Нилометр”нинг қурилиш тарихи
Қадимги гидротехник иншоотлар турлари ҳақида айрим маълумотлар
Download 55.7 Kb.
|
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
|
Қадимги гидротехник иншоотлар турлари ҳақида айрим маълумотлар
Суғориш, яъни қишлоқ хўжалик ерларини сув билан таъминлаш технологияси қадимдан ўз илдизига ега. Биринчи суғориш тизимлари ирригация деб номланган тўртта буюк цивилизация даврида милоддан аввалги 3000 - 2500 йилларга тўғри келади: Месопотамияда Шумер, Нил бўйида қадимги Миср, Ҳинд қирғоғида қадимги Ҳинд ва Ҳуанхэ бўйи Хитойда. Қадимги цивилизациялар даврида дарёларнинг ўртача сув босиши тупроққа қандай фойдали таъсир кўрсатиши, уни намлаши ва ўғитлаши қайд етилган. Шу сабабли дарёларнинг тошқинларида қишлоқ хўжалиги фаол ривожланиб борди. Қадимги цивилизациялар биринчи суғориш тизимларини - узоқ майдонларни суғоришга имкон берадиган каналлар ва сув омборлари тармоғини яратиш учун шу тарзда вужудга келган. Ҳовузлар Нил тошқинидан кейин сувни сақлаб қолишади, каналлар уни далаларни суғоришда ишлатишга имкон берди. Шунингдек, канал тизими пастки қаватлардан юқори қаватларга сув етказиб бериш зарур бўлганда ишлатилган. Дастлаб каналдан каналгача бўлган сув челаклар ёрдамида қўл меҳнати билан кўтарилган, бу жуда машаққатли жараён еди. Жараённи осонлаштирган биринчи ихтиро шадуф еди-бир учида челак, иккинчисида қарши вазнли қўл, бу тезда кўплаб мамлакатларга тарқалди. Ушбу ихтиро бир соат ичида 3,5 тоннагача сув йиғиш имконини берди. Кейинги ихтиро, яна маҳсулдорликни ошириб, лойдан ясалган кўзалар билан сув ғилдираги еди. Дастлаб, у ишчи томонидан бошқарилган, аммо тизим иккита ғилдиракни бир - бирига улаб тезда яхшиланди-биринчиси ҳайвонни айлантирди ва аллақачон у асосий ғилдиракни ҳаракатга келтирди. Суғориш тизимларини қуриш жиддий математик билим ва техник кўникмаларни талаб қилганлиги сабабли, бундай иншоотларни қуришнинг барча нозикликларини биладиган биринчи муҳандислар пайдо бўлди. Суғориш тизими доимий ишлади. Сув доимий равишда каналлар орқали оқиб турарди ва фермерлар ўз вақтида унга кириш ҳуқуқини очдилар, ўша пайтда ҳовузларга ўхшаш далаларни сув босдилар. Ер намлик билан тўйинганидан сўнг, сув канализация каналлари орқали тизимга қайтарилди. Агар Мисрда каналлар ва кичик тўғонларнинг асосий мақсади Нил тошқини далаларида намликни сақлаб қолиш ва уни ташиш бўлса, Месопотамияда Дажла ва Фурот тошқинлари тартибсиз ва кўпинча ҳалокатли бўлган. Бу ерда асосий Дарё бўйларидан йўналтирилган каналлар тизими, шунингдек сув омборлари ва тўғонлар тизими қурғоқчиликка қарши курашишга ва зарур даврда мунтазам суғоришни амалга оширишга имкон берди ва шу билан бирга ортиқча тўкилишдан ҳимоя қилди. Сув ўтказгичлари Рим бинолари билан энг кўп боғлиқ бўлса-да, улар асрлар олдин бобилликлар, урартлар, оссурияликлар ва мисрликлар мураккаб суғориш тизимларини қурган яқин Шарқда ихтиро қилинган. Шундай қилиб, Урарту шоҳи Менуа (тахминан. 810-785 / 780 й.лар) давлатининг пойтахти Тушпу шаҳрини чучук сув билан таъминловчи канал қурдирган. Бу каналнинг умумий узунлиги 72 км бўлиб, канал суви Хособ дарёси бўйлаб махсус кўприк орқали, пастқам жойларда еса баландлиги 15 метргача бўлган ғишт териш йўли билан ўтказилган. Рим моделининг акведуклари милоддан аввалги VII асрда ишлатилган. Оссурияликлар водийдан пойтахт Ниневияга сув оқиб ўтиш учун баландлиги 10 метр ва узунлиги 300 метр бўлган оҳактошли сув ўтказгич қуришган бўлса; акведукнинг умумий узунлиги 80 километрни ташкил етган. Худди шу даврда Мая шаҳарларида акведуклар ишлатилган. Маълумки, акведуклар қадимги Юнонистонда ҳам қурилган. Геродот Самос оролидаги Еупалин туннелини энг кўзга кўринган сув ўтказгич деб ҳисоблаган. Тарихчи бу акведукни дунё ажойиботлари рўйхатига киритган. Қадимги халқлар қурилган деб ишонилади сув ўтказгичлари чунки улар кемалар билан алоқа қилиш қонунини билишмаган ва юқори сув босимига бардош бера оладиган қувурларни қандай қилишни билмас еди (тескари сифон). Аслида Пергамонда еуменес II (милоддан аввалги 197-159) ҳукмронлигига оид сипоҳ ва Рим империяси даврига оид 20 дан ортиқ сифон, асосан, ҳозирги Франсия ҳудудида мавжуд. Акведук (лот. дан. ақуа-сув ва дуcо-қўрғошин) - юқорида жойлашган манбалардан аҳоли пунктларини, суғориш ва гидроенергетика тизимларини сув билан таъминлаш учун сув таъминоти (канал, қувур).