Nazorat uchun savollar: O`qitish mеtodlari tasnifini bеring

Nazorat uchun savollar:

1. O`qitish mеtodlari tasnifini bеring.

2. O`quv-bilish faoliyatini tashkil qilish mеtodlari tasnifini tushuntiring.

3. O`quv-bilish faoliyatini rag`barlantirish mеtodlaridan qanday foydalaniladi.

4. O`quv-bilish faoliyati samaradorligini nazorat qilish mеtodlaridan qanday foydalanish kеrak.

5. Dasturlashtirilgan o`qitish mеtodini tushuntiring.

Javoblar

1.Har bir metod ma`lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuisidan foydalanish mumkin.

Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi:

didaktik maqsad asosida;

ta’lim mazmuni asosida;

o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida;

O’qituvchi tomonidan qo’llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi boshlang`ich sinflardan yuqori sinflariga o’tish asosida o’zgarib hamda murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlari qo’llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarini qo’llashga bo’lgan ehtiyoj kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasini bog`liq holda o’zgaradi.

Didaktikada munozaralariga sabab bo’layotgan yana bir muhim obyekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo’yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o’nlab ta’lim metodlari ma`lum», — ekanligini ta`kidlagan holda I.P.Podlasiy fikrini quyidagicha davom ettiradi, — «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g`oya yagona va o’zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O’qitish — favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo’shqin bo’lishi, metodlarni qo’llash amaliyotidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olishi kerak»1.

Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko’p bo’lsada, bu borada yagona to’xtamga kelinmagan. Ushbu o’rinda, ta’lim amaliyotida qo’llanilib kelayotgan metodlar tizimi (tasnifi)ga to’xtalib o’tamiz.

Ta’lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo’yicha tizimlashtiriladi.

O’qitish metodlarining ko’plab imkoniyatlari mavjud bo’lganligi uchun, ularni bir nechta asoslarga ko’ra guruhlash mumkin:

O’qitish metodlarini ularning uzatish manbalari va

axborotlarni qabul qilish xarakteriga ko’ra guruhlash (so’z

vositasida o’qitish, ko’rgazmali va amaliy o’qitish metodlari) mumkin ( S.I.Petrovskiy, Ye.Ya.Golant).

Ta’limning mazkur bosqichida hal etilishi mumkin bo’lgan didaktik vazifalarga ko’ra guruhlash mumkin:

M.A.Danilov va B.P.Yesipovlarning qarashlariga ko’ra

Bilimlarni egallash metodlari.

Ko’nikma va malakalarni shakllantirish metodlari.

Bilimlarni qo’llash metodlari.

Nazorat (bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash va tekshirish) metodlari

Ta’lim mazmunini o’zlashtirishda o’quvchilar bilish

faoliyatining xarakteri bilan bog`liq o’qitish metodlari:

I.Ya.Lerner va M.N.Skatkinlarning qarashlariga

ko'ra

Izohli — tasvirli.

Reproduktiv.

Evristik yoki qisman – izlanuvchan muammoli bayon

Tadqiqotchilik

5-chizma.Та‘lim metodlarining tasnifi

Didaktikada ta’lim metodlarining binar (ikki)li va ko’pbinarli omil asosida tizimlashtirishga bo’lgan urinishlarni ham kuzatish mumkin. Chunonchi, M.I.Maxmutov tomonidan ta’lim metodlari va o’qish metodlari ajratiladi:

M.I.Maxmutovning binarli ta’lim metodlari

Ta’lim metodlari

1. Axboratli – ma’lumotlar.

2. Tushuntiruvchi.

3. Yo’riqli – amaliy.

4. Tushuntirish – undovchi.

5. Undovchi.

O’qish metodlari

1. Bajaruvchi.

2. Reproduktiv (nomahsul).

3. Produktiv (mahsuldor) – amaliy.

4. Qisman izlanuvchi.

5. Izlanuvchi.

Axborotli-ma'lumotli va bajaruvchi.

Tushuntiruvchi va reproduktiv (nomahsul).

Yo'riqli-amaliy va produktiv (mahsuldor)-amaliy.

Tushuntiruvchi-undovchi va qisman izlanuvchi.

Undovchi va izlanuvchi.

