Navoiy davlat pedagogika instituti egamqulova nodira bahodirovnaning abdulla oripov she

I.II. Abdulla Oripov ijodida sinonim so’zlarning qo’llanishi va ularning lingvopoetik tahlili

bet	2/3
Sana	10.12.2020
Hajmi	187 Kb.
	#163054

1 2 3

Bog'liq
a.oripov

I.II. Abdulla Oripov ijodida sinonim so’zlarning qo’llanishi va ularning lingvopoetik tahlili
_{Abdulla Oripov she’rlarida ko’zga tashlanib turadigan muhim hususiyatlardan biri shoirning har bir so’zni qadrlagani, uni o’z va ko’chma ma’nolarini topib o’z o’rnida qo’llay olganligidir. Bunday usul she’rlarning rang-barangligini ta’minlab,ularning xalq qalbi va ongiga muhrlanib qolishi uchun imkon yaratgan.}

_{Shoir talaffuzi, yozilishi har xil, lekin ma’nosi bir xil bo’lgan, qo’shimcha ma’no tashuvchi, emotsional bo’yog’i bo’rtgan so’zlarni o’ziga xos mahorat bilan qo’llay olgan ijodkordir.}

_{Shoir she’riyatida grammatik hamda semantik sinonimlar qo’llangan. Bu sinonimlar uslublararo va o’z va o’zlashgan qatlam aro hosil qilingan. Abdulla Oripov she’riyatida bir sinonimik qatordagi so’alarning qo’llanilishi ko’p uchraydigan holat hisoblanadi.}

_{Fikrimizni shoirning mashhur “Munojot”deb nomlangan she’ridan olingan parcha orqali isbotlasak:}

_{Qani, ayt maqsading nimadir sening,}

_Nechun_tilkalaysan_bag’rim_ni_ohang.

_{Nechun kerak bo’ldi senga}_{ko’z yoshim}

_{Nechun kerak,rubob,senga shuncha}_g’am.

_Eshilib,_to’lg’an_ib_ingra_nadi_kuy,

_{Qaylardan tug’ilmish bu}_ohu-faryod

_{Kim u}_yig’la_{yotgan Navoiymikin,}

_{Va yo may}_kuychisi_Hayyommikin,_dod.

_{Yetar, ey}_cholg’uvch_{i bas qil}_sozi_ngni,

_Bas,yetar_ko’ksimga_{urmagin xanjar.}

_{E’tibor bergan bo’lsangiz, ushbu parchada bir necha uslubiy va leksik sinonimlar mavjud. Xususan, bag’rim-ko’ksim; ohang-kuy-soz; ko’z yoshi, g’am, ingramoq, to’lg’anmoq, yig’lamoq, ohu-faryod, dod; kuychi, cholg’uvchi; She’r tarkibida bu kabi sinonim so’zlarning keltirilishi she’r ma’no doirasining kengayishiga, fikning rang-barangligini ko’rsatishga, ta’sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. Yuzaga chiqarilishi lozim bo’lgan fikrning ta’sirli, o’rinli va ma’noli bo’lishida ko’p ma’noli so’zlarning o’z o’rni bor. Shoir mahoratini ana shu so’zlarni o’z o’rnida qo’llay olganida ko’rish mumkin.}

_{She’r tarkibida bir xillik, so’z takrorining oldini olish bilan birga ta’sirini, bo’yoqdorligini, emotsiani namoyon qiladi. Shoir she’rlarida “tun” so’zi ham o’zining sinonimik qatori bilan faol qo’llangan. Masalan, shoirning “Sof dil” deb nomlanuvchi quyidagi she’rini kuzatadigan bo’lsak, unda shunday satrlar bor:}

