Nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari yo’nalishi 1-kurs talabasi Husanov Muhammadning

Tektonik tuzilmalar  - er qobig'ida muntazam ravishda uchraydigan tog 'jinslari.

Geosinklinallar  - er qobig'ining cho'zilgan cho'zilgan joylari, yuqori intensivlikdagi ko'p qirrali tektonik harakatlar, magmatizmning energetik hodisalari, shu jumladan vulqonizm, tez-tez va kuchli zilzilalar.

Yoqilgan   erta bosqich  ulardagi rivojlanish natijasida tog 'jinslarining umumiy qatlamlanishi va to'planishi kuzatiladi. Yoqilgan   o'rta bosqichQalinligi 8-15 km bo'lgan cho'kindi-vulkanik jinslarning qalinligi geosinklinallarda to'planganida, cho'kindi jinslar asta-sekin yuqoriga ko'tarilib, cho'kindi tog 'jinslari katlanmoqda va katta chuqurlikda ular metamorfizatsiya, magma singan yoriqlar va yoriqlar orqali kirib, qattiqlashadi. Ichida   kech bosqicherning umumiy balandligi ta'siri ostida geosinklinal o'rnida faol vulqonlar bilan qoplangan baland katlanmagan tog'lar mavjud; cho'kindilar qalinligi 10 km yoki undan ko'proqni tashkil etuvchi kontinental yotqiziqlar bilan to'ldirilgan.

Tog'larning paydo bo'lishiga olib keladigan tektonik harakatlar deyiladi   orogenik  (tog 'qurilishi) va tog' qurilishi jarayoni -   orogenez.  Erning geologik tarixi davomida tog 'qurilishining bir qator davrlari kuzatilgan (9, 10-jadvallar). Ularga orogen davrlar yoki tog 'qurilishining davrlari deyiladi. Ulardan eng qadimiylari Prekambrian davriga borib taqaladi, undan keyin   Baykal(Proterozoy davri oxiri - Kembriya boshlanishi),   Kaledoniyalik  (Kembriy, Ordovik, Silurian, Devonning boshlanishi),   gertsiy  (uglerod, perm, triasik),   Mezozoy, Alp  (mezozoyning oxiri - kenozoy).

9-jadval. Turli yoshdagi geostrukturalarning qit'alar va dunyoning turli qismlariga tarqalishi

Hozirda Yerda mavjud bo'lgan eng qadimgi tog 'tizimlari Kaledonning burma davrida shakllangan.

Ko'tarilish to'xtaganida, baland tog'lar asta-sekin, ammo barqaror ravishda tog'li tekislik paydo bo'lmaguncha to'xtab qoladilar. Gsosinklinal tsikl juda uzoq. Hatto bitta geologik davr doirasiga ham sig'maydi.

Rivojlanishning geosinklinal tsiklidan o'tib, er qobig'i qalinlashadi, barqaror va qattiq bo'lib qoladi, yangi katlanishga qodir emas. Geosinklinal yer qobig'ining yana bir sifat blokiga - platformaga o'tadi.

Er qobig'ining tektonik harakatlari er qobig'i va Yer mantiyasining ichki kuchlari bilan bog'liq deyiladi.Geologiya sohasi, bu harakatlarni, shuningdek, er qobig'ining tarkibiy elementlarining zamonaviy tuzilishi va rivojlanishini o'rganadigan narsa deyiladi tektonika.

Er qobig'ining eng katta tarkibiy elementlari platformalar, geosinklinlar va okean plitalari.

Platformalar - bu er qobig'ining nisbatan nisbatan harakatsiz, barqaror qismlari. Platformalar ikki bosqichli struktura bilan ajralib turadi.Pastki, qadimiyroq (kristalli poydevor) cho'kindi jinslardan tashkil topgan, burmalarga singib ketgan yoki metamorfizmga uchragan magmatik tog 'jinslaridan iborat. Yuqori qatlam (platforma qoplami) deyarli butunlay gorizontal yotgan cho'kindi jinslardan iborat.