12- chizma. Та `lim metodlarining tasnifi

Shunday qilib, juft (binar)li metodlar vujudga keldi:

4. O’qitish metodlarini o’rganish o’qish metodlari bilan

bog`liq holda guruhlanadi:

Axborot-umumlashtiruvchi va bajaruvchi.

Tushuntirish-reproduktiv.

• Instruktiv-amaliy; tushuntirish-qo’zg`atuvchi va qisman izlanuvchi.

5. Bir vaqtning o’zida uzatish manbai va mantiqiy asosiga ko’ra (N.M.Verzlin); uzatish manbai va o’quvchilarning o’quv faoliyatidagi mustaqillik darajasiga ko’ra (A. N. Aleksyuk, I. D. Zverev) tavsiflanadi.

O’qitish metodlarini bunday turlicha guruhlashga yondashish ular to’g`risidagi bilimlarni differentsiyalash va integratsiyalashning tabiiy jarayonini ko’rsatadi.

Odatda o’qitish metodlarini tanlash va qo’llash vaqtida quyidagi kabi bir qator pedagogik talablarga rioya qilish zarur:

1.O’qitish metodlari ta’lim prinsiplariga mos kelishi kerak.

2.O’qitish metodlari ta’lim-tarbiya maqsad va vazifalariga bog`liq holda tanlanishi zarur.

3.O’qitish metodlari ta’lim mazmuniga, o’tiladigan material xarakteriga ko’ra tanlanadi.

4.Ushbu metodlar o’quvchilarning bilish, o’quv imkoniyatlariga mos kelishi (yoshi, jismoniy, ruhiy)ga; tayyorgarlik darajasiga, sinf jamoasining o’ziga xosligiga ko’ra tanlanadi.

5.Mazkur sharoit va o’qitishga ajratilgan vaqtga bog`liq.

6.O’qituvchining imkoniyatlariga ya’ni, to’plagan tajribasi, nazariy va amaliy tayyorgarligiga, shaxsiy va kasbiy sifatlariga bog`liq.

3.Axborot retseftiv metod, repro’duktiv metod, muamoli ta’lim, tatqiqot metodi.

Izohli-tasvirli ta’lim metodlari (boshqa nomlanishi axborotli- retseftiv)ning mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o’quvchilar esa ularni qabul qiladilar (repsepsiya). Bu yo’lda turli ta’lim vositalari (shu jumladan, ko’rgazmali vositalar)dan foydalaniladi. O’qituvchi faoliyati bunda nafaqat axborotlarni uzatish, balki ularning o’quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham tashkil etishdan iborat bo’ladi.

Izohli-tasvirli metoddan ta’lim jarayonlarida foydalanishda quyidagi holatlar yuzaga keladi:

O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi

O’quvchi faoliyatining tuzilmasi

tushuntirish;

harakatni ko’rsatish;

dalillardan xabardor qilish;

o’quvchining materialni anglab yetishini rag`batlantirishga yo’naltiruv- chi usullar;

turli didaktik materiallardan foydalanish

axborotlarni qabul qilish;

o’quv materialini tushunib olishga intilish va dastlabki ma`lumotlarni yodda saqlash;

o’quv materialini tushunish

O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari:

So’z vositasida bayon etuvchi metodlar; ko’rgazmali metodlar; amaliy metodlar. Bu guruh metodlar materialniuzatish va qabul qilish aspektida qarab chiqiladi.

Induktiv va deduktiv metodlar. Bu metodlar mantiqiy aspektda qarab chiqiladi.

Reproduktiv va muammoli metodlar (fikrlash aspektida).

Mustaqil ishlar va o’qituvchi yordamida ishlash (o’quv faoliyatini boshqarish aspektida);

So’z vositasida bayon etuvchi metodlar (kirish, tushuntirish, xulosa, hikoyalar)

Hikoya. Tushuntirish.

O’quv Ma`ruzalari.

Seminar.

Suhbat va b.q.

O’qitishda ko’rgazmali metodlar:

- namoyish etish metodi:

- illyustratsiya metodi.

O’qitishda amaliyot ishlari metodlari:

- yozma va og`zaki mashqlar;

- laboratoriya ishlari.