_Sokin_tun_{ning sayriga}

_{Taklif etdim,qaytmading.}

_{Sen ketding-u, qalbingning}

_{Izi qoldi yodimda,}

_{Sutday oydin}_kecha_ning

_{O’zi qoldi yonimda…}

_{She’r tarkibida sokin tun, oydin kecha birikmalari sinonimk qatorni hosil qilmoqda. Har ikkala birikma ham uslubiy bo’yoqdorlika ega bo’lib, muhabbat mavzusi yoritilgan yuqoridagi she’rning birinchi bandida “tun”so’zi keltirilgan bo’lsa, keyingi bandda shunga sinonim bo’lgan “kecha” so’zi keltirilib, birinchi so’zning ma’no doirasini kengaytirish,ta’sir kuchini oshirish maqsadida qo’llangan. Sinonim so’zlarning keltirilishi orqali lirik qahramon kechinmalari, orzu va iztiroblari ta’sirli tarzda yozilgan.}

_{Shoir sher’larida qo’llangan so’zlarning deyarli barchasi o’z sinonimik qatoriga egadir. Ana shunday sinonimik qatoriga ega bo’lgan va shoir she’rlarida ko’p uchraydigan so’zlardan biri “dunyo” so’zidir.}

_{U nima istaydi? Tengsiz qudratmi,}

_{Oyog’i ostida yotsinmi}_dunyo_?

_{U nima istaydi?}_{Balki istagi}

_{Uning tegrasida aylansin}_olam_?

_{Yuqoridagi to’rtlikda dunyo, olam so’zlarini keltirish orqali shoir she’r tarkibida bir xillik yuz berishini oldini oladi. Bu shoir mahoratining namunasidir. “Dunyo” so’zining yana bir sinonimi quyidagi misolda uchraydi:}

_{Fursat-fursat insonga ko’ringanda tor}_jahon_,

_{Yaxshilar diydorini qo’msaydi doim ko’ngil.}

_{Shoir she’riyati shunday olam-ki, unda har bir so’zning o’z o’rni bor. O’z o’rnida qo’llangan so’zlar esa sehrli misralarning asosi sanaladi.}

_{Do’stlar safida shod}_tarona_aytib,

_{Men ham senga dildan qilurman xitob.}

_{Har o’tgan zum uchun shukrona aytib,}

_{Senga talpinurman, ey momo oftob.}

_{Shoir she’rlarida ko’p uchrovchi va o’zining boy sinonimik qatoriga}

_{ega bo’lgan sozlardan biri “yurak” so’zidir. Yurak- kishi his tuyg’ulari, kayfiyati, ruhiy kechinmalarining markazi sanaladi. Abdulla Oripov bu so’zning turli sinonimlaridan foydalangan holda ajoyib misralar yaratdi. Quyidagi she’rlarni kuzatsak:}

_{Yellar! Kuyga to’lib uching-chi?}

_Uching,_dil_{lar oshig’i kabi.}

_Yoki:

_{Gul bahorning nurli jilvasi}

_{So’ngsiz sevinch baxsh}_qalb_ga.
_{Xudbin tengdoshimga qarayman g’amgin,}

_{Ko’lmak davra ko’rsam ezilar}_ko’nglim.

_{U hali nomingni}_ko’ksi_{ga joylab,}

_{Samolar qo’ynida urg’usidir barq.}
_{Shoir keltirilgan bandlarda kuy,dil, ko’ngil, ko’ksim kabi sinonimik qatorga mansub so’zlarni keltirib, she’r rang-barngligini ta’minlash, nozik ma’nolarini berish uchun foydalangan.}

_Ko’ksi_{dan nomimni beshavqat, battar,}

_{O’chigani kabi oqbadan terak,-}

_Bag’ri_{ga ismimni yozgan bo’lsa gar,}

_{O’chirmadimikan birorta}_yurak_?(1-171)

_{Ushbu to’rtlikda yurak so’zining sinonimlari “ko’ksim”, “bag’ir” so’zlari keltirilgan bo’lib, she’r tarkibida bu kabi sinonim so’zlarning ketma-ket qo’llanishi misralarning jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan.}

_{Shoir ijodida bahor haqidagi she’rlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Shoir she’riyatidan olingan quyidagi parchaga e’tibor qaratsak:}