Тор маънода акведук жарлик, Дарё, йўл устидаги кўприк шаклидаги трубопроводнинг бир қисми деб аталади. Етарли кэнгликдаги сув ўтказгичлари кемалар томонидан ҳам ишлатилиши мумкин. Сув ўтказгичи тузилиши жиҳатидан виядукка ўхшайди, фарқи шундаки, у йўллар ёки темир йўллардан фарқли ўлароқ сув оқими учун ишлатилади. Понт ду Гард, Франция, қадимги Рим сув ўтказгичи, ҳозирги кунгача сақланиб қолган, Францияда сайёҳлар энг кўп ташриф буюрадиган жойлардан бири. Сув ўтказгичлари тош, ғишт, темир-бетон ёки пўлатдан қурилган. Бундай тузилмалар тош, қуйма темир ёки ғишт таянчлари ўрнатиладиган пойдевордан иборат (одатда барқарорлик учун улар орасига тош камарлар қўйилади) ва қувурлар ётқизилган ёки хандаклар жойлаштирилган қирғоқ суянчиғи. Суғориш ариқларидан қуруқ иқлимли, суғоришсиз деҳқончилик қилиш деярли мумкин бўлмаган жойларда фойдаланилади. Ёмғир минимал бўлган ёзги даврларда дарахтларни суғориш учун суғориш зовурлари кўпинча аҳоли пунктлари ичида қурилади. Хандаклар қадим замонлардан бери ишлатилган ва тахминан 3000 йиллик тарихга ега. Ариқлар сувни Дарё ёки сой (тоғлардан пастга оқиб тушадиган кичик дарё), ўсимликларни суғориш учун далаларда қазилган ариқлар ва баъзан ески каналлардан ажратиб турадиган кичик каналлар деб ҳам аталади. Йирик ариқ ва каналлар лангар деб ҳам аталади (Ўзбекча анхўр). Дуюкер (Нидерландиядан. дуикер, у орқали рус тилига кирди. Д "сифон") - қувурнинг Дарё туби (канал) остига, чуқур водий (жарлик) ён бағирлари ёки туби бўйлаб, чуқурчада жойлашган йўл остига қўйилган босим бўлими. Дуюкерлар сув таъминоти тизимларида, канализацияда, суғоришда ва бошқаларда қўлланилади. Дуюкер табиий ва сунъий тўсиқлар орқали магистрал ва бошқа қувурларни кесиб ўтишда ишлатилади. Каяриз, кариз - Озарбайжоннинг шаҳар ва қишлоқларида, ўрта Осиё ва Еронда сув таъминоти ва суғориш тизимини бирлаштирган анъанавий ер ости гидравлик тизими. Бу сув қатлами билан истеъмол қилинадиган жойни боғлайдиган ер ости канали (гил горизонтал туннел). Кяриз, қоида тариқасида, кяриз қазиш одамларига еркин ўтишга имкон берадиган кесма билан галереяга ега еди. Ерик кўллар, койлар, каналлар ва дарёларнинг тармоқларини бир-бири билан, шунингдек дэнгиз билан боғлайдиган нисбатан тор каналдир. Шунингдек, старица дарёси (Даҳл луғатида бу қиймат асосий қиймат сифатида кўрсатилган) ёки сунъий дренаж канали. Ерики доимий ва вақтинчалик (қуруқ ески дарахтлар ёки бўшлиқлар). Улар дарёларнинг тошқин жойларида ёки кўллар орасида жойлашган. "Ерик" сўзи тушунтирилган (қаранг Макс Фасмернинг етимологик луғати)дан узоқ йиллик қарз сифатида туркий тиллар (қаранг. "Игор полк ҳақида сўз" зикр кейинчалик қарз арйкс ва яругс билан).Бу ном айниқса Каспий дэнгизининг Шимолий қирғоқлари бўйлаб (Каспий пасттекислигида) ва Волга, Дон, Кубан ва Днепрнинг қуйи оқимида кэнг тарқалган. У бошқа жойларда ҳам учрайди, масалан, Санкт-Петербург шаҳрининг дастлабки йилларида Фонтанка дарёси номаълум Ерик деб номланган. "Ерик" сўзига кўплаб топонимлар (Ерик-Шопино, казак Ерик ва бошқалар киради.).Шунингдек," ерик "сўзи Вилково шаҳрининг кўплаб каналларига мурожаат қилиш учун ишлатилади: Булат Окуджава 1962 йилда Вилковни зиёрат қилгач,"ериклар устидаги шаҳар" иншосини ёзди. Сардоба, шунингдек, Сардоб, Сардоб Аб-анбар, (форсча: Сомонийлар [АБ анб Сомонийлар] - сув учун сўзма-сўз сақлаш) - Туркия, Ерон ва ўрта Осиёнинг баъзи жойларида хўжалик мақсадларида гидротехник меъморий иншоот; ерга кўмилган ва тош билан қопланган ҳовуз-йиғиш, сақлаш учун ва тоза ичимлик сувини истеъмол қилиш. Ҳовуз устидаги тоноз ёки гумбаз сувнинг сезиларли даражада буғланишига тўсқинлик қилди, уни маълум даражада чанг ва қум бўронларидан ҳимоя қилди ва доимий сояни яратди. Бундай омборлардаги сув йилнинг энг иссиқ даврида совуқ бўлиб қолди. Ҳовуз-уй атрофида галерея бўлса, Сардоб гумбаз равоқлари остидаги сояда дам олиш ва ухлаш жойи бўлиб хизмат қилган. Шаҳар ва қишлоқларда сардоблар катта майдонларда ва ҳукмдорларнинг саройларида жойлашган еди. Меъморий иншоот сифатида сардоб одатда ярим шар шаклида тасвирланган ҳовуз-галерея билан ёки бўлмасдан ерга чуқурлаштирилган, иншоот ичида бир ёки бир нечта кириш жойлари бўлган ярим шар гумбаз билан қопланган уй. Сардобa, шунингдек, кяриз, ариқ, ҳауз, работ атамаларини қўллаш тўғрироқ.Термин икки қисмдан ташкил топган қўшма сўздир: форс тилида "сард" "совуқ"ва" сув " деган маъноларни англатади.Сардоб ёмғир ва ериган сувлар билан, баъзан каналлар ёки оқимлардан сув билан тўлдирилган, кўпинча улар Кяриз ер ости каналлари йўналиши бўйлаб қурилган. Сардоб кўпинча қурилган карвонсаройлар дам олиш ва одамлар ва ҳайвонлар учун сувга бўлган еҳтиёжни қондириш учун қуруқликдаги савдо йўлларида.