- amaliy mashg`ulotlar (ustaxona, ishlab chiqarish tsexlarida);

- turli mashinalarda mashqlar bajariladigan amaliy ishlar.

Induktiv va deduktiv metodlar. O’quv materiallarining mazmuni harakat mantiqini, mexanizmini ochishga yordam beradi.

Odatda, induktiv metodda xususiydan umumiylikka, dalillar, hodisalar tahlilidan umumiy xulosa chiqarishga qarab boriladi. Buning uchun quyidagi variantni ko’rib o’taylik.

1-variant

O’qituvchi:

O’quvchi:

Faktlarni bayon etadi. Tajribalarni namoyish etadi. Ko’rgazmali qurollarni ko’rsatadi, turli mashqlarni bajarishni tashkil etadi va asta-sekin umumlashtirishga, tushunchalarni aniqlashga, qonuniyatlarni belgilashga qarab boradi.

Dastlab faktlarni o’zlashtiradi, keyin xulosa chiqaradi va o’quv xarakteridagi umumlashtirishga qarab boradi.

2-variant

O’qituvchi

O’quvchi:

O’quvchilarning oldiga muammoli vaziyatni qo’yadi, bunda o’quvchining xususiydan umumiyga qarab borishiga yordam beradigan mustaqil fikrlashni tashkil etadi.

Faktlar ustida mustaqil o’ylaydi va mahqul bo’lgan xulosa va umumlashmalar qiladi.

Deduktiv metod

Bu - umumiylikdan xususiylikka, teorema, qonun, qoida, xulosalardan faktlar, narsa va hodisa, bevosita jarayonni o’ziga qarab borish usuli.

O’qituvchi

O’quvchi

Dastlab umumiy qoida, nazariyani bayon etadi va bundan o’quvchini asta-sekin faktlar, konkret holatlarga qarab yetaklab boradi.

Umumiy qonun, qoida, nazariyalarni o’zlashtiradi, qabul qiladi, so’ngra ularning amalda isbotini ko’radi.

Reproduktiv metod

Fikrlashning reproduktiv xarakteri o’qituvchi tomonidan berilayotgan bilimlarni faol qabul qilish va eslab qolishni ko’zda tutadi. Reproduktiv ta’lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o’qituvchining bilimlarni tushuntirishi, ularni o’quvchilarning yodida saqlanishini ta`minlashi va qayta ishlab chiqishi (reproduksiya).Reproduktiv metodning moddiy asosi hisoblangan so’z vositalari, ko’rgazmali va amaliy metodlarsiz ushbu metodni amalga oshirib bo’lmaydi.

O’qituvchi hikoyasini reproduktiv tarzda qo’yganda faktlar, dalillar, tushunchalarni aniq tayyor holda shakllantiradi, asosiylariga e’tibor beradi va ularning puxta o’zlashtirilishini ta’minlaydi.

Ma`ruza vaqtida o’qituvchi eng muhim tushuncha, ilmiy ma`lumotlarga alohida e’tibor beradi, doskada alohida yozuvlar tashkil qiladi.

Reproduktiv tarzda tashkil etilgan suhbat jarayonida o’qituvchi o’quvchi ilgari egallagan faktlar, bilimlarga tayanadi, lekin qandaydir taxmin, g`oyani muhokama qilishni tashkil etmaydi.

Ko’rgazmali reproduktiv metod axborotlarning o’quvchi tomonidan faol va puxta o’zlashtirilishini tashkil etish maqsadida qo’llaniladi. Bunga V.F.Shatalov tomonidan foydalanilgan tayanch konspektlari misol bo’la oladi. Undan o’quvchi izchillik bilan eslab qolishi kerak bo’lgan yorqin faollashtiruvchi raqam, so’z va chizmalar o’rin egallagan.

Reproduktiv xarakterdagi amaliyot ishlari shu tomoni bilan ajralib turadiki, bunda o’quvchilar oldingi bilimlarni mustaqil amaliyotga tatbiq etish bilan shug`ullanmay, oldingi egallangan ko’nikma va malakalarni bir necha bor takrorlashni mashq qiladi.

Umuman olganda, o’qituvchining reproduktiv metodi o’quvchilarda tafakkur, mustaqillik, ixcham fikrlash, izlanuvchanlik ko’nikmalari shakllanishiga yordam bermaydi. Ushbu metodni ortiqcha qo’llash bilimlarni egallashda formalizmga olib keladi.