_Bahor_osmon_{ida chaqnasa chaqin,}

_{Ko’ksingdan otilar olovli nafas…}

_Ko’k_{da yulduz emas u sirli qo’shiq}

_{Intizor yigitning chashmiga singgan.}

_{Yuqoridagi parchada, “osmon” so’zi bilan bir qatorda uning sinonimi sanalmish “ko’k” so’zi ham keltirilgan. Shoir she’rlarida yana bu so’zning samo, fazo kabi ma’nodoshlari ham uchraydi. Bu kabi ma’nodosh so’zlarning she’r tarkibida o’z o’rnida qo’llanilishi, ma’noga nisbatan ta’siri, fikrni ifodalashda ko’rsatayotgan xizmati she’rxonnig badiiy didini oshishiga omil bo’lib xizmat qiladi.}
_{Fikrimizning dalili sifatida shoirning she’rlaridan olingan misollarni kuzatsak:}

_{Sendan ko’zin uzolmay har kech,}

_{Quyosh qo’yar yostig’iga bosh}_.^¹_(16-bet)

_Yoki

_{Oftob botib ketdi}_{, egildi boshim,}

_{Yulduzdek to`kildi ko`zimdan yoshim}

_{Bu o`rinda shoir “Quyoshning botishi” ma`nosini yuzaga chiqaruvchi “quyosh qo`yar yostig`iga bosh” va “oftob botdi” so`z birikmalarini keltirish orqali kontekstual sinonimik qatorni vujudga keltirgan. Bu esa she`rning ma`no ta’sirchanligi ortishiga xizmat qilgan. Shoir she’rlarida yana frazeologizmlarni ham sinonim tarzda qo`llanganligini ko`ramiz. Masalan, shoirning “Yaxshilik va yomonlik” deb nomlangan she’rini kuzatsak:}

_{El aro yugurgaydir bir naql.}

_{Xalq uni takrorlab aytadi.}

_{Kimsaga yomonlik qilmagin}

_{Bir kuni o`zingga qaytadi.}

_{Darvoqe,pand bersang bir jonga,}

_{U ham tinch turarmi hech zamon,}

_Deydilar_{, tuflasang osmonga}

_{Yuzingga tushgaydir begumon}_.

_{Ushbu she’rning birinchi bandida “Birovga yomonlik qilmagin, o’zingga qaytadi”}^¹_{maqoli keltirilgan bo’lsa, ikkinchi bandda “Osmonga tupursang, betingga tushadi”}^²_{maqoli qo’llangan va bu o’z navbatida birinchi maqolning ma’nosini yanada, ta’sir kuchini oshirishga xizmat qilgan.}

_{Abdulla Oripov she’rlarining tahlili shuni ko’rsatdiki, shoir har bir she’rni yozishda ishlatadigan so’zlarni chuqur mulohaza qilib qo’llaydi. Shu bois ham uning she’rlari adabiyot ixlosmandlarining qalbidan o’rin egallagandir. Shoir she’riyatida bir xillikka, so’z takroriga yo’l qo’ymaydi, har bir so’z ustida teran mulohaza yuritadi.}_{Bu esa she’rlarni abadiyatga doxil qiluvchi asosiy omil sanaladi.}

_Abdulla_Oripov_she_’_riyatida_ko_’_p_uchraydigan_hodisalardan_yana_biri_antiteza_sanaladi_.

_{Antiteza – qiyoslanuvchi fikr, tushuncha, g’oya kabilarni qarama- qarshi qo’yishdan iborat uslubiy qo’llanishdir.}^³

_{Uning mohiyati ikki tushunchani qarshilantirishdan iboratdir. Biroq bu shunchaki qarshilantirish bo’lmay, ma’lum bir maqsadga xizmat qiladi, ya’ni, qarshilantirish orqali ikki obyektdan birining xususiyati bo’rttirilib, aniqroq, yorqinroq ifodalanadi.}

_{Shoir she’riyatida nafaqat leksik, balki kontekstual antonimlar ham keng qo’llanilgan. Jumladan, bahor va kuz o’rtasidagi zidlik. Zohiran qaraganda yilning ikki teng huquqli fasli o’rtasida ziddiyat yo’qday. Ammo, bu ikki fasl o’rtasidagi tafovut kuyga solingan satrlar xalq og’zaki ijodida ham, mumtoz va qadimgi adabiyot namunalarida ham ko’p uchraydi. Bu ikki faslni o’zaro qarshilantirish juda qadim tarixga ega. Abdulla Oripov ham ana shu an’anani davom ettirdi. “O’rmon” she’rida:}