Сардобанинг гумбаз-шарсимон гумбази ҳам яхши белги бўлиб хизмат қилган ва текис текисликларда анча кўринадиган бўлган. Ўрта Осиёнинг қуруқ дашт, ярим чўл ва чўл минтақаларида Сардоб кўпинча ягона сув манбаи бўлган. Баъзи жойларда маршрут бўйлаб жойлашган сардоб тизимисиз савдо карвон йўллари умуман мавжуд бўла олмас еди. Сардоба-уй ҳовузи одатда ярим шар шаклидаги идиш бўлиб, ерга 3-5 метргача чуқурлаштирилади. Режада бу диаметри 12 — 15 метр бўлган доира. Уй деворларининг қалинлиги 1,5 метргача. Сув ҳавзаси атрофида галерея қурилган. Галереяда улар дам олишди, овқатланишди, тунни ўтказдилар, куннинг иссиқлигини кутишди. Бутун иншоот ярим шарсимон гумбаз билан қопланган бўлиб, у сувни буғланишдан ҳимоя қилган ва кундузи тежамкор сояни таъминлаган, чунки улар саҳрода кўпинча тунда, шафқациз жазирама қуёш уфқдан пастга тушганда саёҳат қилишган. Галереяга ташқи томондан бир ёки бир нечта кириш жойлари қилинган. Кун давомида минорали гумбаз чўл текислигида ажойиб жой еди. Кечаси, еҳтимол, минорада чироқлар ёқилиши мумкин еди-маёқ сифатида мойли чироқ-тунда ҳаракатланадиган карвонлар ва саёҳатчилар учун жой. Уй, галерея ва гумбазни қуриш учун материал махсус ва еҳтиёткорлик билан рецепт бўйича лойдан тайёрланган, қариган ва олов ғиштида куйган. Лой ва унинг таркибий қисмларини шакллантириш, кийиниш технологияси кўпинча моҳир ҳунармандларнинг сирлари еди. Одатда сардоба 5-7 йил давомида уста-усто назорати остида қурилган. Усто меъмор, муҳандис, қурувчи ва техник қурилиш бўйича назоратчи еди. Битта қурилиш 400 дан 600 минггача ғишт олди. Амударёнинг қуйи оқимида улар учун махсус лой қазиб олинган, чунки қадим замонлардан бери унинг иссиқликка чидамли, сув ўтказмайдиган, иссиқлик изоляцион хусусиятлари маълум ва қадрланган. Ушбу гил-гел туя сочлари қўшилиши билан махсус усулда хамирланган. Дарҳол еритмани шакллантиришга йўл қўйилмади, у узоқ вақт сақланиб қолди. Моғорланган ғишт бир йилгача қуёшда "қовурилган" еди. Ва агар тайёр ғишт ёрилиб, шаклини ўзгартирмаса, у оловга юборилди. Отишдан кейин улар яна овоз, шакл ва бошқа фазилатларга кўра қатъий танланган. Фақат еҳтиёткорлик билан танланган ғиштлар мос деб тан олинди ва қурилишга топширилди. Тухум қўйиш учун оҳак туя жунига қўй сути қўшилган ҳолда сувга солинган. Ҳовуз уйининг пастки ва деворлари, думалоқ галерея ва шу тарзда букланган гумбаз кучли ва ниҳоятда бардошли бўлиб чиқди. Овдан (Озарбайжон. овдан) - ёмғир ва ер ости сувларини, шунингдек кяхриздан сувни сақлаш учун қадимий гидравлик иншоот. Овданлар баъзи Шарқ мамлакатларида, жумладан Озарбайжонда (асосан, Абшерон ярим оролида) кэнг тарқалган[1]. "Овдан"номининг келиб чиқишининг бир нечта версиялари мавжуд. Бу версияларнинг энг кўп тарқалгани: "овдан" сўзи форсча "аб" (форсча: "сув") — "сув" сўзидан келиб чиққан бўлиб, "- дан"қўшимчаси бўлиб," сув бор жой " деган маънони англатади. Шунингдек, "овдан" сўзининг туркий келиб чиқиши ва "ов"/"овмак" — термоқ/чуқурламоқ) феълига бориб тақалиши ва "юмшатилган/бироз чуқурлашган жой"деган маънони англатади деган тахмин ҳам мавжуд. Чигир-челакли ғилдирак ёки чўмич билан жиҳозланган арқонли барабан шаклидаги сув кўтариш мосламаси. Суғориш технологиясининг ривожланиши билан сувни кўтариш механизмлари пайдо бўла бошлади ва Марказий Осиёда "нова" оёғи, сув ўтказгич ва чигирис лойиҳаси кэнг тарқалди. Минтақада олти хил сув кўтариш мосламалари мавжуд еди. Улар енергия манбаи (одам, ҳайвонлар ёки оқим), енергияни иш милига ўтказиш усули билан фарқ қилар еди. Ўрта Осиёда энг кўп тарқалган сув олиш қурилмаси чигир (чигир) бўлган. Қоида тариқасида, бу мушак кучи ёки Дарё оқими билан бошқариладиган ва суғоришнинг қуйи даражаларидан юқори қисмгача сув етказиб берадиган, устига ўралган кемалар ўрнатилган улкан ва оғир ғилдирак еди. Ўз вақтлари учун (чигири биринчи marta қадимги Мисрда пайдо бўлган), улар ажойиб ихтиро еди. Одатда чигири сувни 4 метргача ва ундан ортиқ баландликка кўтарган, Дарё ва каналларга, баъзан кўлларга ўрнатилган. Кўпинча дарёларга бир нечта чигир тизимлари ўрнатилди. Хоразмда суғоришда ишлатиладиган энг илғор қурилма—Миср ва Месопотамияда "сакия", Ерон ва Ҳиндистонда "чарх" ва Хоразмда "чикир" (чигир) деб номланувчи қадимги сув ковлаш машинасидир. Шарқда" форс ғилдираги " деб номланган нарса энг кэнг тарқалган. Ерон ва Ҳиндистонда "чарх" (ғилдирак), Миср ва Месопотамияда "сакя", Хоразмда "чикир" ва б.номи билан машҳур. Араб географлари Хоразмдаги чигир тизимини умуман тилга олмайдилар. Буни қисман улар Ерон ва яқин Шарқ мамлакатларида чигир суғориш тизими билан таниш бўлганлиги билан изоҳлаш мумкин. Шу сабабдан улар Хоразмда чигир тузумининг мавжудлигини тилга олмаган бўлишлари мумкин. Хоразмийда тилга олинган Мерв воҳасида 10-асрда чигир суғоришнинг мавжудлиги суғориш технологиясининг бу техникаси еҳтимол Хоразм воҳаси бўйлаб кэнг тарқалганлигини кўрсатади. Хоразмда чигирнинг дастлабки тилга олиниши ХИВ асрнинг ўрталарига тўғри келади. Бироқ, бу ҳали ҳам чигир суғоришнинг кеч киритилишини исботламайди: ХИХ аср Хива йилномаларида ёзилмаган, гарчи ўша пайтда мамлакат чигирлар билан кўпайган бўлса ҳам. Бир қатор сабабларга кўра Хоразмда чигир суғоришининг пайдо бўлиши феодализмнинг шаклланиш даврига, яъни милодий В—ВИ асрларга тўғри келади, деб тахмин қилиш мумкин. Чигир ва Миср сакияси ўртасидаги умумий тузилиш ва тафсилотлардаги катта ўхшашлик Хоразм аҳолисининг Мисрда чигир ғоясини, илгари классик суғориш мамлакати; бироқ, бу ерда шуни таъкидлаш керакки, чигирнинг ҳар хил турлари ва унинг тафсилотлари терминологиясида ҳеч қандай умумий нарса йўқ. Хауз (Форс. Марказий ва Жанубий Осиёдаги гидротехник иншоот, яқин ва Ўрта Шарқнинг айрим мамлакатларида-сунъий сув омбори , кўпинча масжидларда, шаҳар майдонларида, боғларда ичимлик суви омбори; одатда режада тўртбурчаклар шаклида, дарахтлар екиш орқали қирғоқлар бўйлаб мустаҳкамланган ёки тош билан ишланган.