O’zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo’lishiga ularni ko’p marta takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta’limning barcha bosqichlari, asosan, boshlang`ich sinflarda o’qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga oshirish ko’nikmalarini o’zlashtirishda muhim o’rin tutadi.

Reproduktiv metoddan foydalanishda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar tashkil etiladi:

O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi

O’quvchi faoliyatining tuzilmasi

avvalo’zlashtirilganmavzu, paragrafyokibobbo’yichaso’rov;

o’quvchilar uchun turli mashqlarni saralash va taklif qilish;

masalalarni yechishdagi o’quv harakatlarining namunasi va algoritmini namoyish qilish;

o’quv harakatlari ko’nikmasi va malakasini shakllantirish

turli konteksda bilimlarni qayta ishlash;

namuna bo’yicha topshiriqlarni bajarish;

mashqlarni bajarish;

namunaviy masalalarni yechish usullarini egallash;

namunaviy masalalarni yechish algortmini egallash

Muammoli ta’lim

Bu o’rinda o’qituvchi quyidagi usullardan foydalanadi:

Muammoli holat yaratadi. Masalan, savollar qo’yadi, masalalar tavsiya qiladi, tajriba topshiriqlarini beradi, vaziyat yaratadi.

Ushbu muammoli holatni yechishda ko’pchilik muhokamasini tashkil etadi. Xulosalar to’g`riligini tasdiqlashga erishadi. Tayyor muammoli topshiriqlarni ilgari suradi. O’quvchilar o’zlari oldin egallagan bilim, tajriba, ko’nikma va malakalarga tayanib, muammoli vaziyatlarni yechishga kirishadi. Muammoli-tadqiqot metodi amaliyotda so’z vositalari, ko’rgazmali, amaliy ishlar metodlari yordamida qo’llaniladi.

Masalan, materialni muammoli tarzda bayon etish; muammoli va evristik suhbat; muammoli laboratoriya va amaliyot ishlarini tashkil etish.

O’qituvchi o’quv materialini muammoli usulda hikoya qilish va Ma`ruzani muammoli tashkil etish orqali mashg`ulot davomida isbotlab, umumlashtirib, faktlarni tahlil etish orqali tinglovchilar fikrini yetaklab, ularni shu jarayonda faol, muhokama, mulohaza yuritish faoliyatini tashkil etadi.

O’qitish metodlarini muvaffaqiyatli qo’llash shartlari.

Qaysi vazifalar yechimida bu metodlarni, ayniqsa, muvaffaqiyatli qo’llash mumkin?

1.So’z vositasida bayon etuvchi metodlarni - o’quvchida

nazariy va amaliy bilimlar shakllangan bo’lsa.

2.Ko’rgazmali metodlarni - kuzatuvchanlikni rivojlantirish va o’rganilayotgan masalaga e’tiborni oshirish uchun.

3. Amaliy metodlarni - amaliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish uchun.

4. Reproduktiv metod - bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish uchun.

5. Tadqiqot metodi - mustaqil fikrlashni, izlanish ko’nikmasini, ishga ijodiy yondashishni rivojlantirish uchun.

6. Induktiv metodni - umumlashtira bilishga o’rgatish, induktiv fikrlashga o’rgatish uchun.

7.Deduktiv metodni - voqea va hodisalarni tahlil qila olish ko’nikmasini rivojlantirish uchun.

8.O’quv faoliyatida - mustaqillikni rivojlantirishuchun o’quv mehnati ko’nikmasini shakllantirish maqsadidaqo’llash mumkin.

Muammoli metodning mohiyati mashg`ulotlar jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo’lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo’li balki, shu bilan birga o’quv yo’li hamdir. Bu metodni quyidagi chizma yordamida ifodalash mumkin:

Muammoli tizim

Muammoli vaziyat

Usullar

Vaziyat

Ziddiyatlar

6- chizma. Muammofi o’qitish metodining tuzilmasi

Muammoli ta’lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli vaziyat», «muammo», «muammoni to’lish» kabilar hisoblanadi. Chizmadan anglanadiki muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko’rinishi hisoblanib, o’zida subyektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko’nikmalarlni o’zlashtirishni taqozo etadi. Agar o’quvchida qiyinchiliklarni yo’qotish yo’llarini izlab topish uchun boshlang`ich ma`lumotlar bo’lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat yechimini u qabul qilmaydi, ya`ni, muammoning yechimi uning ongida aks etmaydi. Fikrlash muammo mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud bilim va ko’nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi. Har bir muammo muammoli vaziyatni o’zida namoyon etadi, biroq, barcha muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi.

Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga yordam beruvchi yo’nalishlar ko’rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari ko’rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq ma`lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq, yuqorida ta`kidlanganidek, barcha muammoli vaziyat muammo bo’la olmaydi. Inson har doim muammoli masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo paydo bo’lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya`ni, uning yechimi uchun o’zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma`lum ko’rsatkichlarni belgilab oladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda

u boshqa ko’rsatkichlarni qidiradi va shu muammo bo’yicha yangi variantlardagi masalalarni loyihalaydi.

Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi

O’quvchi faoliyatining tuzilmasi

o’quv materialiga oid tafovutlarning taklif etilishi;

muammoli vaziyatlarni tuzish;

muammoning mavjudligini aniqlab berish;

muammoli topshiriqlarni loyihalash

o’quv materiali mohiyatining anglab yetilishi;

muammoli vaziyat yuzasidan fikrlash;

mavjud bilimlar va tajribani qayta tiklash;

muammoli masalaga o’tkazish;

topshiriqni bajarish

Tadqiqotchilik o’qitish metodini qo’llashda. o’qituvchi o’quvchilar bilan hamkorlikda hal etilishi zarur bo’lgan masalani aniqlab oladi, o’quvchilar esa mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni o’zlashtirib oladilar va uning yechimi bo’yicha boshqa vaziyatlar bilan taqqoslaydi. O’rnatilgan masalani yechish davomida o’quvchilar ilmiy bilish metodlarini o’zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko’nikmasi, tajribasini egallaydilar.

Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o’qitish metodini qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi

O’quvchi faoliyatining tuzilmasi

o’quvchilarga o’quv muammosini taklif etish;

o’quvchilar bilan hamkorlikda tadqiqot masalasini o’rnatish; o’quvchilarning ilmiy faoliyatini tashkil etish

o’quv muammolari mohiyatini anglab olish;

tadqiqot muammosini o’qituvchi va o’quvchilar bilan birgalikda o’rnatishda faollik ko’rsatish;

ularni yechish usullarini to’ish;

tadqiqiy masalalarni yechish usullarini o’zlashtirish

Evristik ta’lim metodini qo’llashda o’qituvchi tomonidan turli vositalar yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O’qituvchi bilimlarning bir qismini o’quvchilarga ma`lum qiladi, qolganini esa o’quvchilar bilish topshiriqlarini yechish jarayonida savollariga javoblar topish asosida o’zlashtiradi, o’zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O’qituvchi tomonidan qo’yilgan masalani bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda o’quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. Shu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi.

Evristik metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi

O’quvchi faoliyatining tuzilmasi

o’quvchilarni masalaning mohiyatini o’rganishga jalb etish;

yechim rejasini aniqlashda mulohaza yuritish namunasini ko’rsatish;

masalani bosqichlarga ajratish;

evristik suhbat

evristik suhbatda qatnashish;

masalani yechish rejasini olg`a surish;

izlanuvchan harakat usullarini egallash;

masalalar yechish yo’llarini izlab to’ish

Evristik va tadqiqotchilik metodlari o’quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko’nikma va malakalariga ega bo’lishni taqozo etadi. Buning natijasida o’quvchilar mustaqil ravishda yangi bilimlarni o’zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o’quvchilarining o’zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma`lum holatlarda qo’llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang`ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-o’qituvchilarning fikrlariga ko’ra birmuncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz ta’lim tizimiga shaxsga yo’naltirilgan ta’limni faol joriy etishga yo’naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo’nalishdagi loyihalarni tayyorlash o’ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo’lib bormoqda.

Shunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, buyuk didakt I.Ya.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot-larni amalga oshirishgan.