_{Yalang’och, sarg’aygan kimsasiz o’rmon,}

_{Boshingda charx urar kuzgi dovullar.}

_{Sening yaproqlaring esa bearmon}

_{Bahor qo’shig’ini aytib shovullar.}

_{Yaxlit bir manzara: kuz fasli. Sarg’aygan, kuzgi dovullar yalang’ochlashtirayozgan o’rmon. Daraxtlar xazonrezgi shamollari qo’ynida guvillaydi. Ammo bu to’kilish alami emas. Shoir bu qo’shiqda yasharish, ko’karish, qayta uyg’onib-gullash ohanglarini tuyadi. Bu o’rinda bahor-kuz qarshilantirishidan asosiy maqsad tiriklikning manguligiga ishoradir.}

_{„Bahor kunlarida kuzning havosi…“ deb boshlanuvchi she’rda esa bahor-kuz jufti lirik qahramonning mahzun kayfiyatiga uyg’un holda keltirilgan. Lirik qahramon – yosh bir yigit, ya’ni umrining ayni ko’klamini yahsb turgan shaxs. Ammo uning qalbida kechayotgan hazin tuyg’ular „muzlagan shuur“, „o’kinch va malol“, „qiynayotgan xotira“ yosh qalbga nomutanosibday, bu chindan-da bahor kunlarida kuzning havosiga o’xshaydi.}

_{Bahor kunlarida kuzning havosi,}

_{Tanimni junjitar oqshomgi shamol}

_{Nega muncha g’amgin nayning navosi,}

_{Oh, men sendan ayrildim, nega???}

_{Bahorni yoshlikka, kuzni keksalikka o’xshatish shoirning yana bir “Kuz hayollari” deb nomlangan she’rida ham uchraydi.}

_{Meni savollarga ko’mar daf’atan,}

_{Xazonning taqdiri, so’nggi shovqini.}

_{Ko’zimga ko’rinar umrim qaytadan,}

_{Garchand surmoqdaman bahor shavqini}

_{Garchand yigit yoshim yahsab tursam ham,}

_{Keksalik qismatim o’ylayman shu dam.}

_{Dastlab shoir xazon-bahor qarama-qarshiligini, keyin esa ularga parallel tarzda keksalik-yoshlik juftligini keltiradi. Ammo, shoir bunday xulosaga daf’atan kelmaydi, balki she’rning oldingi baytlarida bunga zamin hozirlaydi: “yaproqlar bargida jimgina kezgan”, kuzni ko’ra olgan, xazon qo’shiqlarida - inson qalbining junbushini, “}_{hovliqib oqquvchi soyda}_{” chavandoz umrining sehrini tuygan, tabiat bahori qaytsa-da nechun umr bahori qaytmasligi sinoatini anglashga uringan yosh shoir ana shunday hayollarga beriladi. Yigit yoshida keksalik qismatini o’ylaydi. Aslida she’rda ifodalanishi nazarda tutilgan g’oya ham ayni shudir.}

_{Shoir “Keldim qoshingizga}_{chopib, entikib}_{” deb boshlanuvchi she’rida ham ana shunday qarama-qarshilantirishdan keng foydalanadi.}

_{Garchand yuragimga gul ruxsoridan,}

_{Xazon yaproqlari endi yaqinroq.}

_{Har nechuk qish faslin tund diydoridan,}

_{Jajji kapalakning vasli shirinroq.}

_{Bu yerda gul ruxsori – xazon yaproqlari kontekstual antonimlardir. Lirik qahramon “bahor shavqini surayotgan yosh yigit emas, balki yuragida, hayotida xazon yaproqlari, shamollari esa boshlagan kishi”. Endi bu yerda teskari holat: hazon fasli yaqinlashib qolgan lirik qahramon o’z qalbida yoshlikka xos, bahoriy his-tuyg’ularni tuymoqda. Qish faslining tund diydori – jajji kapalakning vasli kontekstual antonimi ham yuqoridagi}_{juftga uyg’undir. Demak, oldingi misolimizda kuz fasli manzaralari yosh lirik qahramon qalbida keksalik qismatini eslatgan bo’lsa, bu misolimizda teskari holat, ya’ni, bahorgi yashrishlar umr xazoni tomon ketayotgan shoir qalbida navqiron his-tuyg’ularni qo’zg’atgan. Ammo har ikkala holatda ham bahor – yoshlik va kuz – keksalik timsoli sifatida berilgan. She’r oxirida ushbu antonimik munosabat yana takrorlanganligini kuzatdik:}

_{Quchoq och, dilbarim, shu gul nahorga,}

_{Tumanli qayg’ular bosmasin og’ir.}

_{Iltifot qilmasak jajji bahorga,}

_{Nuroniy kuz bizni siylamas axir.}

_{Bu bandda bahor va kuz o’z ma’nosida qo’llangan. Xuddi shunday kontekstual antonimlar “Pushkin” deb nomlanuvchi she’rida ham uchraydi.}

_{Kuzni sevarding-ku ajib tafovut:}

_{Tegrangda shivirlar ma’suma bahor,}

_{Yaproqlar o’zligin eltibon unut}

_{Sakrashar, shovullar, kuylaydi bedor.}

_{Kuzni sevarding-ku, holbuki bahor…}

_{Kuzni sevarding-ku, derdingku o’zing:}

_{„Nedir topar undan o’jar hayollar“}

_{Yo’q, yo’q, dardli shoir, porloq yulduzni}

_{Ayt-chi, kim g’amli deb ayta olarkan,}

_{Boqquvchi ko’zda g’am bo’lmasa agar.}

_{Sil bo’lgan go’zalga o’xsharmidi kuz,}

_{Qalbingda bahordan g’am bo’lmasa gar,}

_{O, buyuk shoir!..}

_{So’yla-chi, senga kim bergandi ozor,}

_{Sen uchun bahorni qora etdilar.}

_{Bahor-kuz o’rtasidagi antonimlik misolda ham lirik qahramonning o’y-hayollarini, iztiroblarini, taassurotlarini yoritib berishga xizmat qilgan.}

_{Shoir she’riyatida qo’llangan antonimlar o’zining an’anaviy ma’nosidan tashqari ohorli ma’nolarda qo’llanganligi bilan ham ahamiyatlidir:}
_Seni_kech_topgandim_,_erta_yo_’_qotdim_,

_Qarg_’_agil_loyiqman_sening_qahringga_.

_O_’_zgalar_qalbida_qadr_uyg_’_otdim_,

_Biroq_yetolmadim_o_’_zim_qadringga_.

_{Parchada uchta kontekstual antonim mavjud: kech – erta, topdim – yo’qotdim, o’zgalar qalbida qadr uyg’otmoq – qardiga yetmaslik. Birinchi va ikkinchi juftliklar antonim so’zlar bo’lib ular faqatgina kontekstual antonim so’zlar emas, balki kundalik hayotda ishlatiladigan antonim so’zlardir. Ammo shoir ular orqali hijron iztiroblaridan zada bo’lgan qalbning afsus-nadomatlarini shu qadar go’zal tasvirlaganki, bu so’zlarni almashtirishning also iloji yo’q. misralardagi antonimlik bir-biri uchun dalil vazifasini o’tayotir. Keyingi misralardagi antonimlik o’kinch, pushaymon hislarini ifodalashga xizmat qilyapti.}

_{Shoir she’riyatida antonim so’zlarning qo’llanilishi keng kuzatiladigan holat hisoblanadi va bunda shoirning o’ziga xos mahorati ko’zga tashlanadi:}