қоплама. ХIV-ХIХ асрларда кўплаб шаҳарларнинг бутун ҳаёти аслида уй атрофида жойлашган. Одамлар уларга ғамхўрлик қилдилар, қирғоқларини доимий равишда мустаҳкамладилар, дарахтларни меҳр билан екдилар, ариқларни еҳтиёткорлик билан тозалашди ва сув манбаларини сақлаш учун авлоддан — авлодга таълим бериш орқали авлоддан-авлодга ўтдилар. Қудуқ (ескирган. а қудуқ) қазиб олиш ва олиш учун гидротехник иншоотдир ер ости сувлари биринчи босимсиз сув қатламидан сиртдан, одатда квадрат ёки думалоқ қисмни ифодалайди меники. Шартли равишда қудуқнинг мили магистрал, бош ва сув олиш қисмига бўлинади. Оч тусли даштни суғориш Ўрта Осиёда Россия ва дастлабки Совет суғориш лойиҳалари Россия 1873-йилда Хива хонлигини босиб олгач, Ўрта Осиёда суғориш лойиҳаларига қизиқиш алангаланди. Глобал суғориш лойиҳасининг энг таниқли назариётчилари ва ташаббускорларидан бири ўша пайтда Тошкентда сургунда яшаган Буюк Княз Николай Константинович Романов еди. У амалда биринчи бўлиб оч тусли даштни суғоришга киришди. Бу ер массиви асосан Ўзбекистон ва Қозоғистон ҳудудларини ҳамда Тожикистон ҳудудининг бир қисмини ўз ичига олган. Шунингдек, у 1879 йилда Амударё дарёси ҳавзасини ўрганиш учун Туркистонга саёҳат қилган Самара илмий экспедициясини жиҳозлади ва унга раҳбарлик қилди. ИРТУР (ирригационных работ в Туркестане) Биринчи марта 1918 йилдан бери РСФСР қишлоқ хўжалиги Халқ Комиссарлигининг ерларни яхшилаш бўлимининг суғориш қисмини бошқарган таниқли туркистонлик археолог, этнолог, ирригатор ва ботаник Дмитрий Букинич йирик лойиҳаларнинг салбий оқибатлари ҳақида гапира бошлади. Ёш Совет ҳукуматининг лойиҳалари орасида ИРТУР деб аталмиш ёки Туркистонда ирригация ишларини бошқариш алоҳида эътиборга лойиқдир. Туркистонда суғориш ишлари учун 50 миллион рубль В.И.Ленин бошчилигидаги Совет ҳукумати Туркистон ўлкасида вайрон бўлган хўжаликни, биринчи навбатда, суғориш ва пахтачиликни тиклаш бўйича қатъий чоралар кўрди. В.И.Ленин 1918-йил бошидаёқ Халқ хўжалиги Олий Кенгашига мутахассислар ташаббускор гуруҳи – муҳандислар Г.К.Ризенкампф, В.A.Василев ва иқтисодчи Б.К.Ладйгин томонидан тузилган Туркистонни суғориш режасини кўриб чиқишни топширди. 1918 йил апрель ойининг охирида суғориш ишлари режаси Халқ хўжалиги Олий Кенгашида кўриб чиқилиб, Халқ Комиссарлари Советига тасдиқлаш учун тақдим етилган.
Фармон билан Туркистонда махсус ирригация ишлари бошқармаси - ИРТУР тузилиб, унга Қишлоқ хўжалиги комиссарлигининг ерни яхшилаш бўлимидан ўтган йиллардаги тадқиқотлар ва Оч дашт, Чу дарёси водийсини суғориш лойиҳаси бўйича материаллар ўтказилди. Шу билан бирга, Г.К.Ризенкампф бошчилигида ИРТУР таркиби тузилди. 1918 йил охирида Москвадан ИРТУР бошқармаси барча материаллар, жиҳозлар, учта темир йўл билан Тошкентга жўнатилди. Бироқ, поездлар фақат Самарага етиб келди, чунки кейинги йўл фуқаролар уруши фронти томонидан тўсиб қўйилган. Фақат 1920 йил охирида ИРТУР бўлими суғоришни тиклаш ва уни янада ривожлантириш бўйича устувор ишларни амалга оширишни ташкил етиш учун Туркводхоз ихтиёрига келди. 1918-йил 17-июнда Туркистон Республикаси Халқ Комиссарлари Советининг қарори билан республика сув хўжалиги бошқармаси (“Туркводхоз”) тайинланди, В.И.Ленин унинг раҳбари М.В.Рйкуновни етиб тайинланган. ИРТУРнинг тугатилиши 1919 йил 2 май куни ИРТУРни тугатиш тўғрисида Халқ комиссарлар Кенгашининг Қарори чиқади. Унда ИРТУрнинг барча ходимлари қамоққа олинади ва турли бажлар билан жиноят иши очилади. Асосий айблов: Иртурнинг Оқларга қочиш истаги билан изоҳланган, бу айблов бир қатор ходимларнинг олижаноб унвонлари ва фамилиялари ва Иртур Пилзнинг собиқ ходими Украинага жўнаб кетганлиги билан оғирлашди. Шунингдек, катта миқдордаги пул мавжудлиги. Энг жиддий айбловлардан бири қатор ходимларнинг инглиз тилини ўрганаётгани бўлди. Ленин лойиҳанинг техник томони ҳақида кам маълумотга ега еди, аммо унинг тахмин қилинган сиёсий резонанси билан ҳайратга тушди ва 1918 йил баҳорида Д. Д. Букинич шахсий йиғилишида Ленинни ушбу ғоядан қайтаришга ҳаракат қилди. Иртур бекор қилинди Ўрта Осиёда Совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида сув қурилишида маъмурий бошқарув усулларидан фойдаланиш маъқулланди. Ўзбекистон Республикаси тарихи бўйича расмий дарсликда бу ерда "дейилган... 