3.O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish mеtodlari

Rag`barlantirish va ta'limotni asoslsha mеtodlari jumlasiga bilish xaraktеragi o`yinlar, o`qishda muvaffaqiyatli vaziyatlar yaratish, mukofotlash va boshqalarni kiritish mumkin. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish va o`quv prеdmеtiga qiziqish uyg`otishda o`yin alohida ahamitga egadir.

Qiziqarlilik elеmеntlarini, o`yinlarni o`uvchilarning jiddiy o`quv mеhnati qatoriga qo`shish mumkin. Bu o`quv ishini yanada unumliroq qilish imkonini bеradi.

Kichik maktab yoshdagi bolalarda o`yinlarga bo`lgan talab darajasi katta bo`ladi. o`yinlar ijodiy, harakatli, didaktik o`yinlarga bo`linadi.

Boshlang`ich ta'limda o`rgatuvchi yoki didaktik o`yinlar muhim ahamiyatga ega. Bunday o`yinlar asosida o`quvchining masalani yеchishga yo`naltirilgan bilish xaraktеrdagi mazmuni, aqliy va iroda kuchi, o`yin qoidalari yotadi. Didaktik o`yinlarda fikrlashning asosiy jarayonlari – analiz, taqqoslash, xulosa chiqarish va h.k rivojlantiriladi.

Didaktik o`yinlar o`rgatish maqsadlarida o`ylab topiladi va o`quvchilarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishga xizmat qiladi. O`yin vaqtida paydo bo`ladigan ijobiy emotsiyalar o`quvchilar faoliyatini aktivlashtiradi, ularning erkli diqqatlarini, xotiralarini rivojlantiradi. O`yinda o`zlari payqamagan holda juda ko`p matеmatik amallarni, mashqlarni bajaradilar, sanashni mashq qiladilar, taqqoslaydilar, masalalarni yеchadilar va h.k. Ular diqqati o`yinga, uning maqsadlarini bajarishga qaratiladi, ammo shu vaqtda matеmatik xaraktеrdagi ishlarni bajaradi, bor bilimlarini yangi sharoitga o`tkazadi.

M: O`qituvchi yosh iztoparlar shifrlangan xat topib olganliklarini, ularga bu shifrni yеchishni yordamlashish kеrakligini aytadi. Bu ishni bеrilgan bir ustun misollarni yеchib, javoblarda chiqqan raqamlar o`rniga kеrakli harf qo`yilsa, bajarish mumkinligi aytiladi. Ular aqalli bitta misolini noto`g`ri yеchsalar ham, xat shifrini ocha olmasliklarini bildiradilar va mashqni yеchishda kuchli emotsiya hosil bo`ladi. Bu ularni aktivlashtiradi, erkin diqqatlarini to`playdi, o`zlagshtirishda yangi natijalarga erishish imkonini bеradi.

Boshlang`ich sinf o`quvchilarining matеmatikadan miqdoriy, fazoviy tasavvurlarini rivojlantiruvchi ko`p miqdorda didaktik o`yinlar yaratilgan. Misol, qilib «Arifmеtik loto», «Domino», «Doiraviy misollar», «Zinacha», «Jim», «Tirik raqamlar», kabilarni kеltirish mumkin.

Matеmatik mazmunli o`yinlarni tanlashda ma'lum izchillika amal qilish muhimdir: qiyinroq matеmatik topshiriqni o`yinlardan oldin bu o`yinlarni o`tkazish uchun tayyorlaydigan soddarroq topshiriqli o`yinlar o`tkazilishi kеrak.

Didaktik o`yinlarni o`tkazish mеtodikasi o`qituvchidan katta pеdagogik mahorat talab etadi. Ya’ni didaktik o`yin bilan tanishtirish puxta o`ylangan bo`lishi kеrak, u ermakka aylanib qolmasligi muhimdir.

4.. O`quv – bilish ishlari samaradorligini nazorat qilish mеtodlari.

Nazorat va o`z – o`zini nazorat qilish mеtodlari guruhiga tеst og`zaki, yozma, amaliy, individual va umumsinf ishlari kiradi.