Platforma maydonlarining klassik namunalari Sharqiy Evropa (rus) platformasi, G'arbiy Sibir, Turon va Sibir, ular keng maydonlarni egallaydi. Shimoliy Afrika, Hindiston va boshqa platformalar ham dunyoga ma'lum.

Platformalarning yuqori qavatining kuchi 1,5-2,0 km yoki undan ko'proqga etadi. Yuqori qavat yo'q va kristalli poydevor to'g'ridan-to'g'ri tashqi yuzaga cho'kib ketgan er qobig'ining qalqonlari deyiladi (Boltiqbo'yi, Voronej, Ukraina va boshqalar).

Platformalar ichida tektonik harakatlar er qobig'ining sekin vertikal salınımlı harakatlari sifatida ifodalanadi. Vulkanizm va seysmik harakatlar (zilzilalar) kam rivojlangan yoki umuman yo'q. Platformalarning relyefi er qobig'ining chuqur tuzilishi bilan chambarchas bog'liq va asosan keng tekisliklar (vodiylar) shaklida namoyon bo'ladi.

Geosinklinallar - er qobig'ining eng harakatchan, chiziqli cho'zilgan bo'laklaridir. Rivojlanishining dastlabki bosqichlarida ular shiddatli sho'ng'in bilan, oxirgi bosqichlarda esa impulsli ko'tarilishlar bilan ajralib turadi.

Geosinklinal mintaqalar - Alp tog'lari, Karpat, Qrim, Kavkaz, Pomir, Himoloy, Tinch okeanining qirg'og'i va boshqa tog 'qatlamlari. Bu sohalarning barchasi faol tektonik harakatlar, yuqori seysmik va vulkanizm bilan ajralib turadi. Xuddi shu sohalarda effuziv lava qopqoqlari va oqimlari va intruziv jismlar (zaxiralar va boshqalar) paydo bo'lgan kuchli magmatik jarayonlar faol rivojlanmoqda. Shimoliy Evrosiyoda Kuril-Kamchatka zonasi eng harakatchan va seysmik faol mintaqadir.

Okeanik plitalar - er qobig'ining eng katta tektonik tuzilmalari okeanlar tubining asosini tashkil qiladi.Qit'alardan farqli o'laroq, okeanik plitalar etarlicha o'rganilmagan, bu ularning tuzilishi va moddaning tarkibi to'g'risida geologik ma'lumotlarni olishda qiyinchiliklar bilan bog'liq.

Portlovchi tektonik harakatlar.Ular har qanday sirtda tog 'jinslarining uzluksizligini va yorilishini buzilishiga olib keladi. Tog' jinslaridagi yoriqlar er qobig'idagi stresslar tog 'jinslarining kuchlanishidan oshib ketganda yuzaga keladi.

Portlovchi dislokatsiyaga yoriqlar, teskari yoriqlar, yoriqlar, yoriqlar, grabenlar va yoriqlar kiradi.

Qayta tiklash- qalinligining bir qismini boshqasiga nisbatan tushirish natijasida hosil bo'ladi.

Kuchlanish yuqori qatlamning bir qismi boshqasiga nisbatan ko'tarilganda hosil bo'ladi.

Qatlam - yoriqning moyil yuzasi bo'ylab tog 'jinslarining siljishi.

Shift - tosh bloklarining gorizontal yo'nalishda siljishi.

Graben - er qobig'ining tektonik uzilishlar (yoriqlar) bilan chegaralangan va qo'shni qismlarga nisbatan tashlab yuborilgan qismi.

Katta grabenlarning misoli - Baykal ko'li va Reyn daryosining vodiysi.

Horst - bu er qobig'ining ko'tarilgan qismi, yoriqlar yoki burmalar bilan cheklangan.