1921-йил ёзида суғориш тармоғи ҳарбийлаштирилди. Деҳқонлар ўз меҳнат хизматини унда ишлаб чиққанларидан ташқари, сув солиғини тўлашлари керак еди" (китобдан: Алимова Д. A.Ўзбекистон тарихи (1917-1991). Бу китобда ХХ асрнинг 20-йилларида республикалараро ташкилот- Ўрта Осиё сув хўжалиги бошқармаси - Средазводхоз ташкил етилганлиги янада таъкидланади (97-бет). Ўрта Осиёда сувни бошқаришнинг мураккаб тизими Кўп асрлик меҳнат натижасида Ўрта Осиёда сувни бошқаришнинг мураккаб тизими яратилди. У сув олиш, сув олиш иншоотлари ва каналлардан иборат еди. Суғориш тармоғи тизими сувни катта майдонга ташиган. Муайян майдонларни суғорадиган суғориш ариқларининг умумий узунлиги ўн минглаб километрга етди. Масалан, Чирчиқ дарёси 45 га яқин канал билан озиқланган. Улардан энг каттаси-Захариқнинг узунлиги 70, Бўзсув еса қарийб 60 км еди. Фарғона водийсида фақат асосий ариқларнинг узунлиги 2 минг км дан ортиққа етган бўлса, Самарқанд вилоятида барча ариқларнинг узунлиги 4 мингдан км ошган, Сирдарёда еса-21 минг км. Фарғона водийсида ҳар бирининг узунлиги 100 км бўлган йирик каналлар - Шаҳрихонсой, Андижонсой ва Янгиариқ қурилган. 1868-1871 йилларда қазилган Улуғнор магистрал канали ҳам ўз даври учун аҳамиятли еди. Тошкент вилоятида Хонариқ канали қазилиб, катта майдонни барқарор суғориш таъминланди. Бухоро амирлигида Зарафшон дарёсининг суғориш тизими қайта тузилиб, унинг шимолида янги суғориш ариқлари амалга оширилди. Совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида ва биринчи Жаҳон урушидан олдин Россия империяси ҳокимияти томонидан ўрта Осиёда ирригация қурилиши тажрибасини сарҳисоб қилар еканмиз, шуни айтиш мумкинки, Россия империяси ҳокимияти ва ундан кейин Совет ҳукумати ирригация каналларини қуриш бўйича катта ҳажмдаги ишларни амалга оширди Марказий Осиёда ва асосан замонавий Ўзбекистон ҳудудида. Ўзбекистонда 1945 йилдан кейин ирригация иншоотларининг қурилиши Иккинчи жаҳон урушидан кейинги урушдан кейинги икки ўн йилликда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида йирик каналлар, сув омборлари, коллекторлар, жумладан, Бухородаги Куимозор сув омбори, Қашқадарёдаги Чимқўрғон сув омбори ва Тошкент вилоятларидаги Тошкент сув омбори қурилди. Ерларни ўзлаштириш 1954 йилда Наманган вилоятида Косонсой сув омбори фойдаланишга топширилди. Мирзачўлдаги (оч тусли дашт) янги ерларни суғориш ва ўзлаштириш учун 1961-йилда Жанубий Мирзачўл канали, 1968-йилда еса Марказий Мирзачўл коллектори қурилди. 1965 йилда 200 километрлик Аму-Бухоро канали ва сувни 67 метр баландликка кўтаришга қодир кучли насос стансияси қурилди. Канал ишга туширилиши билан 90 минг гектар ерни суғориш имкони яратилди. Қизилқум чўлида майдони 300 минг гектардан ортиқ бўлган яйловлар сув билан таъминланди. Жанубий Сурхон сув омбори, Занг, Шеробод ва Аму-Занг каналлари Сурхон-Шеробод водийсини суғориш имконини берди. Аҳолини қўчириш Янги ерларда янги туманлар, шаҳарлар, колхозлар ва совхозлар пайдо бўлди. Мирзачўл даштида 10 та янги туман пайдо бўлди, Бахт, Гулистон, Дустлик, Пахтакор, Янгиер шаҳарлари, юзга яқин колхоз ва совхозлар, ерлар учун уй-жойлар қурилди. иншоотларнинг нотўғри йўлга қўйилиши Янги гидротехника иншоотлари ерларни ривожлантиришга имкон берди. Шунга қарамай, бундай иншоотларнинг нотўғри йўлга қўйилиши ер ости сувларининг кўтарилишига, ривожланган ерларнинг такрор шўрланишига ва ботқоқланишига, боғлар ва узумзорларнинг қуриб қолишига сабаб бўлди. Амударё ва Сирдарёдан сув олишнинг рухсат етилган меъёрларидан ошиб кетиш Орол денгизининг саёзлашишига олиб келди. ХХ асрнинг 70-йилларида Жиззах чўлларининг Мирзачўл ва унинг таркибий қисмида интенсив пахтачиликнинг энг йирик зонаси яратилди. Республикада узунлиги 127 км бўлган Жанубий Мирзачўл бош канали қурилди, Марказий Мирзачўл коллектори, Шимолий Мирзачўл канали кенгайди ва Жиззах сув омбори қурилди. Мирзачўлда очиқ ва ёпиқ коллектор ва дренаж қудуқлари тизимлари қурилди. Сувдан тежамкор фойдаланиш учун бу ерда тарқатиш қулфлари тизимлари қурилди, каналлар бетонлаштирилди. 70-йилларда Фарғона водийсининг ерларини ўзлаштириш даврида катта Андижон ва катта Наманган каналлари юқори сувли Норин дарёсидан йўналтирилди ва қуввати 2 миллиард кубометр бўлган Андижон сув омбори қурилди. Сурхон-Шеробод водийсида ерларни ўзлаштириш давом еттирилди. Бу ерда Южное Сурхонское, Учқизил сув омборлари қурилган. Жанубий Сурхон сув омборининг қурилиши 100 километрлик Шеробод машина каналини ишга тушириш ва 90 минг гектар янги ерни сув билан таъминлаш имконини берди. Ўзбекистонда реконструкция ишлари амалга оширилиб, узунлиги 90 км бўлган ески Занг каналининг қуввати оширилди.
