Nazorat ishi mavzu: Biznesda axborot texnologiyalari va axborot tizimi

2.Axborot tizimlari haqida tushuncha. 
Тizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo`lida bir vaqtning o`zida ham yaxlit, 
ham o`zaro bog`langan tarzda faoliyat ko`rsatuvchi elementlar (ob`ektlar) 
majmuasi tushuniladi. Demak, har qanday tizim biror-bir aniq maqsad yo`lida 
xizmat qiladi. Masalan, sizga ma`lum bo`lgan shahar telefon tarmoqlari tizimi, 
insondagi yurak qon-tomir tizimi, asab tizimi va boshqalar sun`iy yaratilgan va 
tabiiy tizimlarga misol bo`la oladi. Ularning xar biri tizimga qo`yiladigan barcha 
shartlarga javob beradi, ya`ni, har biri o`ziga xos yagona maqsad yo`lida faoliyat 
ko`rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan iborat. 

---

Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda 
undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami 
axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalaridir. Axborot tizimi 
tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi 
axborot resurslarini tashkil etadi.Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash, 
izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy 
jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa 
vositalaridir. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar 
banki, ma’lumotlar bazasi axborot resurslarini tashkil etadi.O‘zbekiston 
Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 
15-moddasida Milliy axborot tizimiga davlat organlarining axborot tizimlari, 
tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek yuridik hamda jismoniy 
shaxslarning axborot tizimlari kiradi.O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 
dekabrdagi “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni 15-moddasida Milliy axborot 
tizimiga davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot 
tizimlari, shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari 
kiradi.Milliy axborot tizimi uning tarkibiga kiruvchi axborot tizimlarining xalqaro 
axborot tizimlari bilan bir-biriga mosligini hisobga olgan holda yaratiladi.Hozirgi 
davrda fan va texnikada ko‘p qullaniladigan tushunchalardan biri- tizimdir. Axborot 
tizimini ishlab chiqarishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish, texnologik va 
hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining samaradorligini 
oshirishdir.O‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish sohasidagi davlat 
siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini 
rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga 
olgan holda, milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, milliy 
axborot tizimiga davlat organlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslar, 
tarmoq va hududiy axborot tizimlari kiradi. O‘zbekiston Respublikasining 
“Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni (11.12.2003 yil) 19-moddasida 
ko‘rsatilganidek, axborot resurslari va axborot tizimlarini muhofaza qilish 
avvalambor, shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash 
maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 20-moddasida: “Axborot 
resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g‘ayriqonuniy munosabatda bo‘lish 
natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining mulkdorlariga, 
egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar yetkazilishi 
mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat organlari, yuridik va jismoniy 
shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi axborotni o‘z ichiga olgan 
axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini ta’minlashi shart”, 
deb alohida ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish 
to‘g‘risida”gi qonuni (11.12.2003 yil) 19-moddasida ko‘rsatilganidek, axborot 

---

resurslari va axborot tizimlarini muhofaza qilish avvalambor, shaxs, jamiyat va 
davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur 
qonunning 20-moddasida: “Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan 
g‘ayriqonuniy munosabatda bo‘lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot 
tizimlarining mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy 
shaxslarga zarar yetkazilishi mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat 
organlari, yuridik va jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi 
axborotni o‘z ichiga olgan axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza 
qilinishini ta’minlashi shart”, deb alohida ko‘rsatilgan. 
Davlat organlari axborot tizimlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
Davlat organlari axborot tizimlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- Muayyan davlat organi tomonidan maqsad hamda vazifalarini amalga oshirishga 
xizmat qiluvchi tranzaksiyali va hisobdagi mavjud quyi tizimlar; 
- Milliy axborot tizimi tarkibidagi, davlat organlari o‘rtasida axborot tizimlari orqali 
ma’lumot almashinishga xizmat qiluvchi quyi tizimlar; 
- Davlat organi faoliyatida boshqaruv va ish jarayonini osonlashtirishga xizmat 
qiluvchi resurslarni boshqarishning quyi tizimlari; 
- Davlat organlari faoliyatida ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va tahlil 
qilishga xizmat qiluvchi axborot-tahliliy quyi tizimlar; 
- Elektron hujjat almashinuvining quyi tizimlari; 
- Hujjatlarning elektron arxivini boshqarishga doir quyi tizimlar; 
- Ekspluatatsiyani boshqarish(infratuzilma komponentlarini boshqarish tizimlari)ga 
oid quyi tizimlar; 
- Davlat organi to‘g‘risida Internet yoki boshqa kanallar orqali axborot yetkazish, 
jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydigan quyi tizimlar; 
- Axborot xavfsizligini ta’minlaydigan quyi tizimlar; 
- Hujjat tayyorlash va axborot almashish maqsadida davlat organi xodimlari 
tomonidan foydalaniladigan idoraviy quyi tizimlar 
Texnologiya so'zi grekchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini 
anglatadi. Texnikada texnologiya deganda ma'lum kerakli material mahsulotni 
hosil qilish uchun usullar, metodlar va vositalar yig'indisidan foydalanadigan 
jarayon tushuniladi. Texnologiya ob'ektining dastlabki, boshlang'ich holatini 
o'zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltiradi 

