Neft tarkibida arenlar arenlarning xossalari
Arenlarning fizik xossalari
Download 347 Kb.
|
NEFT TARKIBIDA ARENLAR ARENLARNING XOSSALARI
- Bu sahifa navigatsiya:
- Arenlarning fizik xossalari
- Arenlarning kimyoviy xossalari
- Aromatik o`rin olish reaksiyalarida ishtirok etuvchi elektrofil zarrachalar
- Aktivlangan va dezaktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar
- Aktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar
- Kuchli aktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar
|
Arenlarning fizik xossalari
Arenlarning ayrim xossalari quyidagi 9-jadvalda keltirilgan. Arenlar alkanlar va sikloalkanlarga nisbatan yuqoriroq zichlik va sindirish ko`rsatkichlariga egadir. Arenlar polyar absorbentlar tomonidan yaxshi yutiladilar. Ko`pchilik polyar erituvchilarda tanlab eriydilar. Arenlarning erish harorati nafaqat ularning molekulyar massasiga, molekulalarining shakliga ham bog`liqdir. Molekulalar simmetrik bo`lgani sari ularning kristallanish harorati ortib boradi. Masalan, ksilol izomerlaridan eng simmetrigi bo`lgan paraksilol eng yuqori kristallanish haroratiga ega. Durol kamroq simmetriklikka ega bo`lgan tetrametilbenzollarga nisbatan anchagina yuqori haroratda eriydi. 9-jadval
Izomer arenlarning qaynash haroratlari o`zaro kam farq qiladi. Alkil guruhlari qator joylashgan izomerlar eng yuqori qaynash haroratiga egadir (o-ksilol, gemimellitol, prenitol). Arenlarning kimyoviy xossalari Arenlar uchun elektrofil o`rin olish reaksiyalari eng xarakterlidir. Bular: nitrolash, sulfurlash, galogenlash, alkillash, Fridel - Krafts bo`yicha atsillash, nitrozillash va shu kabilar. Hamma ko`rsatilgan reaksiyalarning mexanizmi bir xildir: 10-jadval Aromatik o`rin olish reaksiyalarida ishtirok etuvchi elektrofil zarrachalar
Elektrofil o`rin olish reaksiyasiga kislota - asosli reaksiya sabab bo`lib, huruj qiluvchi elektrofil zarracha (E+) ni hosil qiladi (jadvalga qarang). Nitrolash reaksiyasida elektrofil vazifasini nitroniy - kation bajarib, u nitrat va sulfat kislotalarning o`zaro ta'sirlashuvi oqibatida hosil bo`ladi: H NO3 + 2H2SO4 2HSO-4 + Н3О+ + NO2+ Sulfurlash reaksiyasida konsentrlangan H2SO4 ning ionizatsiyasi elektrofil reagent SO3 hosil bo`lishi bilan va u asosda SO3H+ ni hosil bo`lishi bilan ketadi: 2 H2SO4 SO3 + H3O+ + HSO-4 H 2SO4 + SO3 HSO-4 + SO3H+ Kuchli kislotalar yoki Lyuis kislotalari (FeCl3,AlCl3,SnCl4 va boshqalar) ishtirokida galogenlanganda (+) zaryadlangan galogen ioni hosil bo`ladi: + - C l2 + FeCl3 Cl Cl FeCl3 Cl+ + FeCl-4 Fridel - Krafts bo`yicha alkillash reaksiyasi Lyuis kislotalari (katalizator) ishtirokida ham ketib, ular alkil galogenidlar bilan avvalo qutblangan komplekslar, so`ngra esa ionlanish natijasida karbkation hosil bo’ladi: + - R Cl + AlCl3 R – Cl... AlCl3 R+ + AlCl-4 Alkenlar yordamida alkillashda ham karbkation hosil bo`ladi. +
yoki aproton kislotalar va sokatalizatorlar ishtirokida: + RCH = CH2 + AlCl3 + HCl RCH – CH3 + AlCl-4 Yuqorida ko`rsatilganidek, elektrofil E+ aromatik birikma molekulasi bilan tezda kompleks hosil qilib, hosil bo`lgan ushbu kompleks stabilroq bo`lgan boshqa - kompleksga izomerlanishi mumkin. - kompleksda elektrofil molekula bilan kovalent bog`i orqali bog`langan. Natijada, aromatik halqada butun ijobiy zaryad hosil bo`ladi. Bunda uglerod atomlaridan biri o`zaro ta'sir doirasidan chiqib, sp2 - gibridlanish holatidan sp3 holatga o`tadi: Shartli ravishda benzoloniy - ioni strukturasini quyidagicha ifodalash mumkin. R eaksiyaning oxirgi bosqichi - kompleksdan protonning uzilib chiqishi hamda aren hosilasi molekulasining hosil bo`lishi bilan yakunlanadi. Masalan: Elektrofil o`rin olish reaksiyasini o`rganish shuni ko`rsatadiki, nisbatan sekin, chegaralovchi bosqich - oraliq birikmalarni hosil bo`lish bosqichidir. - kompleksning hosil bo`lish bosqichi - tez jarayonligi ayon, demak, eng sekin bosqich – - kompleksning - kompleksga izomerizatsiyasi ekan. Arenlarga, ularning yuqori darajada to`yinmaganligiga qaramay, birikish reaksiyalari kamroq xarakterlidir. Masalan, benzol- alkenlarni gidrirlash sharoitlarida gidrirlanmaydi. Elektrofil o`rin olish reaksiyalari mexanizmini shved kimyogari Melander o`rgangan bo`lib, u izotop usulini qo`llagan. Deyteriy va tritiy bilan almashilgan birikmalarni o`rganish shuni ko`rsatdiki, reaksiyani chegaralovchi (limitlovchi) bosqich – oraliq modda hosil bo`lish bosqichi ekan. Ma'lumki - komplekslarning hosil bo`lish bosqichi juda tez jarayon bo`lib, demakki eng sekin bosqich bu - komplekslarning - kompleksga izomerizatsiyasi ekan. Arenlar uchun, ularning yuqori darajadagi to`yinmaganliklariga qaramasdan, birikish reaksiyalari ancha kam xarakterlidir. Masalan, alkenlarni gidrirlash sharoitida benzol gidrirlanmaydi. Shunga qaramay, bosim ostida nikel katalizatori ishtirokida benzol gidrirlanganda u siklogeksanga aylanadi: Benzolni, siklogeksanni va yon zanjirida qo`shbog`i bor arilalken (stirol) ni gidrirlash nisbiy tezligi 1:150:900 ga teng. Benzolni gidrirlaganda reaksion massada sikloalkenlar aniqlanmagan, chunki sikloalkenlarning gidrirlash reaksiyasi tezligi juda yuqoridir. Benzolga galogenlarning birikish reaksiyasi ham mavjud. Bu reaksiya erkin radikal mexanizmi bo`yicha suyuq fazada fotokimyoviy usul yoki initsiatorlarni qo`llash orqali amalga oshiriladi: Benzol ozonni biriktirib olish hususiyatiga ega. Bunda hosil bo`lgan triozonidning parchalanishi (suv bilan) natijasida glioksal' hosil bo`ladi: Download 347 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||