Чўлларни ривожлантириш ва суғориш кенг усуллар билан амалга оширилди. 1985 йилга келиб Ўзбекистонда 20 дан ортиқ сув омборлари мавжуд бўлиб, каналлар сони кўпайди. Ўнлаб километрга чўзилган йирик сув омборлари ва дренаж коллекторлари ер ости сувларининг кўтарилишига ёрдам берди, натижада екин майдонлари иккиламчи шўрланишга учради, ботқоқланди. Суғоришда сувни тежайдиган технология ва янги техник воситалардан фойдаланилмади. Натижада катта миқдордаги сув ерга сингиб кетган ёки буғланиб кетган. Мирзачўл ва Қарши чўлини ўзлаштириш
1800 минг га ер қишлоқ хўжалиги айланмасига киритилган Агар 1946 йилдан 1965 йилгача бўлган даврда 600 минг гектарга яқин ер қишлоқ хўжалиги айланмасига киритилган бўлса, 1966 йилдан 1985 йилгача бу кўрсаткич 1800 минг гектарни ташкил етди. Бироқ Мирзачўл (оч) ва бошқа чўлларни ривожлантиришда жиддий хатоларга йўл қўйилди. Сув хўжалиги ташкилотлари ёмон ишладилар. Ҳудуднинг катта қисми фойдаланилмай қолди. Жиззах вилояти коллекторларининг 25% и ишдан чиққан, учта ёпиқ вертикал дренажлардан фақат биттаси ишлаган, баъзи жойларда ёпиқ сув омборлари умуман қурилмаган. Дарё сувида туз ва заҳарли элементлар миқдори кўпайди Ўзбекистон Республикаси ирригация тизими объектларининг аксарияти техник талабларга жавоб бермаган; товарларнинг етишмаслиги сувнинг кўп қисми ерга тушишига олиб келди. Туямуюн сув омбори туз конлари устига қурилган ва шўр сув пахта далаларига тушган. 1985 йилга келиб сув омборлари сони кўпайди, улар таъсирида Дарё сувида туз ва заҳарли элементлар миқдори кўпайди: Наманган ерларининг 48%, Андижонда 23%, Сирдарё вилоятларида 22% юқори даражада шўрланган бўлиб чиқди. Ўзбекистон Республикасида жами 1,5 млн.гектардан ортиқ шўрланган. Академик С. K. Камалов маълумотлари Совет ҳукуматининг Ўрта Осиёдаги ирригация сиёсати натижаларига баҳо берар екан, марҳум академик С. K. Камалов "... Совет ҳукуматининг Амударё ва Сирдарё сувларини суюлтириш ва Орол денгизини қуритишга қаратилган барча тадбирлари халқнинг қаршилигисиз ўтди, чунки қаршилик кўрсатадиган қисми аллақачон йўқ қилинди. Ҳозирги вақтда ушбу икки дарёдан тортиб олинган 800 км3 га яқин сув янги ташкил етилган колхоз ва совхоз кўлларида тўпланган. Ушбу уй денгизлари биргаликда деярли бутун Орол денгизининг сувини ўзлаштирди! Бу 47 сув омборларида тўпланган сувлардан ташқари. Ушбу "сунъий" денгизларни сақлашга катта миқдорда сув сарфланади ва Орол денгизига ҳеч нарса қолмайди. Денгизнинг қуриши ва ундан олинган сувнинг кўл ва ботқоқлардаги ҳавзада тўпланиши ҳайдаладиган ерларнинг шўрланишига олиб келди" (Камалов С. K. Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоқ бўлими Ахборотномаси. Журнал 1960 йилдан бери нашр етилмоқда. №5 (188). Нукус, 2003. s.41) Ўзбекистонда 55 та сув омбори мавжуд Ўзбекистон Республикасида сувни тақсимлаш сиёсати шу кунгача давом етмоқда. Фақатгина мустақиллик йилларида Ўзбекистон ўз ҳудудида канал ва 30 дан ортиқ ўрта ва кичик сув омборларини қурди ва шу билан деярли барча ўз ва трансчегаравий дарёларни тўлиқ тартибга солди, бу еса Орол денгизининг қийин муаммосини янада оғирлаштирди. Ўзбекистондаги бир неча улкан сув омборлари, масалан, Арнасой сув омбори, ҳажми 40 км3 (таққослаш учун Нурек сув омбори ҳажми атиги 10,5 км3) Суғоришнинг Ўзбекистон халқлари учун қадр-қимматини англаш учун сув ва ернинг ўзлаштирилиши тарихини қайта кўриб чиқиш зарур. Археологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, дарё ўзанида қадимги кўчманчи суғориш ва Амударё ва Сирдарё дельталарида биринчи суғориш унинг дастлабки босқичларида замонавий суғориш амалиётини келтириб чиқарган. Асрлар давомида маҳаллий аҳоли суғориш кўникмаларини оширди, дарёлардан сувни бошқа жойга йўналтирди ва экин майдонларига сув ишлатди. пахта ерларини икки марта ўрганиш ўтказилди
Бу даврда амалга оширилган суғориш ишлари туфайли 1928 йил бошларида суғориладиган ерлар майдони 1913 йил даражасига етди. Тошкент, Фарғона ва Самарқанд вилоятларида кўп сонли йирик суғориш каналлари ва сув каналларининг қурилиши 72 минг гектардан ортиқ майдонни қўшимча ўзлаштириш имконини берди ва кўпайтириш имконини берди. Катта Фарғона канали
