Nawayı kánshilik institutı Nókis filialı 1-a ee topar studenti

---

Nawayı kánshilik institutı Nókis filialı 1-A EE topar studenti
Nurullayev Jasurbektin' Ximiya páninen
ÓZ BETINSHE JUMISI
ÓZ BETINSHE JUMISI
ÓZ BETINSHE JUMISI
ÓZ BETINSHE JUMISI
Tayarlaǵan; Nurullayev J
Qabıllaǵan; Nurgalieva M.

---

Pan: 
Pan: Ximiya
Ximiya
Pan: Ximiya
Pan: Ximiya
Tema
Tema : Polimerler, plasmassalar
: 
Tema : Polimerler, plasmassalar
Polimerler, plasmassalar
Tema : Polimerler, plasmassalar
Tema : Polimerler, plasmassalar

---

Polimerlar (yun.polymeres — kóp bólimlerden
shólkemlesken) — molekulaları
(makromolekulalar) bir yamasa bir neshe túrli kóp
sanlı tákirarlanıwshı gruppalar (monomer
zvenolari) den shólkemlesken joqarı molekulyar
massalı (bir neshe mıńnan bir neshe millionǵa
shekem) ximiyalıq birikpeler. Makromolekula
quramındaǵı atomlar bir-biri menen tiykarǵı
yamasa koordinatsion valentlik kúshi jardeminde
baylanısqan.

---

Polimerler tábiy — biopolimerlar (oksillar, nuklein kislotalar, tábiy
smoladar) hám sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid
smolalar) P.ga bulinadi. P. birdey struktu-rali zvenolar (mas,
polivinilxlorid — CH2 CHCl—) yamasa óz-ara gezeklashuvchi túrli
qasiyetke iye zvenolar (ılaydan islengen ıdısimer) den
shólkemlesken boladı ; vi-nilxlorid hám vinilatsetat ılaydan
islengen ıdısimeri buǵan mısal bóle aladı. Bir neshe kishi
ápiwayı molekulalardıń birigiwinen payda bolǵan P. oligomerlar
dep ataladı. Monomerning 2 mo-lekulasi qosılıwınan payda
bolǵan molekula d i m ye r dep ataladı. Bunday birikpeler óziniń
ózgesheligine kóre, tómen hám joqarı molekulalı birikpeler
aralıǵindaǵı orında turadı.

---

P. molekulaları polimerlanish hám polikondensatlanish usılları
menen payda etinadi. 20 -ásirdiń 2 yarmidan baslap P.
sintezining jańa usılların islep shıǵıldı, mısalı : a) tayın P.ga
qandayda bir jańa, qosımsha monomerni ximiyalıq " sabıw". Bul
tayın P. molekulasınıń aktivlesiwine hám erkin radikallar payda
bolıwına járdem beredi. Bunda P. dıń sızıqsimon molekulasına
polimerlanuvchi qosımsha monomer qaptal tarmaqshası "
japsarlanadi"; b) eki tayın P. shınjırın kúshli mexanik tásir astında
úzip, makromolekula bóleklerin biriktirip, jańa makromolekulalar,
yaǵnıy " blok polimerlar" xreil etiwi. Bul usıllar polimer
ónimleriniń ózgesheliklerin (puqtalıǵı, ximiyalıq sabırlılıǵı, elektr
ótkermaslik hám t.b. ) ózgertiwge múmkinshilik beredi.

---

P. dıń quramı hám sintez usıllarına kóre, olardan
qattı hám elastik, puqta hám mort, ıssı hám
suwıqqa chi-damli, ximiyalıq tásirinlerge sabırlı
hám t.b. qasiyetke iye bolǵan ónimler alıw
múmkin. Ónim payda etiw ushın P.ga
toldırgichlar hám basqa elementlar qosıladı. P.
dıń zárúrli xu-susiyati mınada, olardan
shtampovkalash, presslash sıyaqlı ápiwayı
usıllarda buyımlar tayarlaw múmkin.

---

Polimerlarch. dastlab murakkab boʻlmagan moddalar,
kumir va yogʻochni qayta ishlash mahsulotlari (mas,
fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi.
Keyinchalik P. olish uchun neftni kayta ishlash
mahsulotlari, tabiiy gaz, qattiq yoqilgʻilarni qayta
ishlash mahsulotlari, yogoch va turli oʻsimlik xom
ashyolari chiqindilari ishlatiladigan boʻldi. Xossasining
yaxshiligi va xalq xoʻjaligiga keltiradigan foydasining
kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining koʻpligi P.ni
keng koʻlamda ishlab chiqarishga imkon berdi.

---

P. ózgesheligine kóre, tómendegilerge bólinedi: kauchuklar —
keń temperatura aralıǵinda qayısqoklik ózgesheligin
joǵatmaytuǵın P.; plastmassalar — joqarı temperaturada
yumshaydigan hám keń temperatura aralıǵinda júdá puqta, qattı,
salıstırǵanda qayısqaq P.; sintetik talshıqlar — joqarı
temperaturada (180—200°) yumshaydigan hám sol
temperaturada puqta sabaq bolıp shózılatuǵın P.; lok hám
boyawlar — jeyiliwge shıdamlı, metall, aǵash hám shıyshege
jabıwatuǵın, atmosfera hám mexanik tásirinlerge shıdamlı P.
Polimerlarning ózgesheligi túrlishe bulganligidan olar kora hám
reńli metallar, aǵash, tas, suyek, shıyshe hám basqa urnida
isletiledi. Birpara sintetik P. ion alma-shuvchi smolalar, qan
plazmasi orın -basari retinde, topıraqtı strukturalawda hám
basqalarda qollanıladı.

---

Plastmassalar, plastik massalar, plastikler — tábiy yamasa
sintetik joqarı molekulalı birikpeler tiykarında alınatuǵın
materiallar. Íssılıq yamasa basım tásirinde qáliplenedi hám
qáliplengen formasın bekkem saqlaydı. P. den jasalǵan
ónimler jeńilligi, elektr tokın, ıssı -suwıqtı ótkermasligi,
atmosfera tásirinlerine shıdamlılıǵı, yemiruvchi ortalıqqa,
temperaturanıń keskin ózgeriwine sabırlılıǵı, mexanik
bekkemliligi joqarılıǵı hám quramalı formalı buyımlar soǵıw
múmkinligi menen basqa materiallardan ajralıp turadı.

---

P
.polimerlarning túrine kóre, termoplastlar hám reaktoplastlarga bólinedi.
Termoplastlar quramında sızıqsimon joqarı molekulalı birikpeler yamasa
ılaydan islengen ıdısimerlar (polietilen, polistirol, polivinilxlorid hám basqalar )
bar. Sızıqsimon polimerlar tiykarına qurılǵan P. quramında plastifikatorlar,
bo'yagichlar da boladı. Plastifikatorlar joqarı temperaturada P. dıń
plastikliligini asıradı hám qáliplengen ónimdi qayısqaq hám de suwıqqa
shıdamlı etedi. Termoplastlar suwıqqa shıdamsız, 60—100° den joqarı
temperaturada bekkemligin tez joǵatadı. Lekin kópshilik termoplastlar
zarbga shıdamlılıǵı, dielektrik xarakteristikalarınıń joqarılıǵı, optikalıq
ashıqlıǵı, olardan quramalı formalı buyımlar qáliplew ańsatligi menen
reaktoplastlardan parıq etedi.

---

P.polimerlarning túrine kóre, termoplastlar hám reaktoplastlarga
bólinedi. Termoplastlar quramında sızıqsimon joqarı molekulalı
birikpeler yamasa ılaydan islengen ıdısimerlar (polietilen, polistirol,
polivinilxlorid hám basqalar ) bar. Sızıqsimon polimerlar tiykarına
qurılǵan P. quramında plastifikatorlar, bo'yagichlar da boladı.
Plastifikatorlar joqarı temperaturada P. dıń plastikliligini asıradı
hám qáliplengen ónimdi qayısqaq hám de suwıqqa shıdamlı etedi.
Termoplastlar suwıqqa shıdamsız, 60—100° den joqarı
temperaturada bekkemligin tez joǵatadı. Lekin kópshilik
termoplastlar zarbga shıdamlılıǵı, dielektrik xarakteristikalarınıń
joqarılıǵı, optikalıq ashıqlıǵı, olardan quramalı formalı buyımlar
qáliplew ańsatligi menen reaktoplastlardan parıq etedi.

---

Termoplastlar ortasha kúsh hám 60—100°
temperaturada isleytuǵın (ulıwma maqsetlerge
mólsherlengen) ásbap bólimleri (etrollar, viniplast,
polistirol ), sonıń menen birge, elektr hám
radiotexnika buyımları (polistirol, polietilen,
polipropilen, ftoroplast) tayarlawda qollanıladı.
Termoplastlardan islengen buyımlar ximiyalıq
tásirinlerge oǵada shıdamlı (fotoplastlar, polistirol,
polietilen, vinilplast), jeyilbeytuǵın (poliamidlar,
polietilente-reftalat), optikalıq ashıq (polimetil -
metakrilat, polistirol ) boladı.

---

Reaktoplastlar quramında isitilganda yamasa katalizatorlar (fenolformaldegid hám
karbamid smolalar) hám de qotirgichlar (epoksid smolalari, polisiloksanlar,
to'yinmagan poliefirlar) tásirinde to'rsimon dúzılıwǵa iye bolǵan polimerlar payda
etip qotadigan polimerlar boladı. Reaktoplastlardan tayarlanǵan buyımlar
qatqanınan keyin ıssılıq tásirinde buzilmagunicha óziniń shıyshesimon jaǵdayın
saklaydi. Reaktoplastlarning quramında toldırgichlar, sızıqsimon polimerlar: qatıw
procesin retlegichlar, bo'yagichlar, termostabilizator, antiseptiklar boladı.
Reaktoplastlar toldırgichlar túrine kóre, untaqlı (aǵash onı, asbest untaqı, kvars onı
hám t.b. ), talshıqlı (sabaq-gezleme, asbest talshıǵı, shıyshe talshıǵı ), listli (qaǵaz,
sabaq-gezleme, shıyshe toqıması, aǵash shpon) xillarga bólinedi. Qotirilgan P. den
tayarlanǵan buyımlar 100—350°da kúshdıń uzaq, múddetli tásirine shıdam beredi
(polimer hám toldırǵısh túrine qaray). Reaktoplastlar joqarı kúshda isleytuǵın,
ıssıqa uzaq chidaydigan, keskin atmosfera tásirine shıdam beretuǵın hám jaqsı
dielektrik qasiyetli bolǵan ónimler óndiriste qollanıladı.

---

Tábiy smolalar (kanifol, shellak, bitum hám basqalar ) tiykarında
alınatuǵın P. áyyemginen málim. Jasalma polimer — nitrotsellyuloza
(sellyuloza nitratı ) den tayarlanǵan eń dáslepki P. celluloid bolıp, ol
1872-jılda AQSH de islep shıǵarıla baslaǵan. 1906—10 jıllarda Rossiya
hám Germaniyada tájiriybe sanoa-tida 1-reaktoplastlar — fenol-
formaldegid smolalar tiykarında alınatuǵın materiallar islep shıǵarıw
jolǵa qoyıldı. 30 -jıllarda burınǵı SSSR, AQSH, Germaniya hám basqa
sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde termoplastlar, polivinilxlorid,
polimetilmetakrilat, poliamid, polistirollar óndirisi dúzildi. Lekin P.
sanaatı 2-jaxon urısınan keyin ǵana rawajlandi, 20 -ásir 50-jıllarında
kópshilik mámleketlerde polietilen P. kóplegen islep shıǵarıla basladı.

---