Navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti


Download 4.82 Mb.
bet209/277
Sana23.11.2023
Hajmi4.82 Mb.
#1795370
1   ...   205   206   207   208   209   210   211   212   ...   277
Bog'liq
(Lotin) Soha iqt va men-UMK-2022

YArim tayyor maxsulotlar - texnologiya jarayonlarining ayrim bosqichlarini o‘tgan, lekin tayyor maxsulotga aylanishi uchun keyingi bitta yoki bir nechta ishlov berish va yig‘ish bosqichlarini talab kiluvchi mehnat buyumlari.
Kelgusi davr xarajatlari - ayni paytda ishlab chikarilayotgan, lekin kelajakdagi maxsulotlarga mansub bo‘lgan yangi turdagi maxsulotlarni tayyorlash xarajatlari (asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, maxsulotlarning yangi turlarini tayyorlashga sarflanuvchi xarajatlaryangi turdagi maxsulotlarni loyihalash, tayyorlash va o‘zlashtirish, mutaxassislarni o‘kitish va qayta tayyorlash xonalarini ijaraga olish).
Aylanma mablag‘lardan kuyidagi xollarda foydalaniladi:
" xomashyo, material, extiyot qismlar xamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda, zarur bo‘lgan mehnat predmetlari sotib olishda;
" ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg‘i kabi resurslar uchun xaq to‘lashda;
" korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish xaqi to‘lanishi;
" solik va boshqa to‘lovlarni to‘lashda.
Aylanma mablag‘larning to‘liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo‘lib, bu jarayonda maxsulot ishlab chikariladi va sotiladi.
" aylanma mablag‘lar pul shaklidan tovar zaxiralariga aylanadi (P - T);
" ishlab chiqarish, ya’ni maxsulotni tayyorlash jarayoni ( T );
" tovar sotiladi va yana pul shaklini oladi ( T - P) .
Aylanma mablag‘lar shakllanish manbaiga ko‘ra xususiy va qarz mablag‘larga bo‘linadi.
Me’yorlashtiriluvchiaylanma mablag‘lar- korxona omborlaridagi ishlab chiqarish zaxiralari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va tayyor maxsulotlar.
Me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablag‘lar - xaridorga berib yuborilgan tayyor maxsulotlar, xisob raqamidagi pul mablag‘lari.
Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin etarli zaxiralarini shakillantirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larini aniqlashda ifodalanadi. Aylanma mablag‘larning me’yoriyikuyidagi formula bilan xisoblanadi:

bu erda:
Nich.z - ishlab chiqarish zaxiralari;
Nt.ich - tugallanmagan ishlab chiqarish;
Nt.m - tayyor mahsulot;
Nk.d.x. – kelgusi davr xarajatlari.

Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish va ayniksa, moddiy resurslarni sarflash me’yorlarini belgilashda kuyidagi tamoillarga amal qilish lozim:


" me’yorlarning progressivligi va dinamikligi;
" me’yorning iqtisodiy va ishlab chiqarish-texnikaviy jixatdan asoslanganligi;
" xomashyo, material, yoqilg‘i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o‘lchamini to‘g‘ri tanlash;
" chikish va yo‘qotishlarning oldini olish;
" eskirgan me’yorlarni qayta ko‘rib chiqish xamda ularni fan-texnika taraqqiyoti yutuklariga mos xolga keltirish.
Resurslarni me’yorlashtirishda bir nechta usullar ko‘llaniladi:
" o‘tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to‘g‘risidagi xisobot ma’lumotlarini o‘rganish xamda bir necha yillar davomida ro‘y bergan pasayishlarni xisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli;
" laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan xamda instrumentlar va yordamchi materiallar sarflanishi me’yorini aniqlashda ko‘llanuvchi labaratoriya-texnikaviy usul;
" yuzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashkari boshqa korxonalarning ilg‘or tajribalari va yutuklarini xam xisobga olish imkonini beruvchi, moddiy resurslardan foydalanishni me’yorlashtirishning mukammalrok usuli xisoblanuvchi xisob-taxliliy usul.
Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zaxiralarini me’yorlashtirish, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor maxsulot koldiklari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog‘liq vazifalarni echishga yordam beradi.
Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish ko‘rsatkichi:
" aylanish koeffitsienti;
" yuklanish koeffitsienti;
" bir marta aylanish davomiyligi.
Aylanish koeffitsienti aylanma mablag‘larning ma’lum bir vaqt davomida amalga oshiruvchi aylanishini ifodalaydi yoki aylanma mablag‘larning xar bir so‘miga to‘g‘ri keluvchi sotilgan maxsulotlarni ko‘rsatadi.

bu erda:
Ka – aylanish koeffitsienti
Sm–sotilgan maxsulot xajmi,so‘m;
Qa- aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldiq xajmi, so‘m.
Korxonaning bir yil mobaynida sotilgan maxsulotlari xajmi 1000000 so‘mni tashkil qiladi. Aylanma mablag‘lar me’yori 250000 so‘m, aylanish koeffitsienti Ka = 4.
Aylanma mablag‘larning yuklanish koeffitsienti sotilgan xar 1 so‘m maxsulotga sarflangan aylanma mabalg‘ni ifodalaydi.