_{Demangiz , dunyoning tashvishi qolib,}

_{O’zini har yonga uradi shoir.}

_{Tog’day og’ir yukni kaftiga olib,}

_{Qushday yengil bo’lib yuradi shoir.}

_{Tog’day og’ir – qushday yengil juftliklari antonim – sifatlar asosida yuzaga keltirilgan zidlanishdir. Mana shu to’rt satrli she’rda shoirlik qismatining naqadar mushkul ekanligi o’zining mukammal ifodasini topgan. Shoir dunyo tashvishlaridan chetda, o’z qalbi, tuyg’ulari bilan band bo’lib, rohat-farog’atda yashaydi, deyuvchilar xato qiladi. Shoirlik – insonlar dardini his qila bilishlik, ular uchun qayg’ura olishlik, o’zgalar dardiga sherik bo’la olishlikdir. Bularning barini ko’ngliga joylab shoir “qushday yengil” bo’lib yuradi. Misralardan ko’rinib turibdiki, shoir aytilmoqchi bo’lgan fikrni, keng ma’no ko’lamini, qisqa shaklda ifodalagan.}

_{Abdulla Oripov ijodida kontekstual-antonimlikning yana bir ko’rinishi}_{men va raqib}_{obrazi orqali ifodalanadi.}

_{Tanho sahrolarga bosh olib ketsam,}

_{Yo yiroq g’orlarni oshiyon etsam.}

_{Be do’stu be yoron tugasam, bitsam}

_{Ko’ngling to’ldimi, o’shanda, ayt-chi?}

_{Qolmasa dunyoda mendan xotirot,}

_{Nainki xotirot, oddiy, jo’n bir ot.}

_{Bo’lmasa na bir qavmim, na xesh,na avlod,}

_{Ko’ngling to’ldimi, o’shanda, ayt-chi?}

_{Shoir raqibga murojaat usulini tanlagan. Raqibning orzusi “men” ni do’stu yordan ayri, mudom mag’lub, kulfatda ko’rish. “Ko’ngling to’ldimi, o’shanda, ayt-chi?” so’rog’i aslida savol mazmunini emas, tasdiq ma’nosini, ya’ni, “o’shanda ko’ngling to’ladi” degan ma’noni anglatayapti.}

_{Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, shoir o’zbek tilining imkoniyatlaridan keng va unumli foydalangan. So’zlarning ma’nolarini qarshilantirish orqali boshqa nozik ma’nolarni yuzaga chiqargan.shoir she’riyatida qo’llangan sof va kontekstual antonimlar ifodalanishi ko’zda tutilgan falsafiy-g’oyaviy fikrlarni aniq yuzaga chiqishiga imkon yaratgan.}

II BOB
ABDULLA ORIPOV SHE’RLARIDA MA’NO KO’CHISH YO’LLARI VA ULARNING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI
Ma’lumki, she’r tarkibida ma’no ko’chishi, so’zlarning o’z ma’nolaridan tashqari ko’chma ma’no ifodalashi keng kuzatiladigan holat. Konnotatsiyani yuzaga chiqarishda ma’no ko’chishining har beshshala usulidan ham keng foydalaniladi. So’zlarning o’z ma’nosidan tashqari matn tarkibida, mazmunni yoritish uchun qo’llanadigan konnotativ ma’nolari o’z navbatida ifodalanayotgan fikrning ta’sirini teranligini, emotsional bo’yoqdorligini ta’minlaydi.

Abdulla Oripov she’riyatining g’oyat ta’sirli, tushunarli, ishonarli va umrboqiy bo’lib, o’quvchi qalbidan chuqur joy egallashida shoir mahorati bilan bir qatorda uning ha rbir so’zni , tushunchani o’z o’rnida, teran mushohadali shaklda qo’llay olganligi sabab bo’lib xizmat qilmoqda.