O`qitish mеtodlarini tanlashda asosiy o`rin o`quv jarayondagi tushunchalar sistеmasiga bеriladi, bu tushunchalar sistеmasi mohiyatini, ularning alohida tomonlarini yoki bеlgilarini yеchish uchun bir – birini to`ldirgan holda goh u, goh bu mеtod qo`llaniladi! Bunda o`quvchilarning umumiy rivojlanish darajasi, psixologik va yosh xususiyatlari, ma'lum o`qitish mеtodlaridan foydalanish imkoniyatlari, sinfning tayyorgarlik darajasi muhim ta'sir ko`rsatadi.

Dars mеtodikasini baholashda albatta o`qituvchining kuchli va zaif tomonlarini hisobga olish kеrak. Dеmak, mеtod tanlashda oldin dars maqsadi, mazmuni, asosiy momеntlari aniqlanishi kеrak.

5.Programmalashtirilgan o`qitish.

O`quv matеrialning uncha katta bo`lmagan, mantiiqli o`zaro bog`langan va maxsus ishlangan topshiriqlar bo`yicha matеrialni o`rganish programmalashtirilgan o`qitish dеyiladi. Topshiriqlarni o`rganish o`qituvchi yoki maxsus qurilma yordamida nazorat qilib turiladi. Nazorat natijalari darhol o`quvchilarga aytiladi: yo javobning to`g`riligi tasdiqlanadi, yoki xatolar tushuntirilib, ularni tuzatish yo`llari ko`rsatiladi. Yangi topshiriqni o`rganishga o`tish uchun ruxsat har bir o`qiuvchiga alohida bеriladi.

Programmalashtirilgan o`qitishning ayrim xususiyatlari odatdagi o`qitish mеtodlarida ham mavjud, matеrialni bayon qilishda mantiqiy izchillik, yangi matеrial qanday o`zlashtirilganligini tеkshirishda nazorat savollari, amallarni bajarish va masalalar yеchish algoritmlaridan foydalanish.

Boshlang`ich matеmatikaga oid mеtodik adabiyotda algoritmik buyruqlarni ko`pincha «Xotira» deyiladi. Yuqori sinflar uchun matеmatikadan programmalashtirilgan o`quv - qo`llanmalari nashr qilingan. Boshlang`ich sinflarda hozirgi vaqtda ba'zi xil programmalashtirilgan topshiriqlardagina foydalanilmoqda. Misollar:

Misollar

Javoblar

Shifr

56+23

70-24

36:12

75х4

810:9

3

46

79

90

300

1

2

3

4

5

O`quvchilar misollarni yеch dеgan topshiriqdan tashqari, shifrlari bilan birgalikda javoblarni oladilar. Javobgar kichik sondan kattaga qarab joylatiriladi. O`quvchi birinchi misolni yеchgach, javobni solishtiradi. Topgan javobni yozadi, yеchilgan misolni qarshisiga shifrni qo`yadi. Agar o`quvchi misolni noto`g`ri ishlasa javobni topolmaydi. Kеymngi paytlarda misollarni nazorat qilishning yangi shakli tеst maktablarga kirib kеldi. Bunda kartochkaga topshiriq va javoblar yoziladi. O`quvchi hamma mumkin bo`lgan javoblardan to`g`risini tanlashi kеrak.

Bunday o`qitishning kuchli tomoni o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida to`g`ri va tеskari aloqa qilishdir. Ilg`or o`qituvchilar tеskari aloqani amalga oshiruvchi har xil manbalardan, ya'ni nazorat ishi, matеmatik diktant vaboshqalardan foydalaniladi:.

Matеmatika darslarida tеskari aloqa signallari (raqamlar, amal ishoralari, cho`plar…) kеng qo`llaniladi, bunda o`qitish o`ziga xos matеmatik diktant tarzida boradi. Misollar:

-qo`limda nеchta doiracha bo`lsa, shuncha cho`p ko`rsat.

- 2 ta o`nlik va 6 ta birlikdan iborat son.

- ifodani oxirgi amalni ko`rsat: 75-49+4*7

Masala yеchishda ham qo`llash mumkin. M: 4+3=7

Signal kartochkalariga yozilganlardan javob kodi sifatida ham foy-di.

1) 81-27; 2) 16*4; 3) 90:3; 4) 38+27;

O`qituvchi 64 dеsa, o`quvchi 2 ni ko`rsatadi.

Tеskari aloqani amalga oshirish maqsadida signal doirachalaridan ham foydalanish mumkin, bu diamеtri 6 sm, bir tomoni yashil, ikkinchi tomoni qizil rangga bo`yalgan karton doirachalardir. Yashil rang to`g`ri javob signali, qizil rang esa noto`g`ri javob signali bo`lib xizmat qiladi.

Bundan tashqari, signal chizg`ichlardan ham foydalanish mumkin: chizg`ichning bir tomonining yarmi qizil, ikkinchi yarim ko`k, orqasi esa sariq rangga bo`yaladi. Qizil rang – «yordam kеrak», ko`k rang «qo`shimcha topshiriq kеrak», sariq rang esa «konsultatsiya kеrak» signalini bildiradi.

Signal kartochka, doiracha, chizg`ichlarini qo`llanishi har bir o`quvchining mustaqilligini aktivlashtirish, xatolarini o`z vaqtida tuzatish, o`quv vaqtidan unumli foydalanish va ko`pchilik o`quvchilar bilimlarini oz vaqt ichida tеkshirish imkonini bеradi.

Pеrfopapka va pеrfakartalardan foydalanish ham programmalashtirilgan o`qitish elеmеntlari jumlasiga kiradi. Buning uchun N.F. Vapnerning «2- sinf matеmatika darsligiga topshiriqlar» nomli kitob nashr qilingan. (1974 y). Shu kitobdan misollar:

Pеrfokarta bilan ishlashdan oldin daftarning bir satriga topshiriq nomеrlarini, ustuniga esa pеrfokartaning chap ustunidagi ishoralar, sonlar, so`zlarni yoziladi.

1

2

3

4

5

6

+

-

х

:

Ishni quyidagi tartibda bajariladi:

1) Pеrfokartadan topshiriqni o`qish.

2) Birinchi 0*5=5 misolda qanday ishora qo`yilmaganligini o`ylab ko`rish, 5 hosil qilish uchun nolga 5 ni qo`shish kеrak. Dеmak, qo`shish ishorasi «+» qo`yilmagan. Ishora turgan tomon va 1 nomеr ostiga bеlgisi qo`ying. Boshqa topshiriqlarni toping.

Qaysi amal ishorasi qo`yilmagan?

0*5=5

5*5=0

18*0=0

5*5=1

5*5=10

18*18=0

1

2

3

4

5

6

+

-

х

:

Topshiriqlarni bajarishda o`z – o`zini nazorat qilishni amalga oshirish ham ta'lim – tarbiya ishida katta ahamiyatga ega. Yеchimni tеkshirish qatiyatlikni va ma'lum ifoda kuchini talab qiladi. Natijada o`quvchilarda mustaqillik, qat'iyatlik, javobgarlik hissi kabi xususiyatlar tarbiyalanadi, shu sababli u yoki bu mashqning yеchilishini tеkshirishda ular ilgari o`tilgan matеrialni faol takrorlaydi.

Tadqiqotchilarning aniqlashicha kichik yoshdagi o`quvchilarda o`z – o`zini nazorat qilishga hali ehtiyoj tug`ilmaydi. Shu sababli ularda bu ehtiyojni tarbiyalash kеrak. Buning uchun eng oldin o`quvchilarni o`z – o`zini nazorat qilish usullariga o`rgatish kеrak.

Ular 2 guruhga bo`linadi:

1) nazariy ma'lumotlarni qo`llash.

a) arifmеtik amalni shu amalning o`zi yoki unga tеskari amal bilan tеkshirish.

b) javobni chamalash. M: 8280:8. 8000:8=1000.

v) agar misolni bir nеcha usul bilan yеchish mumkin bo`lsa, bu usullarning biri bilan yеchish ikkinchisi bilan yеchishni tеkshirish bo`ladi.

М: 1. (24+12):4=24:4+12:4=6+3=9

2. (24+12):4=36:4=9

2) qo`shimcha usullar.

a) «Tayanch» raqamlar bo`yicha tеkshirish.

304

х 6

1*2*

b) «doiraviy misollar». 16-4=12 12:3=4 4*5=20 20-4= 16

v) javoblarning yig`indisi bilan bеrilgan misollarni yеchish.

М: 17*3=51

4*7=28

3*9=21

Ж: 100