Bir marta aylanish davomiyligi kunlarda o‘lchanadi xamda shu davrdagi kunlar sonini aylanish koeffitsientiga nisbati orqali xisoblanadi.

bu erda:
K –kunlar soni (360, 90).

Aylanma mablag‘larning aylanishini tezlashtirish, ulardan samarali foydalanish kuyidagilarni talab qiladi:


" fan-texnika taraqqiyoti yutuklarini keng ko‘llash;
" ishlab chiqarishning barcha jarayonlarida ilmiy jixatdan asoslangan me’yor va me’yoriylar tizimini yaratish;
" korxonalarni uzoq muddatli xo‘jalik alokalari yuritishga o‘tkazish;
" maxsulotlar, moliyaviy, moddiy va kuch-quvvat resurslarining sifat balansini tuzish;
" boshqarish tizimini tashkil etishning va rag‘batlantirishning optimal shakllarini ko‘llash.
" texnologik jarayonlami yaxshilash;
" xom ashyoni kompleks qayta ishlash usullarini rivojlantirish;
" ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash.
Aylanma mablag‘larning aylanishini tezlashtirish uchun ularni ishlab chiqarish va muomalada bo‘lish muddatini qisqartirish kerak. Aylanma mablag‘lardan foydalanishni yaxshilash, ularning aylanishini tezlashtirish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim omilidir.
Misol: korxona 10 mln. so‘mlik aylanuvchi mablag‘ga ega. Bitta aylanish davomiyligi 90 kun. Demak, aylanma mablag‘larning aylanish darajasi Ka = 4 ga teng.

Aylanma mablag‘larning 1 so‘miga 4 so‘mlik maxsulot ishlab chikariladi, korxona yil davomida 40 mln. so‘mlik maxsulot ishlab chiqaradi. Agar korxona bir aylanish davomiyligini 10 kunga qisqartirsa, ya’ni T - bir aylanishning davom etishi 90 kun emas 80 kun bo‘lsa, unda aylanish darajasi Ka = 4,5 ga teng.

Korxona yil davomida 45 mln. so‘mlik maxsulot ishlab chiqaradi. Agar aylanish darajasi yiliga 4,5 ga teng bo‘lganda 40 mln. so‘mlik maxsulot ishlab chiqarish rejalashtirilgan bo‘lsa, unda kam miqdorda aylanuvchi mablag‘ talab kilinadi. 40 mln.: 4,5 = 8,888 mln.so‘m, ya’ni 1,112 mln.so‘m aylanuvchi mablag‘ bo‘shatib olinadi ( 10 mln.- 8,888 mln.).
Aylanma mablag‘lar mutlak va nisbiy ozod kilinadi.
Mutlak ozod qilish korxonaning aylanma mablag‘larga bo‘lgan extiyojini kamaytirishni ifodalaydi xamda mavjud resurslardan oqilona foydalanishga oid chora-tadbirlar xisobiga amalga oshiriladi.
Misol: Korxona aylanma mablag‘larining o‘rtacha miqdori 2016-yilda 20 mln. so‘mni tashkil kilgan. 2017-yilda ishlab chiqarish xajmi o‘zgarmagan xolda 18 mln.so‘m miqdorida extiyoj rejalashtirilmokda. Asosiy vositalarning mutlak ozod kilinishi 2 mln.so‘mni tashkil etadi.
Xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish juda ham murakkab jarayon bo‘lib, buning hamma uchun to‘g‘ri keluvchi yagona yo‘li mavjud emas. Har bir korxona bu masalani echishda o‘z imkoniyatlari va yuzaga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda harakat qiladi. Biroq barcha hollarda ham samaradorlikning asosida foydani maksimallashtirish yoki xarajatlarni minimallashtirish yotadi.
Misol. Aytaylik, korxonaning 10 mln so‘m miqdorida mablag‘i bo‘lib, bu mablag‘larni ishlab chiqarishni kengaytirishga sarflash mo‘ljallangan. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, korxona 10 mln so‘m sarf qilganda qo‘shimcha 11 mln so‘mlik mahsulot ishlab chiqaradi, ya’ni foyda 1 mln so‘mni yoki qo‘shilgan kapitalning 10 % qismini tashkil qiladi.
Agarda korxona ushba mablag‘ni bankka yiliga 12 %li depozit hisobiga qo‘yganida, foizlar uchun 1,2 mln so‘m foyda olgan bo‘lar edi. Demak, muqobil xarajatlarni hisoblaganda korxona 0,2 mln so‘m miqdoridagi qo‘ldan chiqarib yuborilgan foydani ham hisobga olishi lozim. Biroq ishga bunday yondashishning, bugungi bozor munosabatlari sharoitlarida keng tarqalgan bunday usulida, ya’ni eng ko‘p foydaga ega bo‘lish tamoyili asosidagi usulda, korxona foydani maksimal darajaga chiqarsada, ishlab chiqarishni kengaytirishga erisha olmaydi. Ishlab chiqarishni kengaytirish esa, barchaga ma’lum bo‘lganidek, iqtisodiyotning rivojlanishi uchun eng muhim talablardan biri hisoblanadi.



Download 4.82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   205   206   207   208   209   210   211   212   ...   277




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling