Ndaǵı Tashkent informaciyal

2. Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları beriliwi.
Bas aǵzalar baslawısh penen bayanlawıshtan turadı. Olar gáptiń grammatikalıq tiykarın dúzedi.
Eki quramlı gáptegi bas aǵzanıń birewi - baslawısh. Ol gáptiń tiykarǵı iyesi boladı. Baslawısh bolatuǵın sóz ataw sepliginde turadı. Gáptiń kim, ne haqqında ekenligin bildirip, is-hárekettiń iyesin kórsetetuǵın bas aǵzanı baslawısh deymiz. Baslawısh kim? ne? kimler? neler? kimim? nem? kimi? nesi? sorawlarına juwap beredi.
Baslawısh gápte tómendegi sóz shaqapları arqalı bildiriledi:
1. Atlıq sózlerden bolǵan baslawısh: Jumagúl Kegeyliniń boyına qaray júrdi.
2. Almasıq sóz shaqabınan bolǵan baslawısh: Mınaw-Xojakól, anaw-Àmiwdárya. 3. Kelbetlik arqalı bildirilgen baslawısh: Úlkeni on jasta, kishkenesi segizde.
4. Sanlıq arqalı bildirilgen baslawısh: Birewi úy tazalaydi, ekinshisi awqat pisiredi.
5. Háreket atı feyili baslawısh xizmetinde keledi: Awqat pisiriw, kir juwıw kúndelikli jumısımız.
6. Ráwish sózler arqalı bildiriledi. Jalqawdıń erteńi tawsılmaydı.
Baslawıshtıń is-háreketin, hal jaǵdayın, kim? ne? ekenin bildiretuǵın aǵzanı bayanlawısh deymiz. Bayanlawısh ne qıldı? ne isleydi? ne islep atır? qanday? qansha sorawlarına juwap beredi.
Bayanlawısh kóbinese, feyil sóz shaqabı arqalı ańlatıladı. Feyiller predikativlik ózgeshelikti ózinde anıq kórsete aladı. Sonlıqtan bir feyil sózdiń ózi de bir gápti payda etiwi múmkin. Mısalı: Oqıdım. Keldim. Bardım. Bayanlawısh basqa sóz shaqabı arqalı da ańlatılıwı múmkin. 1.Kóbinese feyillerden jasaladı: Meniń tiykarǵı masqetim-oqıw.
2. Atlıq, kelbetlik, sanlıq hám almasıq sózlerden jasaladı: Dúnyadaǵı eń jaqsı nárse-doslıq. Bes jerdegi bes-jigirma bes.
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları gáptiń mazmunın tolıqtırıp, keńeytip keledi. Olar gápte bir aǵzaǵa, kóbinese bas aǵzalarǵa qatnaslı bolıp keledi. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları grammatikalıq mánisine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi. Olardıń mánileri ózleri túsindirip kelgen sózlerge baylanıslı sorawlar qoyıw arqalı anıqlanadı.
Ekinshi dárejeli aǵzalardıń biri-tolıqlawısh. Tolıqlawısh gáp ishinde háreketke baylanıslı predmetti bildiredi. Ózi baylanıslı bolǵan sóz benen basqarıw usılında baylanısadı. Gáp ishinde tiykarınan bayanlawısh penen baylanıslı boladı.
Tolıqlawısh bayanlawıshtı zatlıq mánide túsindirip, is-hárekettiń obyektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Mısalı: Men dostımdı apası menen kórdim. Mısaldaǵı dostımdı, apası menen predmetti, yaǵnıy hárekettiń obyektin kórsetedi.
Tolıqlawıshlar gáp ishinde ózi baylanıslı bolǵan sózge baǵınıp baylanısadı. Bul sóz kópshilik jaǵdayda feyil sóz boladı da, al ayırım jaǵdaylarda atlıq, kelbetlik, ráwish te bolıwı múmkin. Mısalı: Birewden ekew jaqsı.
Tolıqlawıshlar tuwra hám qıya bolıp ekige bólinedi. Tabıs sepligi formasındaǵı toldıqlawıshqa tuwra tolıqlawısh delinedi. Tuwra tolıqlawısh kimdi? neni? kimin? nesin? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Jazdıń jumsaq jeli júzińdi sıypaydı.
Barıs, shıǵıs, orın sepliklerinde hám geypara tirkewishli qollanılǵan tolıqlawıshqa qıya tolıqlawısh delinedi. Qıya tolıqlawısh kimge? nege? kimnen? neden? kimde? nede? kim haqqında? ne haqqında? kim ushın? kim menen? ne menen? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Keshe ol Serkebay aǵa tuwralı jaman pikir aytpadı. Ol barlıq ıqlası menen ǵawashalarǵa súysinip qaradı.