Nerv tizimining fiziologiyasi

Vegetativ nerv tizimi.
Orqa miya va bosh miyaning turli qismlaridan ikki xil markazdan qochma nerv tolalari chiqadi. Shundan birinchisi orqa miyaning oldingi shoxlarida joylashgan harakat neyronlaridan chiqib uzilmasdan ko`ndalang targ`il muskullargacha boradi. Ikkinchi esa orqa miyaning yosh shoxchalaridan chiqadi va effektorlarga borguncha maxsus nerv ganglyalarda uzilib tugun hosil qiladi. Mana shu ikkinchi guruppaga kiruvchi nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasi deyiladi.
Vegetativ nerv tizimi o`z navbatida simpatik parasimpatik nerv tizimlarga bo`linadi. Simpatik nerv sistemasi orqa miyaning bir-ikki ko`krak sigmentidan boshlanib uch-to`rt bel sigmentigacha davom etadi. Parasimpatik nerv sistemasi orqa miyaning ikki-uch dumg`aza sigmetlaridan va o`rta hamda uzunchoq miya markazlaridan chiqadi. Simpatik nerv tolalari umurtqa pog`onasiga yaqin joyda (chegara, simpatik stvol) va organlardan chetroqdagi maxsus chigalliklarda uzilib, tugun hosil qilsa parasimpatik nerv tolalari bevosita organga kirish oldidan yoki uning ichida uziladi.
Barcha vegetativ nerv tolalari ko`ndalang targ`il muskullarga boradigan harakat nervlaridan quyidagi xususiyatlari: vegetativ nerv tolalarida ta`sirlanishning ancha pastligi, qo`zg`alish latent davrining ancha davomiyligi, qo`zg`alishning o`tish tezligini ancha sekinligi bilan farq qiladi.
Simpatik nerv tolalarining asosiy qo`zg`atuvchisi mediator moddalar adrenalin va noradrenalin gormonlari bo`lsa, parasimpatik tolalarning qo`zg`atishi atsetilxolindir. Ajralib chiqadigan mediatorlarning miqdoriga qarab tormozlanish yoki qo`zg`alish yuzaga kelishi mumkin. Mediator moddalar sinaptik tugunlarda, neyron tanalarida va nerv uchlarida hosil bo`ladi (sintez qilinadi).
Odam tanasida joylashgan hamma organlar sistemalari simpatik va parasimpatik tolalar bilan to`liq ta`minlangan bo`lmaydi. Ba`zi bir organlar simpatik nerv tolasining uchlari ko`proq bo`lsa (bachadon), ikkinchi bir xillarida parasimpatik tolalar ko`p bo`ladi (bachadon qini). Sezuv organlari, ko`ndalang targ`il muskullar, ter bezlari, ko`z qorachig`ini kengaytiruvchi muskullar, ko`pgina qon tomirlari, siydik pufagi, taloq, buyrak usti bezlari va gipofiz faqat simpatik tolalar bilan inervatsiya qilinsa, ko`z qorachig`ini toraytiruvchi muskullar faqat parasimpatik nerv tolalari bilan idora qilinadi. Ingichka ichakning o`rta qismida parasimpatik tolalar umuman bo`lmaydi. Vegetativ nerv sistemasi ikki xil funktsiyani bajaradi: 1 effektor-ishga tushirish. 2. Trofik-modda almashinuvi boshqarish.