Канал лойиҳаси муаллифларидан бири меъмор Содиқ Нагаев еди. У 1939-1940 йилларда умуммиллий қурилиш усули билан қурилган (хашар). Канал қурилишига 160 000 га яқин колхозчилар жалб қилинган, 14 экскаватор, 245 трактор ва 420 та автомобил ишлатилган. 1953-1962, 1964 ва 1967 йилларда канал реконструкция қилинди. 1966 йилда Катта Фарғона каналига совет Ўзбекистон давлат арбоби, 1938-1950 йилларда Усмон Юсупов номи берилди. Катта Фарғона канали қурилиши туфайли Жанубий Фарғона канали ва Шимолий Фарғона канали билан биргаликда (1940-1941 йилларда) Фарғона водийсида суғориш ҳажми сезиларли даражада ошди. Вилоятда пахта йиғим-терими икки баробарга оширилди. Канал 45 кун ичида қурилган. Канал бўйича маълумотлар Канал қурилгандан сўнг 320 минг га ерларни суғориш имконини берган. 45 кун ичида одамлар 18 млн куб м тупроқ қазишган. Қуйилиш жойи: Сирдаряё Баландилиги: 500 м атрофида қуйиоишида 350 м атрофида Қуйилиш жойи: Ходжент шаҳри яқинида Узунлиги: 350 км Сув сарфи: 180 м³/с Жойлашган давлатлар: Узбекистан, Таджикистан Шимолий Фарғона канали Шимолий Фарғона канали - Фарғона водийсининг Шимолий қисмида жойлашган Ўзбекистон ва Тожикистондаги йирик суғориш канали. Боши қисми Ўзбекистонда, Норин дарёсидан, Учқўрғон шаҳри яқинида, Уч-Курган гидроэлектр тўғонидан пастда, Қирғизистон ва Ўзбекистон чегарасида, қуйилиши Тожикистоннинг Суғд вилоятида жойлашган. 1940 йилда қурилган. Каналнинг умумий узунлиги 160 км, шундан 60 км Тожикистон қисмидир. Шимолий Фарғона канали қурилиши 1940 йилда бошланган. Тожикистон қисмида қазиш ишлари 14 кун ичида, 21 февралдан 6 мартгача 1940 йилда якунланди. У 19,6 минг киши томонидан қурилган. Канал Норин ва Сирдарё дарёларига параллель равишда ётқизилган. Шимолий Фарғона канали Наманган орқали ўтади. У Сирдарёнинг ўнг ирмоқлари — Сумсар, Косонсой, Гавасай ва Чадаксай дарёлари сувлари билан туйинади. Катта Aндижон канали Катта Aндижон канали, Бузрукхўжа Усмонхўжайев номидаги Катта Aндижон канали — Фарғона водийсида барпо қилинган йирик суғориш иншооти. Наманган, Aндижон, Фарғона вилоятлар қудудидан ўтади. Узунлиги 109,1 км. Бош қисмида сув сарфи 300 м³/с (амалда 200 м³/с). Учқўрғон шаҳри яқинида Норин дарёсидан бошланади. Марказий Фарғона бўйлаб Бағдод тумани чегарасига етиб боради. Шимолий Бағдод коллекторига ташлама билан тугайди. Канал қурилишида Катта Фарғона каналининг чап соҳил ростлагичи суволгич бош иншоот тарзида фойдаланилган. Умумий суғориш майдони 140,6 минг га. Каналнинг магистрал қисмида ва тармокларида 706 ҳар хил иншоотлар (кўприк, дюкер, акведук, қулоқлар ва ҳоказо), канал Қорадарёни кесиб ўтиш жойида йирик Чинобод дюкери қурилган. 2,5 км масофадаги тезоқар қисми ўзанига бетон тўшама ётқизилган. Канал қурилиши 1966 йилда бошланган ва дастлаб Марказий Фарғона канали деб аталган. 1970 йилда Катта Aндижон канали тўла ишга туширилган. Унинг Охунбобойев (узунлиги 23 км), Aччиқкўл (уз. 22 км), Сўх (23 км) тармоклари суви Марказий Фарғонадаги ескидан ўзлаштирилган ва илгари Катта Фарғона каналидан суғорилган 80 минг га ерни ва янги ўзлаштирилган 61 минг га ерни сув билан таъминлайди. Канал сувидан Наманган вилоятининг Уйчи, Наманган туманлари (44,0 минг га); Aндижон вилоятининг Балиқчи, Улуғнор, Шаҳрихон, Aсака туманлари (44,6 минг га); Фаргона вилоятининг Охунбобоев, Учкўприк, Бағдод ва Риштон туманлари (52,0 минг га) екин майдонларини суғоришда фойдаланилади. Каналга 1977 йилда Ўзбекистонда ирригация қурилишининг фаол намояндаларидан бири Бузрукхўжа Усмонхўжайев номи берилган. Бўзсув канали Бўзсув (ўзбек бўз, Бузсув; баъзи манбаларда, асосан, ески, чизиқча билан ёзилган: бўз-су, бўз-су, инқилобгача бўлган бир қатор картографик манбаларда Боссу, бўс-Су) - Тошкент вилоятидаги асосий суғориш канали. Бу Чирчиқ дарёсининг канали бўлиб, у қадим замонларда каналга айланган. Ўртача сув сарфи 110 м3/с. Бошланичининг баландлиги денгиз сатҳидан 253 м баландликда. Бу гидроелектростанциялар каскади учун энергия йўли бўлиб хизмат қилади. E. M. Мурзаевнинг ёзишича, Тошкент вилоятидаги Бўзсув топоними туркий бўз сўзидан келиб чиққан. Ески Тошкент шаҳри ҳудудидаги Бўзсунинг кичик бир қисми (тахминан 4 км) кўпинча мустақил канал сифатида қаралади, бу номлар билан танилган Жангоб (ўзбек. Жангоб, Жангоб) ва Лабзак (ўзбек. Лабзак ариги, Лабзак ариги). Лабзак номи ХIХ асрдан бери манбаларда қайд етилган. 1971-1977 ва 1995-2000 йилларда Бозсу тизими реконструкция қилинди. Ҳозирги вақтда ариқ Джангоб ва Қуйи Бозсунинг бошланғич қисми гидравлик қувурлар олиб ташланди. Панж ва Вахш дарёлари қушилишидан ҳосил бўлган Амударёни учта ўрта, қуйи ва дельта қисмларга ажратилади. Амударёнинг ўрта қисмининг узунлиги 937 км га тенг бўлиб, унинг қуйи чегараси Туямуйин створи ҳисобланади. Бу қисмда Амударёдан бир қанча йирик суғориш каналлари сув олади. Улар қаторига Амударёнинг чап қирғоғида жойлашган Қорақум канали, ўнг қирғоқда Қарши магистрал ва Аму-Бухоро каналларини киритиш мумкин. Қорақум канали Амударё билан Каспий денгизи оралиғида жойланган Турманистон Республикасининг суғориладиган ерларини сув билан таъминлайди. Қарши магистрал ва Аму-Бухоро каналлари эса Ўзбекистон Республикасининг Қашқадарё, Навойи ва Бухоро вилоятларини сув билан таъминлайди. Қарши магистрал канали
Қурилиши