She’r tarkibida ko’p qo’llanuvchi ma’no ko’chirish vositalaridan

biri – metafora sanaladi.Metafora bir predmetning nomini boshqa biror predmetga biror tomondan o’xshashligini e’tiborga olgan holda ko’chirishdir. Metafora so’zlarning yangi ma’nolari hosil bo’lishida qatnashadigan omillardan biridir.^¹ She’r tarkibida so’zlarni metaforik usulda qo’llashdan asosiy maqsad, she’rda obrazlilik, tasviriylikni oshirish, ma’no nozikliklarini aniq va ravshan ochib ko’rsatishdir. Obrazlilik va tasviriylik asosida matnda yuzaga keluvchi ko’chma ma’no konnotativ ma’no sanaladi. So’zlarni metaforik qo’llash ko’chma ma’no- konnotatsiyani yuzaga chiqaruvchi vositalardan biri sifatida ahamiyatlidir. Abdulla Oripov ham nutqning obrazliligini oshirishda, she’r ta’sirchanligini kuchaytirishda metaforalardan unumli foydalangan.

Metaforik qo’llashda biror bir narsa-buyumning shakli belgisi, harakatining o’xshash tomoni boshqa bir narsa-buyumga ko’chiriladi. Metaforaning qo’llanishiga ko’ra ikki guruhga ajratish mumkin: lingvistik va xususiy metaforalar.Lingvistik metaforalar obrazlilik va tasviriylikdan xoli bo’lsa, xususiy metaforalar obrazlilik va tasviriylik asosida quriladi.

Abdulla Oripovning “Dorilfunun” she’ridagi konnotativ ma’noni yuzaga chiqarish o’ziga xos jozibalidir. Bu yerda shoir insonlar uchun mehr-muhabbat timsoli bo’lgan ona siymosini dorilfununga ko’chiradi.

Otashin do’stlikdan bergansan saboq,

Ey, sen dorilfunun- munis onajon.^²

Bu o’rinda shoir inson umrining eng shirin damlari - talabalik yillari o‘tadigan dargoh- dorilfununni Onaga qiyoslaydi, talabalar nomidan uni onajon deb nomlaydi. Ona bag’ri- mehr maskani, shodliklar o’chog’i, ta’lim-tarbiyaning boshlang’ich nuqtasidir. Ayni shu ta’rif dorilfununga ham mos keladi. Bu metaforik qo’llash talabalarning o’zi o’qigan oliygohiga nisbatan meh-ru muhabbati, sadoqatining izhori sifatida yuzaga chiqadi.

Metaforalarning mazmuniy jihatidan biri sanaluvchi jonlantirish san’ati ham badiiy matnga obrazlilik, hissiy- ta’siriy bo’yoqdorlik baxsh etuvchi vositalardan biridir. Metaforik qo’llashning ushbu turida insonga xos xususiyatlar, holat va harakatlar jonsiz narsalarga ko’chiriladi. Bu bilan nutq ta’sirchanligini oshirishga, konnotativ ma’no yuzaga chiqishiga erishiladi. Abdulla Oripov she’riyatida bu kabi o’xshatishlarni ko’plab kuzatish mumkin. Masalan :

Ko’ryapsanmi gavjum butoqdan

Chirt uzilib tushdi bir yaproq.

Barglar yig’lasa-da firoqdan,

Qutqarolmas do’stini biroq.(1-jild 34-bet)

Yig’lash, do’stlik, firoq kabi tushunchalar insonga xos sanaladi. Shoir ularni bargga ko’chiradi va bu bilan tabiatdagi ushbu manzaraning inson ongidagi badiiy tasvirini gavdalantirib, insoniy xislatlarni kitobxon qalbiga singdirishga xizmat qildiradi.

Yana bir misol:

Oh urib har yonda izg’iydi shamol,

Zamon makon bermay uni qistaydi.

Orzusi faqat shul: u ham tog’ misol

Dili orom olib yotmoq istaydi.

Arosatda ingrar tog’lar ham, ammo

Qo’histon bag’rida topolmas iloj.

Armon qilar u ham shamolday go’yo

Moviy kengliklarda yozsam der quloch.(1-jild 139-bet)

Yuqoridagi she’rda keltirigan izg’imoq, qistamoq, orzu, armon, orom olmoq, quloch yozmoq, iloj topmoq, arosat, ingramoq, kabi tushunchalar inson xarakteriga xos hususiyatlarni ko’rsatishga xizmat qiladi. Shoir esa ayni shu xususiyatlarni jonsiz narsalarga ya’ni tog’ va shamolga ko’chiradi va bu orqali inson xarakterini o’ziga xos tarzda namoyon qiladi. Kitobxon ko’z o’ngida jonli ruhiy manzara hosil qiladi.

