ham ishlatilgan. Ularning qiymati 10 tiyindan 40 tiyingacha o‘zgarib turgan. Bu pullarda odam rasmi tasvirlanmasdan, arab imlosida qaysi xonlik tomonidan nechanchi yillarda zarb qilingani yozilgan.
Xiva oltin pullari mahalliy va xorijdan keltirilgan oltindan yasalgan. Xiva oltinlari o‘zining yaltiroqligi, mustahkamligi jihatidan ajralib turgan. Muomalada ko‘p ishla­tilgan kumush pullarning metallari Quyi Novgoroddan keltirilgan.
Hozirgi kunda Xiva xonligida zarb qilingan oltin, kumush, mis pullar va ularning qoliplari dunyoning ko‘pgina mamlakatlari muzeylarida saqlanmoqda. Masalan, Moskva, Sankt-Peterburgdagi muzeylarda Xiva xonligi Rossiya tomonidan zabt etilgach, uning qimmatbaho buyumlarini, birinchi navbatda, oltin, kumush pullarini talash natijasida qo‘lga kiritilgan o‘ljalar saqlanmoqda.
Rossiya jo‘g‘rofiya jamiyati vakili sharqshunos olim P. I. Perx va A. P. Kun rahbarligida ilmiy jihatdan tashkil qilingan. Vasilevskiy yordamida Peterburgdagi ermitajda tashkil qilingan numizmatika va boshqa fondlar O‘rta Osiyodan, jumladan Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonligidan keltirilgan oltin, kumush, mis, atlas va boshqa pullar hisobiga boyigan. 1883- yili Ermitajga jo‘natilgan buyumlar ichida 1168 ta qadimiy oltin va kumush tangalar bo‘lgan. Bundan tashqari, o‘ljalar ichida tanga zarb qiladigan qoliplar, oltin va kumushdan ishlangan 25 ta xon muhri, 200 dan ortiq qadimiy tangalar mavjud bo‘lgan. Bularning hammasi Xiva xonligi davrida zarb qilingan pullarning namunalaridir. Rossiya Xivani bosib olishi bilanoq pul tizimini Rossiya pul tizimiga o‘tkazishni taklif etgan, lekin amalga oshmagan.
Xonlikda ko‘pincha kumushdan bo‘lgan tanga pullar qulayligi uchun ko‘p ishlatilgan. XIX asrning oxirlarigacha har yili bir mil­lion so‘mlik kumush tanga pullar xivalik mahalliy ustalar tomo­nidan zarb qilingan.
Xonlik Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan keyin yekaterina II podsholigi davridan buyon pul sifatida muomalaga kiritilgan qog‘oz, kumush pullar xonlik hududida qo‘llanilmagan, qo‘llanilganda ham o‘z kursidan past narxda qo‘llanilgan. Pul muomalasida qiyinchilik vujudga kelishi natijasida sarroflar faoliyati faollashadi. Hatto rus savdogarlari tangalar va tillalarni yig‘ishtirib olib, qog‘oz pullarni tarqatishni taklif qilganlar. 1893 yil Rossiya moliya vazirligining tashabbusi bilan rus savdogarlarining iltimosi muhokama qilinib, Xiva xoniga tanga pullarini faqat rus podshosining ruxsati bilan zarb qilish majburiyati yuklatilgan.
Natijada XX asrning birinchi o‘n yilligida rus qog‘oz pullari ishlatilayotgan tanga pullarga nisbatan ikki barobar ko‘payib ketgan. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II o‘z umrining oxirlarida Xiva xonligida muomala uchun ishlatilayotgan pul miqdorining yetishmayotganligi, shuningdek, musulmon sharq olamida podsholar nomidan pul chiqarib turilmasa unga xalq itoat etmasligini tushuntirib, iltimos qilib, zo‘rg‘a tanga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Uning vafotidan keyin Xivada pul bosib chiqarish deyarli to‘xtatilgan. Rus podshosi pullari muomalada ishlatiladigan bo‘lgan.
1914- yildan boshlab Rossiya rus savdogarlari Xivada zarb qilingan tangalarni olmay qo‘ygan. Mavjud bo‘lgan tilla va kumush pullar xalq qo‘lida muomalada ishlatilavergan.
Asfandiyorxon hokimiyat tepasiga kelgach, rus podshosi va amaldorlari Xiva xonligida bir qancha islohotlar o‘tkazish, Xivada muomalada bo‘lgan yuritilayotgan barcha tanga va pullarni yig‘ib olib butunlay pul tizimini yangilashni ham taklif qilganlar. Lekin bu reja amalga oshirilmagan. 1918-1920- yillarda xonlikda qo‘shhokimiyatchilik davri bo‘ldi. Bu davrdagi Sayid Abdulloxon qo‘g‘irchoq xon edi. Aslida hokimiyatni Junaidxon boshqargan. U o‘z hokimligini xalqqa ma'lum qilish uchun pul ham bostirib chiqargan. Uning puli atlasga ishlangan bo‘lib, «turma qog‘oz» nomi bilan yuritilgan. Keyinchalik Junaidxon nomi bilan qog‘oz pullar ham bosib chiqarilgan.