Амударёдан суғориш учун 402 минг гектар ер мўлжалланган, шундан Ўзбекистонда 392 минг гектар, Туркманистонда 10 минг гектар ер. Дарёдан олинадиган сув оқими 240 м3 / с гача бўлган ўнг қирғоқда тоғ жинсларидан ташкил топган Cапе Пулизиндан ҳудудида жойлашган. Каналнинг бош қисмидаги сув олиш ва ўтказувчанлик қуввати 13 та дреддернинг йил давомида ишлаши билан таъминланади. Сув олиш зонасидаги канал суви кўп бўлган йилларда ўнг қирғоққа, сув кам бўлган йилларда эса чап қирғоққа оғиб айланиб боради. Каналларни тартибга солувчи ва қирғоқни муҳофаза қилиш иншоотлари деярли йўқ.КМКнинг узунлиги 78,4 км бўлган бош қисмида жойлашган, умумий баландлиги 132,2 м сув кўтарувчи 6 та насос станцияси мавсумий оқимни тартибга солади. АМУ-БУХОРО МАШИНА КАНАЛИ Аму-Бухоро машина канали — Бухоро вилоятидаги суғориш канали. Амударёнинг ўнг қирғоғидан, Чоржўй шаҳри (Туркменистан) дан 12 км юқорида бошланади. Қизилқумдан ўтиб Бухоро воҳасига сув беради. 1-навбати 1965 й. да, 2-навбати 1976 й. да қурилган. Умумий узунлиги 400 км. Сувни максимал кўтариш баландлиги 111 м, максимал сув ўтказиш имконияти 270 м3/с Аму-Бухора м. к. нинг 1-навбати ишга туширилгач, Бухоро вилоятида бошқа манбалардан суғориб келинган 136,5 минг га ерни Амударё суви билан суғориш мумкин бўлди, Амударё ҳавзасидаги 377 минг га ернинг сув билан таъминланишини яхшилаш, 23,8 минг га янги ерларни суғориш имкони туғилди. Магистрал каналда 65 гидротехника иншооти, 11 насос станцияси (жумладан сувни 54 м баландликка кўтариб берадиган, ҳар бирининг қуввати 12,5 минг кВт бўлган 10 насос агрегатли Ҳамза-2 насос стяси) бор. АМУ-БУХОРО МАШИНА КАНАЛИ Аму-Бухора м. к. нинг насос ст-ялари, уларнинг умумий жойланиши, айрим насос агрегатларнинг қув-вати, шунингдек насосларнинг автоматика ва телемеханика воситалари билан жиҳозланиши жиҳатидан мамлакат ирригация тажрибасида ноёб ҳисобланади. Биринчи марта Бухоро вилоятида насос ст-ясининг олд камерасида белгиланган сув сатҳини доимо бир хилда сақлаб турадиган автоматик затвор қўлланилди. 152 км да уч йўналишда сув тақсимлагич қурилди: чапда — Аму-Бухора м .к .нинг 1-навбати учун (сув сарфи 60,3 м3/с), ўнгда — А.-Б. м. к. нинг 2-навбати учун (сув сарфи 95,8 м3/с) ва ўртада ростлагич – Тўдакўл шўрини ювиш ҳамда келажакда уни тўлдириш учун сув беради. А.Б. м. к. нинг 2-навбати тугайдиган 191-км да Қизилтепа насос ст-яси қурилди. У А.-Б. м. к. нинг 2-навбатидан Зарафшон дарёсига сув узатадиган иккинчи погона ҳисобланади. Қизилтепа насос стясининг юқори бьефида сув сатҳини таъминлаш учун Тўдакўл ботиғига сув ташлайдиган иншоот қурилган. А.Б. м. к. 2-навбатининг ишга туширилиши 15,5 минг га янги ерларни ўзлаштириш, Амударё суви билан Бухоро, Самарқанд, Навоий вилоятларидаги 77 минг га суғориладиган ерларнинг сув таъминотини яхшилаш имконини яратди. ҚОРАҚУМ КАНАЛИ Қорақумдарё — Туркманистоннинг жан.-шарқидаги суғориш канали. Жаҳондаги йирик гидротехника мажмуаларидан бири. Канал уз. 1100 км. Сув ўтказиш имконияти 502 м3/сек. Амударё сувини Туркманистоннинг жан. даги ерлар — Мурғоб, Тажан ҳавзалари ва Қопетдоғдан оқиб тушадиган ва бошқа кичик дарёларнинг камсув ҳавзаларига чиқариб беради. Амударёнинг чап қирғоғидан, Отамурот ш. нинг юқори-роғидан бошланади. Туркманистоннинг жан. қисмини кесиб ўтади. Суғориш майд. 500 минг га дан ортиқ, 5 минг га яйловга сув беради. Қорақум канали ўзи оқар, кенглиги 200 м гача, чуқ. 7,5 м гача, бош қисмида 465 км. ида кемалар қатнайди, балиқчилик ривожланган. Каналнинг Амударёдан Мурғобгача бўлган 400 км ли 1-навбати 1954 - 1959 й. лар қурилган. 100 минг га яроқли ерларни суғоради. Мурғобдан Тажангача бўлган 140 км ли 2-навбати 1960 й. да қурилган, сув сарфи 200 м3/ сек. Каналнинг 2-навбати ишга туширилиши натижасида Тажан воҳасида 70 минг га га яқин янги ер ўзлаштирилди, илгари суғориб келинган 30 минг га ерда суғориш ишлари яхшиланди. Тажандан Гўктепагача 300 км узунликдаги 3-навбати 1961—69 й. ларда қурилган, бу эса 100 минг га ерни суғориш имкониятини беради. 1971 й. дан 4-навбати қурилиши бошланди. Қурилган қисми 1100 км, 2003 й. га қадар Барекат ш. гача етказилди. Қорақум каналида 4 сув омбори, жумладан, Ҳовузхон ва Копетдоғ сув омборлари қурилди. Қорақум канали тўла қурилиб битказилгандан сўнг унинг уз. 1435 км, сув ўтказиш имконияти 1000 м3/сек. га етади. Туркманбоши шаҳар атрофи саноат р-нлари сув билан таъминланади. Қўш- Тепа " Қўш- Тепа" канали Афғонстаннıнг Балх вилоятинда тез суръатлар билан барпо қилинмоқда. Каналдинг 25 фоизи барпо қилинди, у канални 5 йил ичида обдан битирув режарлаштирилган. Канал мамлакат тарихидаги энг мухим инфраструктура лойҳаси дейилади. " Қўш- Тепа" Амиударёдан йилига 10 км3 сувлар олади. Бунинг қанчалигин солиштириб кўришлик учун мисол келтирсак, катта Қорақум канали йилига 12 км3 сувлар олади. Бугунги кунда Амиударёнинг ўртача йиллик оқими йилига 63-70 км3 ни ташкил этади. Ол сувлар оз йилларда бўлса йилига 45 км3 қа қадар тушади. Бу деганмиз, янги канал Амиударёнинг одатдаги йилларда 12 фоиз сувини, у сувлар кам сувли йилларда 22 фоизин олишин ифода этади. Download 55.7 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|