Shoir she’riyatida yana insoniy sifatlarning kuy, ohang kabi jonsiz tushunchalarga nisbatan qo’llanishi orqali konnotativ ma’noning yuzaga kelish hollarini ham kuzatdik.

Dardli musiqalar, ingrangiz bir-bir,

O’zing ham yig’la ey, dilda qotgan g’am.(1-jild 119-bet)

Yoki:

Eshilib, to’lg’anib ingranadi kuy,

Qaylardan tug’ilmish bu oh-u-faryod.(1-jild 47-bet)

Keltirilgan misollarda ingramoq, yig’lamoq, to’lg’anmoq, tug’ilmoq, oh-u faryod kabi leksemalarni kuy so’ziga ko’chirish orqali o’ziga xos konnotativlik hosil bo’lgan. Va bu bilan shoir musiqa tinglash jarayonida inson ruhiyatida yuzaga keluvchi kechinmalar to’g’risida kitobxon ongida tasavvur paydo qiladi. Bu hol she’r jozibadorligini ta’minlashda, uning ta’sir kuchi yuqori bo’lishida ahamiyatlidir.

Shoir she’riyatida nafaqat insoniy xususiyatlarni ko’chirish orqali konnotativ ma’no yuzaga chiqariladi, yana jonsiz narsalarga xos bo’lgan xususiyatlarni insonga ko’chirish orqali ham ma’no ko’chishining ajoyib namunalari yuzaga keltirigan. Masalan, shoirning “Kursdoshlarimga”deb nomlangan she’rida shunday satrlar bor :

Baribir davramiz tarqalar endi,

Har yon sochilarmiz tariqlar misol

Bu misrada keltirilgan tariqdek sochilmoq leksemasi tarqalmoq, bir-biridan ayri tushmoq ma’nolarini ifodalash uchun qo’llanganligi sababli konnotativ ma’no yuzaga kelgan.

Abdulla Oripov she’riyatida sifatlarning metaforik ma’noda qo’llanishi orqali ham ma’no ko’chishi yuzaga keltirilgan. Kishining yosh belgisini ifodalovchi bo’z leksemasini keltirish orqali shoir she’rda o’zgacha joziba olib kiradi:

Yashillandi oppoq qorlar purviqor,

Adirlarda chopar guvlab bo’z anhor.

Bo’z leksemasi turmush achchiq-chuchugini totmagan,turmush tajribasiga ega bo’lmagan yigitga nisbatan ishlatiladi.^¹ Bu o’rinda esa bo’z leksemasi yuqoridagi ma’noni anglatmaydi. Uning bahor anhoriga nisbatan qo’llanishi esa bahorning yasharish,yangilanish fasli ekanligiga ishoradir. She’r tarkibidagi bu konnotativlik ta’sirni kuchaytirib, ma’noni kengayishiga xizmat qilgan.

Dunyo bir boladir sho’x va betimsol,

Uning axtargani shodlik va kulgu.

Yuqoridagi misrada ham ayni yosh xususiyati bilan bog’liq ma’no ko’chimi yuzaga keltirilgan. Bola leksemasi yangi tug’ilgan,ona bag’ridan ajratilmagan go’dak ma’nolarini ifodalaydi^². Misrada bola leksemasini keltirish orqali konnotativ ma’no yuzaga keltirilgan, ya’ni bolaga xos sifatlar dunyoga ko’chirilgan.. Shoir mazkur o’xshatish orqali dunyoning sofligini alohida ta’kidlaydi. Chindan-da dunyo boladek pok va beg’ubor, faqat unga inson ana shunday nigoh bilan qaray olmog’i joiz.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Abdulla Oripov o’z she’rlarining ta’sir kuchini oshirishda, she’rning ma’no ko’lamini kengaytirishda, obrazlilikni ta’minlashda,umuman olganda, konnotativ ma’noni yuzaga chiqarishda metaforalardan unumli foydalana olgan.

Download 187 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3