---

Texnologiya so'zi grekchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini 
anglatadi. Texnikada texnologiya deganda ma'lum kerakli material mahsulotni 
hosil qilish uchun usullar, metodlar va vositalar yig'indisidan foydalanadigan 
jarayon tushuniladi. Texnologiya ob'ektining dastlabki, boshlang'ich holatini 
o'zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob beradigan holatga keltiradi 
Axborot texnologiyasi - bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat 
jihatidan yangi ko'rinishga keltirish, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning 
usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.Axborot texnologiyasi - bu 
axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko'rinishga 
keltirish, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari 
majmuasidan foydalanish jarayonidir.Moddiy ishlab chiqarishda turli maxsus 
jihozlar, stanoklar, uskunalar va boshqalar ishlatiladi. Axborot texnologiyalari 
uchun ham o'zining "uskunalari", vositalari mavjud. Bular kseroks, telefaks, faks, 
skaner va boshka vositalardir. Bu vositalar orkali axborotga ishlov berilib, 
o'zgartiriladi. Hozirgi paytda axborotga ishlov berish uchun kompyuterlar va 
kompyuter tarmoqlari keng qo'llanilmoqda. Axborot texnologiyasida kompyuterlar 
va kompyuter tarmoqlarining qo'llanishiga urg'u berish maqsadida ko'pincha 
kompyuter va kommunikatsion texnologiya haqida gapirishadi.
Moddiy ishlab 
chiqarishda turli maxsus jihozlar, stanoklar, uskunalar va boshqalar ishlatiladi. 
Axborot texnologiyalari uchun ham o'zining "uskunalari", vositalari mavjud. Bular 
kseroks, telefaks, faks, skaner va boshka vositalardir. Bu vositalar orkali axborotga 
ishlov berilib, o'zgartiriladi. Hozirgi paytda axborotga ishlov berish uchun 
kompyuterlar va kompyuter tarmoqlari keng qo'llanilmoqda. Axborot 
texnologiyasida kompyuterlar va kompyuter tarmoqlarining qo'llanishiga urg'u 
berish maqsadida ko'pincha kompyuter va kommunikatsion texnologiya haqida 
gapirishadi.Axborot texnologiyasi o'zi uchun asosiy muhit bo’lgan axborot tizimlari 
bilan bevosita bog'liqdir. Chunki axborot texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud 
bo'lgan ma'lumotlar ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi operatsiyalar, 
amallar va algoritmlarni bajarishdan iborat bo'lgan tartiblashtirilgan 
jarayondir.Axborot texnologiyasi o'zi uchun asosiy muhit bo’lgan axborot tizimlari 
bilan bevosita bog'liqdir. Chunki axborot texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud 
bo'lgan ma'lumotlar ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi operatsiyalar, 
amallar va algoritmlarni bajarishdan iborat bo'lgan tartiblashtirilgan 
jarayondir.Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona 
foydalanishning eng muhim usullaridan biri bo'lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha 
evolyutsion bosqichlarni bosib o'tdi. Ana shu bosqichlarga qisqacha to’xtalib 
o'tamiz.Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona 
foydalanishning eng muhim usullaridan biri bo'lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha 

---

evolyutsion bosqichlarni bosib o'tdi. Ana shu bosqichlarga qisqacha to’xtalib 
o'tamiz. 
1-bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bo' bosqichda "Qo'llik" 
axborot texnologiya taraqqiy etgan. Uning vositasi: pero, siyohdon, kitob. 
Kommunikatsiya, ya'ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orqali xat vositasida 
amalga oshirilgan. 
2-bosqich. XIX asrning oxiri, unda "Mexanik" texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy 
vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. 
3-bosqich. XX asr boshlariga mansub bo'lib, "Elektromexanik" texnologiyalar bilan 
farq qiladi Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. 
Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o'zgardi. Unda asosiy urg'u 
axborotni tasvirlash shaklidan, uning mazmunini shaqllantirishga ko'chirildi. 
3-bosqich. XX asr boshlariga mansub bo'lib, "Elektromexanik" texnologiyalar bilan 
farq qiladi Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. 
Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o'zgardi. Unda asosiy urg'u 
axborotni tasvirlash shaklidan, uning mazmunini shaqllantirishga ko'chirildi. 
4-bosqich. XX asr o'rtalariga to'g'ri qelib, "Elektron" texnologiyalar qo'llanilishi 
bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida 
tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash 
tizimlaridir. 
4-bosqich. XX asr o'rtalariga to'g'ri qelib, "Elektron" texnologiyalar qo'llanilishi 
bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida 
tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash 
tizimlaridir.Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi 
ichki va tashqi omillar mavjud.Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va 
rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud.Ichki omillar – bu 
axborotning paydo bo’lishi (yaratilishi), turlari, xossalari, axborotlar bilan turli 
amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlsh va h.k.Tashqi omillar - bu axborot 
texnologiyasining texnik – uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli 
vazifalarni amalgam oshirishni bildiradi. 
5-bosqich. XX asr oxiriga to'g'ri keladi. Bu bosqichda "Kompyuter" texnologiyalari 
taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo'ljallangan dasturiy 
vositalarga ega bo'lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik turmush, 
madaniyat va boshqa sohalarga mo'ljallangan texnik vositalarning o'zgarishi ro'y 
berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi. 

---

5-bosqich. XX asr oxiriga to'g'ri keladi. Bu bosqichda "Kompyuter" texnologiyalari 
taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo'ljallangan dasturiy 
vositalarga ega bo'lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik turmush, 
madaniyat va boshqa sohalarga mo'ljallangan texnik vositalarning o'zgarishi ro'y 
berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi.